O`zbekstan respublikasi xaliq bilimlendiriw wa`zirligi a`jiniyaz atindag`i no`kis ma`mleketlik pedagogikaliq instituti «Pedagogika» fakul`teti

Temperamenttin` fiziologiyaliq tiykarlari. I.P.Pavlov iytlerde sha`rtli reflekslerdin` islep shig`iliwi
o`zgesheliklerin u`yrene otirip, olardin` minez-qulqindag`i ha`m sha`rtli-reflektorli is-ha`rekettin` keshyiwindegi 
individual ayirmashiliqqa diqqat awdarg`an. Bul ayirmashiliqlar birinshi gezekte sha`rtli reflekslerdin` payda
boliw aniqlig`i, sonday-aq, olardin` o`shiwi o`zgesheligi siyaqli minez-quliq aspektlerinde ko`ringen. Bul 
jag`day atap o`tilgen ayirmashiliqlar tek g`ana eksperimental jag`daydin` ha`r qiylilig`i menen
tu`sindirilmeytug`ini ha`m bunin` tiykarinda nerv protsesslerinin` birneshe fundamental qa`siyetleri 
jatirg`anlig`inda degen gipotezani alg`a su`riwge mu`mkinshilik berdi. Pavlovtin` pikirinshe, bul qa`siyetlerge
qoziw, toqtaw, olardin` sabirlilig`i ha`m shaqqanlig`i ku`shi kiredi. 
Nerv protsessleri ku`shi- bul nerv kletkalarinin` ku`shli qoziw ha`m uzaq waqitliq toqtawdi bastan
keshiriw uqiplilig`i, yag`niy nerv kletkalarinin` shidamlilig`i ha`m miynetke jaramlilig`i. Nerv protsessinin` 
ku`shi ku`shli qozdiriwshilarg`a-ku`shli qozdiriwshilar ku`shli nerv sistemasinda, ku`shli qoziw protsessin payda
etedi, a`zzi nerv sistemasinda-qoziwdin` a`zzi protsessin ha`m toqtawdi payda etetug`in tiyisli reaktsiyada 
ko`rinedi.
Saldamliliq bul nerv protsesslerinin` proportsional o`z-ara qatnasin na`zerde tutadi. Qoziw protsessinin` 
toqtawdan basimlilig`i sha`rtli reflekslerdin` payda boliw tezligi ha`m olardin` o`shiwinin` a`steliginde ko`rinedi.
Toqtaw protsessinin` qoziwdan basimlig`i sha`rtli reflekslerdin` a`ste payda boliwi ha`m olardin` o`shiwinin` 
tezligi menen belgilenedi.
Nerv protsesslerinin` shaqqanlig`i-bul nerv sistemasinin` sirtqi ortaliq jag`daylari talabi menen tez juwap 
retinde qoziw protsessin toqtaw protsessi menen ha`m kerisinshe almastiriw (o`zgertiw) uqiplilig`i.
Pavlov ta`repinen belgilengen nerv protsessleri qa`siyetleri nerv sistemasinin` tipi, yamasa joqari nerv is-
ha`reketi tipin belgilewshi belgili bir kombinatsiyalardi payda etiwi mu`mkin. Bul tip individ ushin xarakterli
bolg`an nerv sistemasinin` tiykarg`i jiyindilarinan-ku`sh, saldamliliq ha`m jedellikten, qoziw ha`m toqtawdin` 
o`z-ara qatnasinan quraladi. Pavlovtin` pikirshe, nerv sistemasinin` Gippokrat ta`repinen atap o`tilgen
temperament tiplerine jaqin bolg`an to`rt tiykarg`i tipi bar. Nerv protsesslerinin` ku`shinin` ko`riniwinin` 
ayirmashiliqlarina qarap ku`shli ha`m a`zzi, olar o`z gezeginde saldamli ha`m shalag`ay bolip bo`liniwi
mu`mkin. Bunda shalag`ay tipte qoziw toqtawdan u`stem boladi. Sonday-aq, en` son`g`isi ku`shli saldamli tipler 
shaqqan ha`m qos jaqpas bolip bo`linedi
Pavlov ta`repinen belgilengen nerv sistemasi tipleri tek g`ana sani emes, al tiykarg`i sipatlamasi 
boyinsha da temperamenttin` klassikaliq to`rt tipine say

---

---

43
1.Sangvinik-ku`shli, saldamli, shaqqan tip 

2. Flegmatik-ku`shli, saldamli, az ha`reketlenetug`in (qos jaqpas) tip

3. Xolerik-ku`shli, biraq shalag`ay, qoziwg`a salistirg`anda toqtaw protsessleri a`zzi 
4. Melanxolik-qoziw ha`m qoziwdin` a`zzi protsessleri (a`zzi tip).
Solay etip, nerv sistemasi tipi degende Pavlov nerv sistemasinin` qorshag`an ortaliq ha`m ta`rbiya 
ta`sirinde az o`zgergen ha`m tuwma qa`siyetlerin tu`singen. Nerv sistemasinin` bul qa`siyetleri nerv
sistemasinin` uliwma tipinin` psixikaliq ko`rinisi esaplang`an temperamenttin` fiziologiyaliq tiykarin quraydi.