Paleografiya yordamchi tarix fani
Turkiy-runik yozuvlar va ularning yodgorliklar
Yüklə 0,96 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Turkiy-runik yozuvlar va ularning yodgorliklar. Mazkur yozuv arab yozuvi
singari chapdan o`ngga qarab yozilgan. 38-40 ta harfdan iborat bo`lgan. Runiy yozuvlar turli nomlar bilan yuritilib kelingan. Ularni gotlar, yunon-gotlar, indo- gotlar nomlari bilan ham yuritishdi, bunga bitiglarning to`liq o`rganilmaganligi sabab bo`lgan. Fransuz turkologi Abel` Remyuza (1788-1832) aniq fikrni keltiradi: “yozuvlar runlar bilan o`xshashligi yolg`on bo`lishi ham mumkin, chunki ular turklar yashagan qadimiy yerlarda joylashgan”. Turkiy-runik yozuvlar asosan qattiq buyum sirtiga o`yib yozish uchun qulay bo`lgan. Shu sababli ham ushbu yozuv yodgorliklari asosan qabr toshlariga, charm va yog`och buyumlariga tushurilgan.
1 M. Is`hoqov, R.Alimova “Arxivshunoslik”. O`quv qo`llanma. Toshkent. 2017-yil.53-bet.
2 A.Sagdullayev. “Qadimgi O`zbekiston ilk yozma manbalarda”Toshkent. “O`qituvchi” 1996-yil. 13-bet. 39 Bunga qarshi G.I. Spasskiy “Janubiy Sibirda turklar yashaganligi haqida hech qanday ma`lumot yo`q, aksincha ular mazkur yerlarda yangi aholi hisoblanishgan” (Kononov.N.A “История изучения” )-deb qayd qiladi. Uning fikricha yozuvlar mo`g`ul yoki qalmiq yozuvlari bo`lishi mumkin ekan, keyinchalik G.I.Spasskiy yozuvlarning kelib chiqishini slavyan yozuvlari bilan bog`lagan. Nikolay Mixaylovich Yadrinsev (1842-1894), I.S.Bogolubskiy va A.V.Adrianovlar topgan hamda Minusinsk muzeyida saqlanayotgan runiy yozuvlar haqida gapirganda, ularni turklarga tegishli ekanligini aytib o`tadi. Keyinchalik N.M.Yadrinsev, Kosho- saydamdan topilgan, Kultegin va Mog`ilyon xonga bag`ishlangan bitiglar haqida “Bunday eski mozorlar va esdaliklar faqat turklar yoki uyg`urlarda yoziladi” deydi. 1 N.M. Yadrinsev shundan keyin mazkur obidalarga alohida e`tibor qarata boshlaydi, uning ekspeditsiyasi 1889-yili yozda Kosho-Saydam yerida, Kokshin- O`rxun (O`rxun daryosi bo`g`ozida) yoqasida, Ulan-Batordan 400 km orqaroqda, Ugiynor ko`lidan 25 km janubda hamda Qorabalasog`un xarobalaridan 40 km orqaroqda bo`lib o`tadi. Topilgan esdaliklarni V.Tomsen va V.V.Radlov dastlabki marta o`qiydi. Ular Kultegin va Mog`ilyon xon yozma yodgorliklarini topishadi, hamda ularning muallifi Yollug` tegin ekanliklarini aniqlashadi. Shuningdek, xoqonlar ashin qavmidan bo`lishi mumkin degan gipotezani ham ilgari surishadi. Mazkur esdaliklarning orqa va yon tomonlarida xitoy iyerogliflari bo`lib, ular matnlarni o`qishni osonlashtirgan, ya`ni kalit so`zlar vazifasini bajargan. Shundan keyin, ya`ni N.M.Yadrinsev ekspeditsiyasidan so`ng ikki yo`nalish harakatga tushdi. Birinchisi, rus Fanlar Akademiyasi hamkorligida V.V.Radlov, ikkinchisi, fin A.Geykel (1851-1924) o`z ilmiy kollegasi bilan matnlarni o`rganish ishlariga kirishildi. Bu guruhlarning muvafaqqiyatlari maxsus atlas xaritalari bilan belgilab korsatildi. Ushbu yodgorliklar turli turk qavmlariga tegishli.
1
O`rxun esdaliklari ekspeditdiyasi to`plamidan, SP-1892, 106-bet 40 Bu guruhlarning muvafaqqiyatlari maxsus atlas xaritalari bilan belgilab ko`rsatildi. Run esdaliklari haqidagi atlas xaritalar bosilib chiqqandan keyin, hamda yetarli xulosalarga tayanib, matnlar turk xalqlariga tegishli degan xulosaga kelinadi. Shundan keyin shifrlarning sirini yechish birmuncha yengillashadi. Mazkur ishga, ya`ni matnlarning mohiyatini ochishga ikkita katta olim: Kopengagenda dat tilshunosi V.Tomsen hamda Peterburgda rus turkologi V.V.Radlov kirishdilar. 1893-yili 25-noyabrda V.Tomsen O`rxun-Enasoy obidalarini o`qishga kalit topdi va bu haqida V.V.Radlovga xat orqali 1894-yili 19- yanvarda xabar berdi. V.Tomsen o`zi topgan yangilikni dat FA konferensiyasining ochilishida gapirib berdi . O`zbek tilshunosligida mazkur bitiglarni o`rganishda ham katta ishlar qilingan. Jumladan, A.Rustamov, G`.Abdurahmonov, N.Rahmonovlar o`rganishgan. Bitiglar qadimgi turkiy tildan hozirgi o`zbek tiliga ham o`girilgan. Bu jihatdan A.P.Qayumov, G`.Abdurahmonov, A.Rustamovlarning xizmati salmoqlidir. “O`rxun- Enasoy yodgorliklari” yuzasidan Nasimxon Rahmonov katta izlanishlar qildi. U mazkur obidalarning tilini o`rganish bo`yicha ilmiy ishlar qilib, o`z asarlarida turkiy-run yozuvi yuzasidan ko`plab dalillar keltirgan. Jumladan, uning “Ruhiyatdagi nur murodi” (T-2002), B.Matboboyev bilan hammualliflikda “O`zbekistonning ko`hna turkiy-run yozuvlari” (T-2006), Q.Sodiqov bilan hammualliflikda “O`zbek tili tarixi” (T-2009) singari asarlarida bevosita toshbitiglar xususida to`xtaladi. Shuningdek, Q.Sodiqovning “Uyg`ur yozuvi tarixi” (T-1997), “Ko`k turk bitiglari: matn va uning tarixiy talqini” (T-2004), kabi asarlarida ham yozma yodgorliklar haqida batafsil tadqiqotlar olib borilganini ko`rish mumkin. Bugungi kunda Ergash Umarovning O`rxun alifbosi, O`rxun yodgorliklari tili xususida bir qator izlanishlar qilib, Til va adabiyot ta`limi jurnalida mavzuga doir davomiy chiqishlar qilayotgani ham obidalar mavzuining keng ko`lamliligidan dalolat beradi.
Kononov. N.A. “Грамматика –языка тюркских рунических памятников” Leningrad-1980 41 Arab yozuvi. Ilk arab yozuvining eng qadimgi yodgorliklari Janubiy Suriyadan topilgan bitiklar bo`lib, ular eramizning IV–VI asriga mansubdir. Eramizning –VI asriga kelib arab yozuvi shimoliy Afrikaga ham tarqalgan edi. Arab tilining rivojlanishi, uning xalifalikka tobe bo`lgan hududlarda keng tarqalishi arab yozuvi va uning orfografiyasini takomillashtirish zaruratini keltirib chiqardi. Bu narsa esa, yozuvda isloh o`tkazish masalasini ko`ndalang qo`ydi. Bu islohni amalga oshirishda o`sha davrda Iroqning hukmdori bo`lgan Al-Hajjojning tashabbusi va xizmati ulkan bo`lgan. Yozuvda o`tkazilgan bu islohotning vaqti aniq bilingan emas. Ehtimol u bosqichma-bosqich uzoq muddat davomida amalga oshirilgan va 680- yildan 780-yilgacha bo`lgan davrni o`z ichiga olgan.Shunday qilib 28 ta harfdan iborat bo`lgan arab yozuvi shakllangan. Bu yozuvdagi bir-biridan shaklan farq qiladigan harflar nabatiy yozuvida bo`lgani kabi 15 tadir. Nabatiy yozuvida so`z tarkibidagi harflar asosan bir tomondan ulab yozilgan. Ilk arab yozuvida esa, harflarning ko`pchiligi har ikki tomondan qo`shib yozilgan. Shu sababli shakllanib takomiliga yetgan arab yozuvida har bir harfning so`z boshida, o`rtasida, oxirida yoziladigan va alohida shakllari ishlab chiqilgan va amalda qo`llana boshlagan. Istisno tariqasida 6 ta harf ilgarigi xususiyatini saqlab qolgan va ular faqat o`ng
tomondagi harf bilan qo`shib yoziladi. Shuning uchun ularning ikkitagina shakli mavjud, Shunday qilib, arab yozuvidagi 28 harfning 100 ta ko`rinishi shakllangan.
Nabatiy yozuvida cho`ziq unlilar harflar yordamida ifodalanar edi. Bu qoida arab yozuvida ham saqlab qolingan. Shuning uchun, arab yozuvidagi harflari undosh tovushlarni ifodalash bilan birga cho`ziq a, u, i unlilarni ham ifodalaydigan bo`lgan. XI asrda arablarda shakllangan fikrga ko`ra, arab yozuvining dastlabki bosqichida faqat kufiy yozuvi mavjud bo`lgan. “Qur`oni Karim” dastlabki nusxalari shu yozuvda ko`chirilgan. Bu yozuv 4-xalifa Ali ibn Tolib tomonidan takomiliga yetkazilgan.
42 Arab grafikasidagi boshqa xat turlari shu kufiy yozuvi asosida keyinchalik shakllangan xat turlaridir. X asrga kelib arab yozuvi yana isloh qilingan. Bu isloh Ali Muhammad ibn Ali ibn Muqla (h. 272–328) (886–940) nomi bilan bog`liq. Bu kishi uch abbosiy xalifa qo`lida vazirlik lavozimida ishlagan. U kufiy xati asosida sharq olamida keyinchalik mashhur bo`lib ketgan olti xat turini yaratgan olimdir:
Yüklə 0,96 Mb. Dostları ilə paylaş:
|