GÜney azərbaycan

Ədəbiyyat 
 
1. “Azərbaycan” qəzeti. 2004, 16 sentyabr 
2. Mirzə Bala Məmmədzadə. Ermənilər və Ġran. Bakı: AzərnəĢr, 1993, 42 s. 
bax:  Mehmetzade  Mirza  Bala.  Ermeniler  ve  Ġran.  (Yayına  Hazırlayan:  Prof.Dr. 
Yavuz  Ercan)  Ankara:  Ankara  Üniversitesi,  Osmanlı  Tarihi  AraĢtırma  ve 
Uygulama Merkezi, 1994 
3. “Olaylar” qəzeti. 2005, 7 dekabr, №
 
233 (1115) 
4. Onullahi S. Erməni millətçiləri və Ġran. Bakı, Maarif, 2000, 92 s. 
5.  MuĢovdağlı  E.  Ġran  Ġslam  Cumhuriyyetinde  ermeni  sesi.  //  “Stratejik 
Analiz”  aylık  uluslararası  iliĢkiler  ve  stratejik  araĢtırmalar  dergisi.  №  7,  Ankara: 
Kasım 2000, s. 62-65. 
6.  Rehimli  E.  Güney  Azerbaycanlı  yazardan  ermenilere  yetkin  cevab:  // 
“Stratejik  Analiz”  aylık  uluslararası  iliĢkiler  ve  stratejik  araĢtırmalar 
dergisi,  № 27, Ankara: Temmuz 2002, s. 157-160. 
(Behruz Ġmani. ġəmse Təbriz qəzeti, 2 may 2001, № 99)  
(Pərviz Vərcavənd. Ġran və Ğəfğaz (Aran və ġirvan), Tehran 
(Camal  Aymurlu,  Urmuda  Ciloluq,  Nəvide  Azərbaycan  qəzeti,  №  139,  13 
mart 2001) 
(Sərdariniya Səməd, Qətleame mosəlmanan dər do suye Ərəs, Təbriz, nəĢre 
“Əxtər”, 1383, 211 s.) 
(Sərdariniya  Səməd,  Ġrəvan  yek  vilayəte  mosəlmaneĢin  bud,  Tehran, 
enteĢarate “Zufa”, 1379, 247 s)  
(Sərdariniya  Səməd,  Qərabağ  dər  tarixe  qozərqah,  Təbriz,  Nedayi  ġəms, 
2006, 550 s.) 

74 
 
(Səlcuq  Kamal,  Ermənilərin  soyqırım  günü!!!,  Məcəlleyi  Ərdəm,  nəĢriyeyi 
elmi,  ectemai  və  fərhəngi  daneĢcuyane  torke  daneĢqahe  Tehran,  sale  dovvom, 
Ģomareye 6, xordad 1382, s. 56-57) 
(Kəsrəvi  Əhməd,  Tarixe  hicdəh  sale  Azərbaycan,  moəssoseye  enteĢarate 
Əmir Kəbir, Tehran, 1350 (1971), 919 s.)  
(Ruznameyi “Keyhan həvayi”, 14 avqust, 1994)  
(Huyan Andranik, rəvabete fərhənge iraniyan və ərməniyan, 
Bonyad enteĢarate Pəğya və Babumiyan, Tehran, dastan, 1383, 423 s.) 
 
TARİX 
Prof.dr.Əkrəm RƏHĠMLĠ (BĠJE) 
AMEA ġərqĢünaslıq  
Ġnstitutunun aparıcı elmi iĢçisi 
 
MÜBARĠZƏ BURULĞANLARINDA KEÇƏN ÖMÜR 
 
(Seyid PiĢəvərinin həyat və siyasi fəaliyyəti haqqında) 
 
XX  əsr  Azərbaycan  xalqının  azadlıq  uğrunda  mücadilə  tarixinə  bir  sıra 
görkəmli siyasi xadimlər bəxĢ etmiĢdir. Onların hər biri tariximizdə öz əməlləri ilə 
əbədi yaĢar insanlardı. 
Keçən yüzildə siyasi simalar içərisində haqqında az yazılan, az yad olunan 
və  bəzən  təhrif,  böhtan  və  ziddiyyətli  fikirlər  fonunda  verilən  siyasi 
xadimlərimizdən biri də Seyid Cəfər PiĢəvəri olmuĢdur. O, çox vaxt həm “sağdan”, 
həm  də  “soldan”  vurulmuĢ  və  bəzən  də  düĢmənləri  tərəfindən  əsası  olmayan 
ittihamlara,  hətta  təhqirlərə  belə  məruz  qalmıĢdı.  XX  əsr  tariximizin  tanınmıĢ 
Ģəxsiyyətlərindən  olan  bu  böyük  insan  haqda  həqiqətləri  olduğu  kimi  oxuculara 
çatdırmaq tarixĢünaslığımızın aktual və vacib məsələlərindəndir. S.C.PiĢəvəri təkcə 
Azərbaycan  üçün  yox,  bütün  Ġranın  azadlıq  və  qurtuluĢu  üçün  ağır  mübarizə 
yolunu  fədakarcasına  keçmiĢ  öndər  və  böyük  mütəfəkkir  insan  olmuĢdur.    Onun 
1941-1946-cı  illərdə  Ġranın  və  Güney  Azərbaycanın  xalq  hərəkatında  unudulmaz 
və  yadda  qalan  xidmətləri  Ġranın  müasir  demokratik  ictimaiyyəti  və  xüsusən 
gənclik  tərəfindən  bu  gün  də  ehtiramla  yad  edilir.  Güney  Azərbaycanda  milli-
demokratik  hərəkatların  zirvəsi  sayılan  “21  Azər”  inqilabı,  Azərbaycan  Milli 
hökuməti  S.C.PiĢəvərinin  adı  ilə  sıx  bağlıdır.  Onun  həyatı,  azadlıq  yolunda 
göstərdiyi dözüm və mətanət sonrakı nəsillər üçün örnək olaraq qalır.  
Kimdir Seyid Cəfər PiĢəvəri? 
Seyid Cəfər Mir Cavad oğlu PiĢəvəri (Cavadzadə)
1 
1892-ci il avqustun 26-
da  (hicri  tarixlə  1313-cü  il  səfər  ayının  13-də)  Azərbaycanın  Güneyində,  Xalxal 

75 
 
mahalının  Zeyvə  (farscası:  Zaviye-ye  sadat  –  seyidlər  Zeyvəsi)  kəndində  əkinçi 
ailəsində  dünyaya  göz  açmıĢdır.
2
  O  zaman  50  ailədən  ibarət  olan  Zeyvə  kəndinin 
sakinləri  əsasən  seyidlərdən  ibarət  olduğundan  bu  kəndə  xalq  arasında  “Seyidlər 
Zeyvəsi” deyilir. 
Seyidlər  Zeyvəsi  Ərdəbil  əyalətinə  daxildir.
3
  Əsrarəngiz  təbiətli  Zeyvə  üç 
tərəfdən  çox  da  uca  olmayan  dağ  və  dərələr,  qismən  meĢəliklə  əhatələnmiĢdi.  Bu 
sətirlərin müəllifi 2002-ci ildə Zeyvə kəndini ziyarət etmək Ģərəfinə nail olmuĢdur. 
Orada  olarkən  öyrənə  bildik  ki,  ata  babası  Kəlbəlaye  Mir  Yəhya  və  onun  oğlu 
(S.C.PiĢəvərinin  atası)  Mir  Cavad  ağa  mahalda  yaxĢı  tanınan  Seyid  Mir  Əzizli 
tayfasındandır  ki,  bu  tayfanın  bir  qolu  da  S.C.PiĢəvərinin  anası  Seyid  Səkinə 
xanımın nəsil Ģəcərəsi ilə məĢhur Təba-təbailər nəsli ilə əlaqələnir.  
Kənd  ağsaqqallarının  etirafına  görə  S.C.PiĢəvərinin  ulu  babası  Kəlbəlayi 
Mir  Yəhya  ağa  dini  təhsil  almıĢ,  halal,  kasıb-kusuba  əl  tutan  və  kəndin  hörmətli 
adamlarından olmuĢdur. 
Mir  Cavad  20  yaĢında  olarkən  qonĢu  Kivi  kənddən,  seyid  nəslindən  olan 
Seyid Səkinə xanımla ailə qurur. Doğularkən tələf olmuĢ iki uĢağı nəzərə almasaq, 
Seyid  Səkinədən  üç  oğlan:  Mir  Cəfər,  Mir  Xəlil,  Mir  Səlim  və  iki  qız:  Seyid 
Cavahir  (Rüxsəra),  Seyid  Suğra  dünyaya  gəlmiĢdir.  101  yaĢında  dünyasını 
dəyiĢmiĢ  Suğra  xanım  ailələri  haqqında  xatirələrində  söyləyirdi  ki:  “Seyid  Cəfər 
ailədəki beĢ uĢaqdan ikincisi idi... 
BeĢ  yaĢında  artıq  yazıb-oxumağı  bacarırdı.  Mütaliə  etməyi  çox  sevirdi. 
Bəzən  onu  oynamağa  çağıranda  mənə  deyirdi  ki,  get  özün  tək  oyna,  mənə 
qarıĢma... Əlinə nə kitab düĢürdüsə, hamısını oxuyurdu. Çox güclü hafizəsi vardı. 
Molla atama onun Bağdadda təhsil almağını məsləhət görmüĢdü...” (4, № 2, s.32-
34). 
Ölkədəki özbaĢınalıq, dövlət məmurlarının zorakılığı və  iqtisadi çətinliklər 
minlərlə  güneyli  ailələr  kimi  Cavadzadə  ailəsini  də  1905-ci  ilin  martında  doğma 
kəndini tərk edib Azərbaycanın Quzeyinə - Bakıya köçmək zorunda qoymuĢdur. 
 
*** 
1905-ci  ildə  Novruz  bayramı  ərəfəsində  vətənin  o  tayından  bu  tayına  köç 
edən  Mir  Cavadın  altı  nəfərdən  ibarət  ailəsi  iki  ayadək  Əmircan  kəndindəki 
həmyerlisinin  evində  yerləĢdikdən  sonra  qonĢu  kənddə  -  Bülbülədə  məskunlaĢır. 
S.C.PiĢəvəri  ilk  ibtidai  təhsilini  Bülbülə  məktəbində  alır  (Hal-hazırda  həmin 
məktəb 79 saylı orta təhsil məktəbidir). 
Bülbülədə  təhsil  alarkən  S.C.PiĢəvəri  öz  biliyi,  davranıĢı  və  əməksevərliyi 
ilə məktəb kollektivinin diqqətini özünə cəlb edə bilir. Ailəsinin maddi güzəranının 
ağırlığı ilə bağlı S.C.PiĢəvəri erkən yaĢda əmək fəaliyyətinə baĢlayır. O, məktəbin 
təsərrüfat  iĢlərində  çalıĢmaq  haqda  öz  xahiĢini  məktəb  müdiriyyətinə  çatdırır  və 

76 
 
alınmıĢ  müsbət  cavab  onu  çox  sevindirir.  Sonralar  öz  xatirələrində  etiraf  etdiyi 
kimi,  “məktəbin  zəngini  vurur,  dərsdən  sonra  sinif  otaqlarını  təmizləyir,  pəncərə 
ĢüĢələrini,  stul  və  masaları  təmizləyir”.  Bülbülədəki  məktəbi  bitirdikdən  sonra 
xeyirxah  insanların  maliyyələĢdirdiyi    “Ġttihad  Ġraniyan”  məktəbinə  daxil  olur. 
ġagirdləri  əsasən  güneyli  uĢaqlardan  ibarət  olan  bu  məktəbdə  oxuyanlara 
ehtiyacları  olduqda  paltar,  dərs  ləvazimatı  almaqda  H.Zeynalabdin  Tağıyev, 
Məhəmmədəli  Tərbigət  və  baĢqaları  köməklik  göstərmiĢlər.  S.C.PiĢəvəri  bu 
yardımı  alan  Ģagirdlər  sırasında  olmuĢdur.  “Ġttihad”  məktəbini  əla  və  yaxĢı 
qiymətlərlə baĢa vuran S.C.PiĢəvəri iki illik pedaqoji məktəbə daxil olur və bütün 
boĢ vaxtlarında ardıcıl olaraq mütaliə ilə məĢğul olur. Tarix, ədəbiyyat, fəlsəfə və 
coğrafiya elmləri, özünün yazdığı kimi, onu daha çox cəlb edirmiĢ (10, s.6). 
Pedaqoji məktəbi bitirdikdən sonra təyinatla Xırdalandakı məktəbə müəllim 
göndərilir. Xırdalanda pedaqoji fəaliyyətlə məĢğul olan S.C.PiĢəvəri kirayə qaldığı 
evin  bir  otağını  savadsızlığı  ləğv  etmə  kursu  üçün  istifadə  edir.  Həmin  kursun 
axĢam  bölməsinə  yaĢlıları  da  cəlb  edə  bilir.  S.C.PiĢəvəri  pedaqoji  fəaliyyətlə 
yanaĢı  jurnalistikaya  böyük  meyl  göstərir.  O  zaman  təkcə  Bakıda  çap  olunan 
müxtəlif  məsləkli  mətbuatla  yanaĢı,  Ġranda,  Cənubi  Qafqazda  və  Rusiyada  nəĢr 
olunan qəzet və dərgilərin çoxu onun gündəlik mütaliəsinin mühüm hissəsini təĢkil 
etmiĢdi.  Bakının  o  zamankı  siyasi  mühiti,  görkəmli  siyasi  xadimləri,  ədiblərin 
fəaliyyəti,  müxtəlif  yönlü  siyasi,  elmi,  bədii  dərnəklərin,  cəmiyyət  və  partiyaların 
varlığı  –  bütün  bunların  gənc  Seyid  Cəfərin  dünya  görüĢünün  formalaĢmasında, 
siyasi-ədəbi xadim kimi yetiĢməsində böyük təsiri olmuĢdur. 
 
S.C.PiĢəvəri gənclik illərində 
 
S.C.PiĢəvəri gənclik illərində mübarizə meydanına əvvəl müəllimlik, sonra 
isə  jurnalistik  fəaliyyəti  ilə  atılır.  Ġlk  məqalələrini  Məhəmmədəmin  Rəsulzadənin 
nəĢr  etdiyi  “Açıq  söz”  qəzetində  çap  etdirir.  Müxtəlif  siyasi  dərnək,  cəmiyyət  və 
firqələrə  yaxınlaĢır.  Əvvəl  Ġran  sosial-demokrat  partiyasının  məramına  qoĢulan 
S.C.PiĢəvəri  Rusiyadakı  1917-ci  il  çevriliĢlərindən  sonra  Nəriman  Nərimanovun 
yiyələndiyi  məfkurəyə  köklənir.    O  da  N.Nərimanov  kimi  Millətinin  nicatını 
Moskvadan,  Lenindən  umanlar  sırasına  keçir.  20-ci  illərin  sonunadək  bu  məfkurə 
ilə  yaĢayır  və  mübarizə  aparır.  O,  kommunist  məzmunlu  “Ədalət”  partiyasının, 
sonra  isə  Ġran  Kommunist  partiyasının  tanınmıĢ  simalarından  olur.    “Azərbaycan 
Cüze  Layənfək  Ġran”  qəzetinin  redaktoru  olarkən  azərbaycançılıqdan  bütöv 
irançılığa  meyillənir.  Adı  çəkilən  qəzetin  səhifələrində  S.C.PiĢəvərinin 
(Cavadzadənin) məqalələrini oxuyarkən Güney Azərbaycan Ġranın ayrılmaz hissəsi 
hesab edilir və onun taleyinin həllini Ġranın bütövlüyü kontekstində görür. 

77 
 
S.C.PiĢəvərin  siyasi  fəaliyyətinin  ilk  10  ilində  (1917-1927)  kommunist 
məfkurəli  bir  ziyalı  kimi  sovetlərin  köməkliyi  ilə  ġərqin  əzilən  xalqlarının  (o 
cümlədən  Ġran  xalqlarının)  azad  olacağına,  xalqının  “sosializmin  xoĢbəxt 
günlərinə”  qovuĢacağına  inanırdı.  Bu  inam  baĢqa  milli  ruhlu  kommunist 
mübarizlər kimi S.C.PiĢəvərini də bir müddət öz orbitində saxlaya bilmiĢdi. 
1920-ci  ildə  Gilan  inqilabçılarını  meydanda  tək  qoyan,  1921-ci  ildə  Ġranın 
irticaçı  dövləti  ilə  “Dostluq  və  QardaĢlıq  haqda  Moskva  müqaviləsi”ni  bağlayan 
Sovet  Rusiyasının  ikibaĢlı  oyunları  Ġranın  demokratik  qüvvələri  sırasında 
S.C.PiĢəvərinin də tərz-təfəkküründə dəyiĢikliyin rüĢeymini qoyur. Millətini sevən 
Nəriman  Nərimanovun  heç  bir  əsaslı  səbəb  olmadan  Bakıdan  uzaqlaĢdırılıb, 
Moskvaya  “böyük”  vəzifəyə  aparılması  və  1925-ci  ildə  onun  müəmmalı  ölümü 
S.C.PiĢəvərini daha artıq narahat edib sarsıtmıĢdı. 
1930-cu  ilin  dekabrında  Tehranda  “dövlətə  qarĢı  pozuculuq”  ittihamı  ilə 
həbsə  alınmıĢ  S.C.PiĢəvərinin  istintaq  zamanı  müstəntiqin  suallarına  verdiyi 
cavablar  göstərir  ki,  Sovet  rəhbərliyinin  bir  sıra  əməlləri  S.C.PiĢəvəridə  ideoloji 
dipresiya  əmələ  gətirmiĢdi.  20-ci  illərin  sonunda  tutduğu  siyasi-ideoloji  yoldan 
baĢqa  xəttə  -  qeyri  kommunistlik  xəttinə  -  demokratlıq  xəttinə  keçid  fikri 
yaratmıĢdı.  Həbsə  alınarkən  müstəntiqin:  “Siz  kommunistlik  əqidəsində 
qalırsınızmı?” sualına S.C.PiĢəvəri: 
“Əvvəlki cavablarımda da demiĢəm, xeyir, daha mən bu əqidədə deyiləm”. 
Müstəntiq: “Səbəbi nədir?” 
S.C.PiĢəvəri: 
“Kommunistlərin  məramları  haqda  mənim  əvvəllər  yetərincə  məlumatım 
yox  idi.  7-8  illik  mütaliəm,  Ģahidi  olduqlarım  və  gördüklərim  mənə  sübut  etdi  ki, 
bu  məramın  Ġranda  ayaq  tutması  çox  tezdir.  Kommunistlər  fəhlə  sinfinə 
arxalanırlar. Onların dayağı fəhlə  sinfidir. Bu sinif isə  Ġranda  yox dərəcəsindədir. 
Təsəvvür  etmirəm  ki,  100  il  bundan  sonra  da  burada  o  bir  sinif  kimi  ortaya  çıxa 
bilsin  və  millətin  əksəriyyətini  təĢkil  etsin.  Mən  son  illərdə  Bakıda  olarkən 
hakimiyyətə  yeni  gəlmiĢ  kommunistlərin  çoxu  Arazın  bu  tayından  gələnlərə 
əvvəlki səmimiyyəti göstərmirlər. Bizə inanmırlar. Mühüm iĢləri bizimkilərə etibar 
etmirlər. Yeri gəldikdə onları təhqir etməkdən də çəkinmirlər. Bu hərəkətlər məni 
məyus  etdi.  Qacarların  devrilməsi  məni  nikbin  etmiĢdi,  lakin  sonra...  1925-ci  ildə 
Moskvaya  getdim,  mübarizəmizi  davam  etdirmək  üçün  onlardan  kömək  istədim. 
Məni Kominternin Yaxın  və  Orta ġərq bölməsinin rəisi Kitayqorodski adlı Ģəxsin 
yanına  yolladılar.  Onun  qeyri-ciddi,  hoqqabaz  adam  olduğunu  görərkən  çox 
sarsıldım” (9, s.7-70). S.C.PiĢəvərinin istintaqda söylədiklərini onun öz səhvlərinin 
etirafı  kimi  də  baĢa  düĢmək  olar.  O,  sonralar  “Ajir”  qəzetində  çap  etdirdiyi 
məqalələrin birində ictimai məsəllərin riyaziyyat məsələləri kimi sabit formul və ya 
düsturla  həll  olunmadığını  göstərərək  yazırdı  ki,  “fəaliyyətdə  olan  adam  əməldə 

78 
 
səhvə  yol  verə  bilər,  hətta  bəzən  əsas  halqanı  belə  əldən  buraxa  bilər”  (10.s.18; 
8.25.III.1323).  Bu  etiraf  S.C.PiĢəvərinin  keçmiĢdəki  fəaliyyətində  buraxdığı 
səhvlərə bir iĢarə idi. V.Q.Belinski yazır ki, “səhvi etiraf etmək mənəvi yetkinliyin 
əlamətidir”.  Ġnsan  olan  kəs  (o  cümlədən  siyasi  xadimlər)  öz  əməli  fəaliyyətində 
tam  ideal,  səhvsiz,  qüsursuz  ola  bilməz.  Bu  hər  kəsdə  az  və  ya  çox  təzahür  edən 
təbii və psixoloji cəhətdir. Ömrünü xalqının azadlığına və xoĢbəxtliyinə həsr etmiĢ 
Nərimanov kimi dahi Ģəxsiyyət can-baĢla xidmət etdiyi məramın onun xalqı haqda 
düĢündüklərini  vermədiyindən  məyus  olduğunu  deməsi  əslində  mübarizə 
yollarında  buraxılmıĢ  səhvlərin  onun  tərəfindən  etirafı  idi.  Oğluna  vəsiyyət 
xarakterli  məktubunda N.Nərimanov  yazırdı:  “Əziz oğlum! Əgər  mənim  həyatımı 
araĢdırsan, sən əmin olacaqsan ki, mən 1925-ci ilədək baĢqaları üçün yaĢamıĢam. 
Bəs sonra?... Bəlkə də sən bu sətirləri oxuyan vaxt  bolĢevizm olmayacaq..  əsl iĢi 
əldən  buraxmıĢıq”  (11,  s.65).  Ġ.V.Stalinə  ünvanladığı  70  səhifəlik  məktubda  isə 
uğrunda  varlığını  qoyduğu  sovet  quruluĢunun  artıq  özünü  doğrultmadığını  və 
uçuruma  məhkumluğundan  danıĢır.  “Qabaqcadan  demək  olar  ki,  biz  uçurumun 
kənarındayıq” (11.s.8). 
Kommunistlik  məsləkini  qəbul  etdiyinə  görə  13  il  zindana  atılmıĢ  türk 
dünyasının  böyük  Ģairi  Nazim  Hikmət  N.Nərimanov,  S.C.PiĢəvəri  kimi  xalqına 
ümidi  sovetlərdən,  Moskva  üzərində  dalğalanan  bayraqdan  gözləyirdi  (12.s.11). 
“Moskvadan gözlərinə nur, beyninə Ģur” istəyən Ģair ömrünün sonunda yanıldığını 
baĢa  düĢdü  və  bu  haqda  öz  fikirlərini  “Humanite”  qəzeti  səhifəsində  dünyaya 
bəyan etdiyinə görə Sovet rəhbərliyi tərəfindən “gözüm çıxdıya” salındı və s... 
Apardıqları mübarizə yollarında olan səhvləri etiraf edən tarixi Ģəxsiyyətlər 
arasında  S.C.PiĢəvərini  də  görmək  olar.  Sovetlərin  xəyanəti  ilə  bağlı 
S.C.PiĢəvərinin açıq və ciddi etiraflarına bəlkə ona görə rast gəlmirik ki, o, daima 
sovet məngənəsi arasında fəaliyyət göstərmək məcburiyyətində olmuĢdur. Sonralar 
öz köməkçisi doktor H.Ruindejə dediyi kimi “ürəyindəkiləri dilə gətirmək imkanı 
olmamıĢdı”.  Bu  günədək  tapılmayan  xatirələrinin  ikinci  bölməsi  çox  güman  ki, 
sovetlərin xəyanəti haqda “dilə gətirilməyən” yazılardı.  
1920-ci ilin payızında Gilan əyalətində baĢ vermiĢ “Cəngəlilər” hərəkatının 
məğlubiyyətindən sonra əvvəl Ġsfahana, sonra isə Tehrana gələn S.C.PiĢəvəri rejim 
əleyhinə  mübarizəsindən  əl  çəkmir.  O,  köhnə  dostu  Seyid  Məhəmməd  Dehqanla 
birlikdə 1922-ci ilin yanvarında (1300-cü il Dey ayında) “Həqiqət” adlı qəzeti çap 
etdirir.  “Həqiqət”  o  zamankı  Ġranın  siyasi-ictimai  iqtisadi  həyatındakı  acı 
həqiqətləri xalqa çatdırmaqda önəmli rol oynamıĢdır (13). “Həqiqət”in ömrü uzun 
olmamıĢdı.  Onun  səhifələrində  xalqı  oyadan  və  həqiqətləri  deyən  yazılar  çox 
olduğundan o cəmi 6 ay çap olunmuĢdu. 1922-ci ilin iyul ayında 106-cı nömrədən 
sonra “Həqiqət”in nəĢri dövlət tərəfindən yasaq edilmiĢdi (14). 

79 
 
Rza  xan  Ģahlıq  taxtına  sahib  çıxdıqdan  sonra  Ġranda  mütərəqqi  qüvvələrə 
qarĢı geniĢ miqyaslı hücum baĢlanır. Belə bir Ģəraitdə sovetlərin Rza Ģah rejiminə 
qarĢı  loyal  münasibəti,  Ġranla  1921,  sonra  isə  1927-ci  ildəki  bağlaĢmalar,  antiĢah 
qüvvələrə  sovetlər  tərəfindən  hər  cür  yardımın  kəsilməsi  və  s.  Ġranın  mütərəqqi 
qüvvələri  sırasında  məyusluq  və  çaĢqınlıq  yaratdı.  Vəziyyəti  aydınlaĢdırmaq 
məqsədi  ilə  1925-ci  ildə  S.C.PiĢəvəri  Bakıya,  sonra  isə  Moskvaya  yollanır.  O,  bu 
səfərdə  sovetlərdən  yardım  olacağına  ümid  bəslədiyini  deyir.  Lakin  onun  bu 
ümidlərini  nə  Bakı  və  nə  də  Moskvadakı  kommunist  məmurları  doğrultmurlar. 
S.C.PiĢəvəri  sonrakı  illər  kommunistlik  məfkurəsindən  nə  üçün  uzaqlaĢdığının 
səbəblərini  istintaq materiallarından və xatirələrindən öyrənmək mümkündür.  
S.C.PiĢəvəri “Qəsr-Qacar” adlanan zindana düĢənədək o, rejimin xəfiyyələri 
tərəfindən artıq 4 dəfə qısa müddətli həbs edilmiĢdi. Onun siyasi ittihamla son dəfə 
həbsi  1930-cu  il  dekabrın  24-də  olmuĢdur.  O,  ancaq  1941-ci  ilin  sentyabrında 
zindanın ağır  və  dözülməz  mühitindən can qurtara  bilmiĢdi.  On ildən çox  “Qəsr-
Qacar”  zindanında  keçirdiyi  dəhĢətli  günləri  və  orada  baĢ  verənləri  S.C.PiĢəvəri 
sonralar  “Ajir”də  “Zindan  xatirələri  dəftərindən”  baĢlıqlı  çox  səhifəlik  yazıda 
ətraflı nağıl etmiĢdi (10.s.419-517). 
Müttəfiq qoĢunlarının Ġrana daxil olması, Rza Ģahın ölkədən qaçması onun 
yaratdığı diktatura rejimini  laxlatdı, siyasi məhbuslar, kütləvi Ģəkildə həbs edilmiĢ 
günahsız  insanlar  azadlığa  çıxdılar.  S.C.PiĢəvəri  azadlığa  çıxmıĢ  vətənpərvərlər 
sırasında  idi.  O,  azadlığa  çıxdığı  ilk  gündən  siyasi  fəaliyyətini  davam  etdirir.  Ġlk 
günlərdə Ġran Xalq partiyasının (Tudənin) özəyini qoymaqda fəal iĢtirak edir, hətta 
partiyanın  ilk  müvəqqəti  məramnaməsini  hazırlayanlardan  bir  də  məhz 
S.C.PiĢəvəri olur (15.s.79). Sonralar Tudə partiyası rəhbərliyinin fəaliyyətində bir 
sıra prinsipial məsələlərlə razılaĢmayan S.C.PiĢəvəri Tudədən uzaqlaĢır. Partiyanın 
proqramında milli məsələnin qoyulmaması, Ġranın çoxmillətli ölkə olmasının etiraf 
edilməməsi,  bir  çox  bolĢevik  prinsiplərini  olduğu  kimi  qəbul  edilməsi:  fəhlə 
sinfinin hegemonluğu, sinfi mübarizə, mülkiyyət məsələsi, aqrar-kəndli məsələsinə 
az  diqqət  ayrılması  və  s.  və  i.a.  S.C.PiĢəvərini  Tudədən  uzaqlaĢdıran  səbəblər 
sırasında olmuĢdur. 
 
*** 
 
S.C.PiĢəvərinin siyasi fəaliyyətini mətbuatdan kənar təsəvvür etmək çətindir. 
Cəmiyyəti  istiqamətləndirməkdə  və  onu  baĢlıca  hədəfə  yönəltməkdə  maariflənmə 
ilə  yanaĢı,  mətbuatın  rolunu  S.C.PiĢəvəri  hələ  gənc  yaĢlarından  anlamıĢdır. 
Zindana  düĢənədək  o,  bir  çox  qəzetlərin  “Açıq  söz”,  “Azərbaycan  cüze  layənfək 
Ġran”,  “Sosial-demokratı”,  “Hürriyət”,  “Yeni  fikir”,  “Kəndçi”,  “Yeni  yol”, 
“Cəngəl”, “Həqiqət” və s. qəzetlərin əməkdaĢı və çoxunun da redaktoru olmuĢdur. 

80 
 
Mətbuat  S.C.PiĢəvərinin  ömrünün  sonunadək  onun  mübarizəsində  söz  silahı, 
qələm  silahı  olmuĢdur.  S.C.PiĢəvərinin  keçdiyi  mübarizə  yolunu    və  həyatını 
izləyən hər bir kəs onun mətbuatla sıx bağlılığını görə bilər. Bu mənada mətbuat, o 
cümlədən  “Ajir”  qəzeti  S.C.PiĢəvəri  həyatının  və  mübarizəsinin  bir  parçası 
olmuĢdur desək, yanılmarıq.  
Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  “Ajir”  qəzeti  müxtəlif  yönlü    siyasi,  iqtisadi  və 
mədəni  olayları  əks  etdirən,  təbliğat  və  təĢviqat  orqanından  əlavə,  həm  də  xalqın 
mübarizəsinə  istiqamət  verən,  onu  təĢkilatlandıran  mətbuat  orqanı  olmuĢdur. 
“Ajir”in  gördüyü  mühüm  iĢlərdən  biri  də  Tehranda  azərbaycanlı  ziyalıları  və 
fəalları  öz  ətrafına  toplamaqdan  və  onların  Azərbaycanın  gələcək  taleyi  haqqında 
düĢünüb yollar axtarmağa sövq etməsi idi. Kərim KəĢavərz, Ġsmayıl ġəms, Firudin 
Ġbrahimi  Əli  Fitrət,  Məmi  Nüvəkərani  (Dehqan),  Doktor  Mirzəağa  Vəlizadə 
(Behbud)  və  s.  onlarca  bu  cür  insanlar  doktor  Salamulla  Cavidin  dediyi  kimi, 
“Ajir”  məktəbinin  yetirmələri  idilər.  Bunların  hər  biri  sonralar  “21  Azər” 
hərəkatında fəal iĢtirak etmiĢ və S.C.PiĢəvərinin yaxın silahdaĢları olmuĢlar. 
 
*** 
 
Pəhləvi  sülaləsinin  hakimiyyətdə  olduğu  illərdə  (1925-1979)  Ġran  ġura 
Məclisi  tarixində  14-cü  çağırıĢ  məclisə  seçki  kompaniyası  qədər  gərgin, 
qarĢıdurmalı, çox fraksiyalı məclis olmamıĢdı. 
14-cü  Məclisə  seçki  kompaniyası  1322-ci  il  Xordad  ayının  son  həftəsində 
(1943-cü  ilin  iyununda)  start  götürmüĢ,  1323-cü  ilin  (1944-cü  ilin)  yayında  baĢa 
çatmıĢdı.  Məclisdə  mövcud  olmuĢ  236  deputat  kürsüsü  uğrunda  800  namizəd 
iĢtirak etmiĢdir ki, bunlar da ən azı 6-7 fraksiyanı təmsil edirdilər. 
Təbriz Ģəhər əhalisinin vətənsevər və demokratik qüvvələri tərəfindən Seyid 
Cəfər PiĢəvərinin də namizədliyi 14-cü çağırıĢ ġura Məclisinə irəli sürülmüĢdü. 
S.C.PiĢəvərinin  mandatı  Məclis  vəkillərinin  toplantısında  müzakirə  olunan 
zaman  toplantıya  sədarət  etmiĢ  Əmir  Teymur  Klali  baĢda  olmaqla  Sərtipzadə, 
doktor Tahiri, Əmirnösrət Ġskəndəri, Siqətul-islami, Əli Eqbol, DəĢti, Camal Ġmami 
və  bir  neçə  nəfər  baĢqa  Ģahpərəst  deputat  S.C.PiĢəvərinin  mandatını  ləğv  etmək 
üçün  Məclisdə  deputatlar  arasında  əvəlcədən  yetərincə  təbliğat  və  pozuculuq  iĢi 
aparmıĢlar.  Onlar  iddia  edirdilər  ki,  S.C.PiĢəvəri  Təbrizdə  seçilən  zaman  guya 
orada  “ciddi  əyintilər,  qeyri-qanuni  iĢlər  olub”  və  s.  Nəticədə  bu  bəhanələrlə 
S.C.PiĢəvərinin  deputatlıq  mandatı  100  nəfərdən  əleyhinə  50,  lehinə  47  səs 
verilmiĢ, 3 nəfər bitərəf qalmaqla rədd edilmiĢdi. 
14-cü  çağırıĢ  Ġran  ġura  Məclisindəki  olaylar  S.C.PiĢəvəridə  belə  bir  fikrin 
tam  və  qəti  Ģəkildə  formalaĢmasına  inam    yaratmıĢdır  ki,  Azərbaycan  Tehrandan 
“mərhəmət”  gözləməməli,  öz  dərdlərinə  özü  əlac  etməlidir.  ġeyx  Məhəmməd 

81 
 
Xiyabaninin “Elə çıraq yandırmaq lazımdır ki, ixtiyarı öz əlimizdə olsun” sözlərini, 
özünə sərməĢq götürən S.C.PiĢəvəri azadlıq çırağını yandırmaq üçün Azərbaycana 
– Təbrizə üz döndərdi. 
Pəhləvi  hakimiyyəti  dövründə  Güney  Azərbaycandakı  vəziyyəti  diqqətlə 
izləyən və onu ürək ağrısı ilə təsvir edən S.C.PiĢəvəri “Bizi öz halımıza qoysunlar” 
adlı  məqaləsində  deyirdi:  “Azərbaycan  Tehrandan  bir  Ģey  istəyir:  onu  öz  halına 
qoysalar  kifayətdir.  Ona  imkan  versələr,  öz  əli  ilə  öz  iĢlərini  idarə  etsin,  bəsdir. 
Tehran  bizi  fələc  və  mətəl  etmiĢdir.  Göz  açmağa  yol  vermir.  Xırda  iĢ  görmək 
istəsək  nəfəsimizi  kəsir,  əl-qolumuzu  bağlayır.  Hər  gün  bir  oğrunu  ostandar, 
fərmandar ünvanı altında  əlinə böyük bir çamadan  verib üstümüzə  göndərir. Təzə 
və  iti  bir  ülgüc  ilə  min  dəfələrlə  qırxılmıĢ  baĢımızı  qırxmaqdan  utanmırlar” 
(18.s.77). 
40-cı  illərin  ortalarında  Güney  Azərbaycandakı  iqtisadi  və  sosial  durum, 
həddən artıq ağır və dözülməz olması mərkəzin buna biganə qalması Azərbaycanda 
milli qüvvələrin nifrət və qəzəbini coĢdurdu. Xalqın istək və arzusunu baĢa düĢən 
və  milli-demokratik qüvvələri vahid hədəfə  yönəltməyi bacaran yeni bir təĢkilatın 
yaranmasına  ehtiyac  duyuldu.  Ağır  mübarizə  yolu  keçmiĢ  bir  neçə  nəfər 
azərbaycanlı Tehrana – S.C.PiĢəvəri ilə məsləhətləĢməyə getdilər. S.C.PiĢəvəri özü 
bu haqda sonralar yazırdı: “...Xalqın əli ilə iĢə baĢlamaq, xalqın yumruğunun gücü 
ilə  azadlığı  təmin  etmək  –  bu  Ģüarla  mən  Təbriz  azadxahlarının  təklifi  üzrə 
Tehrandan Azərbaycana hərəkət etdim” (Yenə orada, s. 32). 
 
*** 
 
Azərbaycandakı durum, hərəkat fəallarının, azadlıq istəyən qüvvələrin istək 
və tələbi ilə PiĢəvəri 1945-ci ilin yayında həmiĢəlik olaraq Təbrizə gəlir. O, əməli 
iĢə  baĢlamamıĢdan  əvvəl  Təbrizdə  və  bölgələrdəki  (Ərdəbil,  Zəngan,  Sərab, 
Urmiya,  Xoy,  Mərənd  və  s.)  durumla,  xalqın  ruhiyyəsini,  istək  və  tələbləri  ilə  bir 
daha  yaxından  tanıĢ  olur.  Hərəkat  fəalları,  “Ajir”  “məktəb”inin  yetiĢdirdiyi 
kadrlarla,  inqilabi  mübarizə  yolunda  ağır  sınaqlardan  keçmiĢ  insanlarla, 
ağsaqqallarla,  vətənpərvər  ruhanilərlə  geniĢ  müzakirə  və  məsləhətləĢmələr  aparır. 
Bu haqda onun və silahdaĢlarının xatirələrində xeyli qeydlər və yazılar vardır. 
1945-ci  ildə  Azərbaycandakı  sosial-siyasi  və  iqtisadi  durum  elə  bir  həddə 
gəlib çatmıĢdı ki, millət rejimin zorakılığına müqavimət göstərməkdən baĢqa çıxıĢ 
yolunun qalmadığını görür. Belə bir Ģəraitdə xalqın mübarizəsinə baĢçılıq edə bilən 
və onu əsas hədəfə yönəltməyi bacaran bir təĢkilatın yaradılmasına ehtiyac duyulur. 
Belə  bir  təĢkilat  S.C.PiĢəvərinin  baĢçılığı  ilə  1945-ci  ilin  sentyabrın  3-də  (1324 
ġəhrivərin 12-si) yaradılmıĢ Azərbaycan Demokratik Firqəsi olmuĢdur. 

82 
 
S.C.PiĢəvərinin  baĢçılığı  ilə  firqə  az  zaman  kəsiyində  böyük  iĢlər  gördü: 
ĠXP-sının  Azərbaycandakı  təĢkilatları  və  Azərbaycan  Həmkarlar  ġurasının  bütün 
üzvləri  1945-ci  il  sentyabrın  12-də  öz  yığıncaqlarında  könüllü  olaraq  ADF-sı 
sıralarına  daxil  olduqlarını  bildirdilər;  2-3  oktyabrda  ADF-nin  ilk  qurultayı 
keçirildi;  20  noyabrda  Ümumazərbaycanı  əhatə  edən  Xalq  Konqresi    çağırıldı; 
Azərbaycan Milli Məclisinə seçkilər keçirildi; 12 dekabr 1945-ci ildə Milli Məclis 
Azərbaycan  xalqı  adından  fəaliyyətə  baĢladı,  S.C.PiĢəvəri  baĢ  nazir  seçildi  və 
Azərbaycan  milli  Hökuməti  təĢkil  edildi.  Beləliklə  Güney  Azərbaycanda  xalq 
hərəkatının zirvəsi sayılan “21 Azər” inqilabı (nehzəti) zəfərlə baĢa çatdı; Tehranın 
əsarətində olan Azərbaycan əyalətləri Milli Hökumətin bayrağı altına keçdi və s... 
S.C.PiĢəvəri baĢçılıq etdiyi hökumət cəmi bir il yaĢamıĢdı. Bu bir ildə Milli 
Hökumətin  gördüyü  iĢləri  və  icra  etdiyi  tədbirləri  xarici  müəlliflərin  yazdıqları 
kimi “Rza Ģah rejimi heç 20 ildə də icra edə bilməzdi (20.s.411). GörülmüĢ iĢlərin 
qısa məzmunu belədir: 
 
*** 
 
Azərbaycan  Milli  Hökumətinin  süqutu  əlamətləri  baĢ  nazir  Əhməd 
Qəvamüs-səltənənin 1946-cı ilin mart ayında Moskvaya olan səfərindən sezilməyə 
baĢladı.  Ə.Qəvam  Ġranın  Ģimalındakı  neft  yataqlarının  kəĢfiyyatını  və  çıxarılması 
icazəsini  sovetlərə  vermək  müqabilində  iki  mühüm  Ģərti  onların  qarĢısında 
qoymuĢdur:  1)  Sovet  hərbi  kontingentinin  1946-cı  il  martın  sonunadək  Güney 
Azərbaycanı tərk etməsi; 2) Güney Azərbaycan məsələsinin Ġranın daxili iĢi hesab 
edilməsi.  Moskva  ilə  Tehranın  sövdələĢməsi  baĢ  tutdu.  Bu  Güneydəki  hərəkata 
qarĢı  Moskvanın  açıq  xəyanəti  idi.  Həmin  tarixdən  S.C.PiĢəvəriyə  qarĢı  ardıcıl 
təzyiqlər baĢlanmıĢ oldu. 
Kreml rəhbərliyi Ġrandan daha çox iqtisadi-siyasi imtiyazlar qoparmaq iĢtahı 
ilə  bu  regionda  həm  də  özünün  hərbi  plasdarmasını  yaratmaq  fikrində  olmuĢdur. 
Bunun üçün əvvəl cəllad Qəvamı demokrat kimi tanıtdırmağa çalıĢdı və mətbuatda 
onu  bütləĢdirdi.  Sovet-Ġran  bağlaĢması  zamanı  Tehrandakı  Sovet  səfiri  Qəvamı 
təkcə Ġranın yox, “Orta ġərqin böyük siyasətçisi” adlandırmıĢdır (5.s.466). 
Sovetlərin  növbəti  xəyanətini  və  gedilən  “dalanın”  getdikcə  daraldığını 
görən S.C.PiĢəvəri 1946-cı il iyunun 16-da Azərbaycan Milli Hökumətinin baĢçısı 
vəzifəsindən  istefa  verdi.  Əslində  bu  istefa  Milli-demokratik  hərəkatın  böyük 
öndərinin sovetlərin sonrakı oyunlarının iĢtirakçısı olmamaq niyyətindən irəli gəlsə 
də,  sovet  kəĢfiyyatı  bütün  çirkin  vasitələri  iĢə  salıb  (hədə,  qorxu,  gizli  səsini 
yazmaq, terror və s.) onu çıxılmaz döngəyə salmağa müvəffəq oldu (24, s.453). 
5  dekabr  1946-cı  ildə  Təbrizdəki  sovet  vitse-konsulunun  M.C.Bağırova 
yolladığı  məlumatda  göstərilir  ki,  “Bu  gün  radio  ilə  PiĢəvəri  xalqa  müraciət  edib, 

83 
 
onları  Tehran  irticasına  qarĢı  mübarizəyə  çağırdı.  Sabah  Azərbaycan  Əyalət 
Əncüməni  yaranmıĢ  Ģəraiti  müzakirə  edib,  əməli  tədbirlər  haqda  qərar  qəbul 
edəcək...  Qərara  alınıb  ki,  PiĢəvəri  sədr  olmaqla  ġəbüstəri,  Qazı  Məhəmməd, 
Qulamyəhya,  Pənahian  və  Badiqandan  ibarət  Müdafiə  Komitəsinin  təsdiqini 
Əncüməndən  keçirsinlər.  Təbrizdə  hərbi  vəziyyət  elan  edilib.  Azərbaycanın  hər 
guĢəsindən  kəndlilər  ADP-sına  müraciət  edirlər  ki,  onlara  silah  verib  cəbhəyə 
göndərsinlər.  Bu  gün  Təbrizdə  Azərbaycan  qəhrəmanı  Babəkin  adını  daĢıyan 
könüllü dəstəyə yazılıĢ baĢlanıb” (22.s.518-519). 
Yuxarıdakı məlumatı M.C.Bağırov alan kimi, o, Güney Azərbaycanda silah 
sarıdan  xalqın  çətin  vəziyyətdə  qaldığını  və  onlara  imkan  daxilində  az  miqdarda 
olsa  da  silah  və  hərbi  sursat  göndərilməsini  Stalindən  xahiĢ  etmiĢdi.  Bağırov 
teleqramına  Moskvanın  cavabını  almadığı  üçün  xahiĢini  yenidən  təkrar  etsə  də 
Moskvanın  cavabı  müsbət  olmamıĢdı  (25.s.189).  Güney  Azərbaycandakı  hərəkat 
üçün  çox  ağır  olan  bu  günlərdə  S.C.PiĢəvərinin  öz  silahdaĢları  ilə  birlikdə  sovet 
rəhbərliyinə  az  miqdarda  silah  istəmək  haqda  son  xahiĢinin  cavabsız  qalmasını 
həyəcansız  oxumaq  mümkün  deyil.  Məktubda  deyilir:  “...Əgər  biz  təslim  olsaq, 
tarix  bizi  həmiĢə  lənətləyəcək.  Dünyada  heç  bir  xalq  öz  qüdrətini  öz  əli  ilə  məhv 
etməz.  Bütün  xalq  bizə  müraciət  edib  öz  azadlığını  qorumaq  üçün  cəbhəyə 
getməyə  icazə  verməyimizi  tələb  edir”.  Məktubda  iki  məqam  xüsusi  olaraq 
vurğulanır: 
1.  Nə  qədər  sərhədlər  açıqdır  məxfi  yolla  bir  qədər  silahın  verilməsi;  2. 
Əgər  bu  mümkün  olmasa  müqavimət  hərəkatını  təĢkil  etməkdə  onlara  mane 
olmamaq (23.№9, s.33-36). 
Tarixçi alim Cəmil Həsənli istinad etdiyimiz  kitabında yazır ki, 11 dekabr 
1946-cı  il  səhər  Təbrizdəki  qəzetlər  xalqın  S.C.PiĢəvərinin  ətrafında  birləĢib 
müqavimət  göstərməyi  və  son  damcı  qan  qalana  qədər  düĢmənə  qarĢı 
vuruĢacaqlarını  yazdıqları  halda,  günortadan  sonra  qəflətən  vəziyyət  dəyiĢdi 
(22.s.527).  S.C.PiĢəvəri  yaxın  bir  neçə  silahdaĢı  ilə  əvvəl  Culfaya,  sonra  isə 
Naxçıvana  aparıldı.  Əslində  “məsləhətləĢmə”  adı  ilə  Naxçıvana  gətirilmiĢ 
(gəlməmiĢ,  gətirilmiĢ!  –  Ə.R.)  S.C.PiĢəvəri  perspektivdə  böyük  iĢlər  görmək 
niyyətlərinin  və  arzularının  puç  olduğunu,  hər  Ģeyin  “dost”  xəyanətinə  qurban 
verildiyini baĢa düĢsə də artıq gec idi, necə deyərlər iĢ-iĢdən keçmiĢdi. 
S.C.PiĢəvəri  Sovet  Azərbaycanında  yaĢadığı  6  ay  müddətində  vətənə 
qayıtmaq, mübarizəni davam etdirmək, Ģəhidlərin intiqamını almaq niyyətindən əl 
çəkməmiĢdi.  Bu  haqda  öz  fikirlərini  sovet  rəhbərliyinə  də  çatdırmıĢdı. 
S.C.PiĢəvərinin  təĢəbbüsü  ilə  Hacıkənddə  və  ġəkidə  fədailərin  hərbi  təlim 
düĢərgələri bu niyyəti həyata keçirmək üçün yaradılmıĢdı. Bu haqda da PiĢəvərinin 
Sovet orqanlarına ardıcıl müraciəti Kreml üçün “baĢ ağırısı”na çevrilmiĢdi. 1947-ci 

84 
 
ilin iyunun 11-də PiĢəvərinin  maĢın qəzası  nəticəsində dünyasını dəyiĢməsi  Sovet 
rəhbərliyini bu “baĢ ağrı”dan xilas etmiĢ oldu. 
C.PiĢəvəri bizim XX tariximizin yetiĢdirdiyi siyasi simalarından biri olaraq 
qalır.  Onun  həyatını,  mübarizə  yolunu,  dövlətçilik  bacarığını,  ədəbi-bədii  və 
jurnalistik  fəaliyyətini  bütün  çalarları  ilə  tədqiq  edib  öyrənmək  bizim  vətəndaĢlıq 
borcumuzdur.  Ġndiki  Ġran  mühitində  və  Güney  Azərbaycanda  müxtəlif  yöndən 
S.C.PiĢəvəriyə  aid  çoxsaylı  yazılar  və  söhbətlər  onun  göstərir  ki,  bu  tarixi 
Ģəxsiyyətin öyrənilməsi günümüz üçün də aktullağını itirməyib.