GÜney azərbaycan

Ədəbiyyat 
 
1. Keçən əsrin 20-ci illərində ilk soyadı “Cavadzadə”, sonra “Pərviz” 1927-
ci 
ildən 
sonra 
isə 
“PiĢəvəri” 
olmuĢdur. 
40-cı 
illərdə 
isə 
“Mir 
Cəfər”  adı  “Seyid  Cəfər”  adı  ilə  əvəz  olunduğundan  bizdə  adı  və  soyadı  “Seyid 
Cəfər PiĢəvəri” iĢlədəcəyik. 
2.  S.C.PiĢəvərinin  təvəllüd  tarixi  bir  sıra  kitab  və  yazılarda  fərqli  verilir: 
“1893”,  “1897”  və  hətta  bunu  1888-ci  il  yazanlar  da  var.  Doğma 
bacısı Suqraxanım isə  S.C.PiĢəvərinin 1892-ci ildə  anadan olduğunu deyir. Bu  tarix 
S.C.PiĢəvərinin  1930-cu  ildə  istintaqa  verdiyi  məlumat  və  “Ajir”də  özü  haqda  çap 
etdirdiyi yazdığı tarixlə düz gəlir. 
3.  Xalxal  mahalı  haqda  ətraflı  məlumat  üçün  bax:  Seyid  Məsud  Nəqib. 
Xalxal və MəĢahir, Təbriz, 1379 (814 səh.) 
4.  Suğra  xanımın  qardaĢı  haqda  xatirələri  tədqiqatçı  alim-jurnalist 
P.Məmmədli tərəfindən “21 Azər” dərgisində (1999) çap edilmiĢdir. 
5.  Əli  Muradi  Marağeyi.  Əz  Zendan  Rza  xan  ta  sədr  firqeye  demokrat 
Azərbaycan, Tehran, nəĢr “Övhədi” 1381. 
6. M.S.Ġvanov. Oçerk istorii Ġrana, M. 1952. 
7. M.Ə.Möcüz. SeçilmiĢ əsərləri, Bakı, 1954. 
8. “Ajir” (qəzet), 1322 
9. ġahrux Fərzad. Zindan Rza Ģah. Mühakimat, difaiyyat və xatrat zindan Mir 
Cəfər PiĢəvəri, Tehran, nəĢr “Ġran”, 1384. 
10. 
Seyid 
Cəfər 
PiĢəvəri  (Cavadzadə-Xalxali).  SeçilmiĢ  əsərləri 
“Azərbaycan” qəzetinin nəĢri, 1344. 
11. Nəriman Nərimanov. Ucqarlarda inqilabımızın tarixinə dair, Bakı, 1992 
12. AqĢin Babayev. Nazim Hikmət, Bakı, 1978. 
13. Həmin məktəb hal-hazırda Bülbülədə 79 №-li məktəb kimi tanınır. 
14. “Həqiqət” qəzeti haqda bax: Rəhim Rəisnıya. Arxinsəngər Azadı. Tehran, 
1377. 

85 
 
15. Həmid Əhmədi. Xatirat Bozorq Ələvı, Tchran, 1377. 
16. Kərim KəĢavərz. Xatrat əz Seyid Cəfər PiĢəvəri. Tehran “Buxara”. 
17. S.C.PiĢəvəri. Xatirələr, “Azərbaycan” qəzetinin nəĢri, 2007. 
18. “Azərbaycan” (qəzeti). ADF-nin orqanı 
19. “Qızıl səhifələr”. Təbriz, 1946 
20. Con Furan. Tarix təhvilat ictimai Ġran, Tehran, II çap. 1378. 
21. ġ.Tağıyeva, Ə.Rəhimli, S.Bayramzadə. Güney Azərbaycan, Bakı, 2000 
22. “Etelaate siyasi-iqtisadi” Tehran, 1381. 
23.  C.Həsənli.  Güney  Azərbaycanda  -  Sovet  Amerika-Ġngiltərə  qarĢı 
vuruĢması  (1941-1946),  Bakı, 2001. 
24. “Bakı-Təbriz” (dərgi), Bakı, 2007. 
25. Cami. QuzəĢte ruh çerağ ayəndə əst. Tehran, II çapı, 1371. 
26. Adıgözəl Məmmədov. ÇaĢ “UKS” nerevatora M.A.Baqirova i L.P.Berii,
 
Baku, 2005 
 
Dr.Səbahəddin ġĠMġĠR 
Balıkəsir, Türkiyə 
 
ĠKĠNCĠ DÜNYA SAVAġINDAN SONRA 
RUSĠYANIN TƏSĠRĠLƏ ĠRANDAKI GƏLĠġMƏLƏR 
 
Bilindiyi kimi, 1945-ci ilin mayından etibarən Avropada 1939-cu ildən bəri 
davam  edən  savaĢ  sona  çatdı.  Mayın  8-də  dünya  agentlikləri  Almaniyanın  Ģərtsiz 
təslim  olması  barədə  xəbər  yaydılar.  SavaĢın  bitməsi,  Almaniyanın  məğlubiyyəti 
qəbul etməsi xəbəri Ġran siyasi dairələrində ölkədəki yabançı əsgərlərin çıxarılması 
yönündə bəzi ümidlər doğurmuĢdu. Belə ki, Almaniyanın təslim olması xəbərinin 
gəldiyi 8 may tarixində saat 17-də Tehranda dövlət binalarının üzərində dalğalanan 
ingilis,  sovet,  Amerika  və  Çin  bayraqları  endirilmiĢdi.  Xalq  da  öz  evlərinə  Ġran 
bayraqları  asmağa  baĢlamıĢdı.  Üçtərəfli  anlaĢmaya  görə  altı  ay  ərzində  rus  və 
ingilis birlikləri Ġrandan çəkilməli idilər.  
Bu  vəziyyətə  baxmayaraq,  Ġranda  siyasi  dairələrdə  hələ  bir  boĢluq  olduğu 
görünürdü.   Çünki Murtəza Bəyat  hökuməti aprel  ayından istefaya  getsə  də, hələ 
yeni  hökumət  qurulmamıĢdı.  Nəhayət,  13  mayda  Qacarlar  dövründə  sülalənin 
həkimi  olmuĢ  76  yaĢlı  Ġbrahim  Həkimilmülkü  baĢ  nazir  və  daxili  iĢlər  naziri 
vəzifəsinə  gətirilir.  O,  Seyid  Həsən  Tağızadə  ilə  birlikdə  Tərəqqi  partiyasının 
qurucularından  biri  idi.  Həmin  dövrdəki  sovet  qaynaqlarına  görə  isə  Ġbrahim 
Həkimi nəinki Ġngiltərə meylli idi, hətta mərkəzi Londonda olan Fraksion adlı gizli 
partiyanın üzvü qəbul edilmiĢdi. 

86 
 
Ġbrahim Həkimi hökumətinin xarici siyasətində ilk addım Tehrandakı sovet, 
ingilis və Amerika səfirlərinə qalib ölkə əsgərlərinin Ġrandan çıxarılması haqqında 
nota vermək olmuĢdu. Ġran Xarici ĠĢlər Naziri ƏnuĢirəvan Sipehbudinin sovet səfiri 
M.Maksimova verdiyi 19 may 1945-ci il tarixli 117 saylı notada deyilir: “SavaĢın 
sona  çatması  münasibəti  ilə  ürəkdən  sevindik.  Ġran  hökumətlərinin  təbriklərini 
böyük  müttəfiqlərin  qəhrəman  ordusu  ilə  birlikdə  düĢmənin  qüvvələrini  əzmiĢ, 
alman  ordularını  Ģərtsiz  təslim  olmağa  məcbur  etmiĢ  SSRĠ-nin  qüvvətli  ordusuna 
çatdırmağı  özümüzə  borc  bilirik.  Ġran  ilə  Sovetlər  Birliyi  arasındakı  yaxĢı 
münasibətləri təsdiq etməklə  yanaĢı Ġran hökumətinin aĢağıdakı fikrini və ricasını 
zati-alinizin nəzərinə çatdırırıq. 
Belə  ki,  Avropada  müharibə  rəsmən  bitmiĢdir.  SavaĢın  nəticəsi  olaraq 
Ġrandakı  mövcud  vəziyyəti  saxlamağa  ehtiyac  duymuruq.  Ölkənin  qısa  müddətdə 
normala dönməsinin zəruriliyini və Ġran xalqının iradəsini ifadə edərək bildiririk ki, 
artıq  Ġran  ərazisində  sizin  dövlətinizin  silahlı  qüvvələrinin  qalmasına  ehtiyac 
yoxdur.  Almaniya ilə savaĢda bizim  müttəfiqlərin qalibiyyətinə  yardım  məqsədilə 
imzalanmıĢ üç dövlətin müqaviləsinin ruhuna uyğun olaraq Ġran hökuməti rica edir 
ki,  Sovet  Ġttifaqı  silahlı  qüvvələri  Ġran  ərazisini  tərk  etsin.  Sovet  səfirindən  rica 
edirik  ki,  yuxarıda  deyilənləri  Sovetlər  Birliyi  hökumətinin  nəzərinə  çatdırsın  və 
Ġran  Xarici  ĠĢlər  Nazirliyinə  bu  məsələ  ilə  əlaqədar  öz  hökumətinin  razılığını 
bildirsin”. Ġngiltərə və Amerika səfirliyinə təqdim edilən notalar da bu məzmunda 
idi.  Lakin  Ġran  siyasi  dairələri  Sovet  Ġttifaqının  ölkənin  cənubundan  asanlıqla 
çıxacağı  haqqında  fikir  yürütməkdə  yanılırdılar.  Çünki  Almaniya  qarĢısında  əldə 
edilən qalibiyyətdən sonra rusların iĢtahı bir xeyli artmıĢdı. Ġndi soyuq savaĢın isti 
nəfəsi Yaxın və Orta ġərqi, xüsusən də Ġran və Türkiyəni isitməkdə idi. 
1945-ci  ilin  iyununda  isə  Güney  Azərbaycanda  iĢlərin  bir  xeyli 
ciddiləĢməsində  Ġranda  yaĢanan  hökumət  böhranının  da  təsiri  olmuĢdur.  Bir 
tərəfdən  Ġbrahim  Həkimi  istefa  etmiĢ,  digər  tərəfdən  yeni  təyin  edilən  BaĢ  Nazir 
(Rza  Ģah  dövründə  ədliyyə  naziri  olan)  Möhsün  Sədr  (Sədr  əl-ƏĢrəf)  məclisdən 
lazımi  səs  çoxluğu  qazana  bilməmiĢdi.  Onun  Məmmədəli  Ģah  dövründə  Ədliyyə 
Naziri  iĢləyərkən,  Əsas  Qanun  (Qanuni-əsasi)  və  demokratiya  uğrunda  mübarizə 
aparan,  Rusiyanın  yardımı  ilə  həbs  edilən  demokratlara  məhkəmə  qurması, 
nəticədə  tutulanların  çoxunun    Tehrandakı  Ģah  bağında  güllələnməsi,  fikrimizcə, 
buna səbəb olmuĢdur. 
Digər tərəfdən Mircəfər Bağırov 1945-ci ilin ortalarında Moskvaya müxtəlif 
müraciətlərdən  sonra  10  iyun  1945-ci  il  tarixində  Xalq  Komissarları  Sovetinin 
baĢçısı Stalinə Ġranın cənubunda – Quzey Azərbaycanda sovet sənaye müəssisələri 
təĢkil  edilməsi  haqqında  gizli  qərarı  imzalada  bilmiĢdi.  Qərarda  əsasən  Təbriz  və 
digər  Ģəhərlərdə  Sovet  Azərbaycanı  sənaye  müəssisələrinin  Ģöbələrinin 
qurulmasından  bəhs  edilməkdədir.  Bu  müəssisələrin  qurulması,  onların  mühəndis 

87 
 
və  iĢçi  kadrları  ilə,  məhsulla  təmin  edilməsi  sovetlərin  və  Azərbaycanın  uyğun 
komissarlıqlarına göndərilir. Nəzərdə tutulan müəssisələr üçün 1 oktyabr 1945-ci il 
tarixinə qədər mexanizmlərin göndərilməsi tamamlanmalı idi.  
Ayrıca  qərarda  Azərbaycan  Xalq  Komissarları  Sovetinin  sədri  Teymur 
Quliyevə  Təbrizdə  və  digər  yerlərdə  qurulacaq  müəssisələr  üçün  torpaq  sahəsi 
ayrılması  məqsədilə  öz  təmsilçilərini  Ġrana  göndərməsi  təklif  edilirdi.  Bu 
hadisələrdən  də  anlaĢılır  ki,  Xalq  Komissarları  Sovetinin  10  iyun  tarixli  qərarı  ilə 
Güney Azərbaycan yaxın bir gələcəkdə Quzey Azərbaycan ilə birləĢdiriləcəkdi. 
Bundan  sonra  bu  qərarın  həyatın  keçirilməsi  üçün  çalıĢmalara  baĢlanır.  11 
iyun 1945-ci il tarixində Güney Azərbaycan və Ġranın quzeyindəki digər əyalətlərlə 
bağlı qərarı Molotov, Bağırov və Kavtaradzeyə, onlar isə Kremlə göndərirlər. 
21 iyun 1945-ci il tarixində Stalin Ġranın cənubunda neftlə bağlı geopolitik 
araĢdırma  iĢləri  haqqında  müdafiə  komitəsinin  9168  saylı  qərarını  imzalayır.  Bu 
qərarda  qısaca  vurğulanır:  “Ġranın  cənubundakı  neft  sahələrində  geopolitik 
araĢdırmalar  aparmaq  üçün  SSRĠ  Neft  Komissarlığı  Azneft  Birliyinin  nəzdində 
hidrogeoloji  idarə  yaradılsın;  Ġranın  cənubunda  neftlə  bağlı  geoloji  araĢdırma 
iĢlərini  görmək  üçün  neft  komissarı  N.Baybakova  və  Azneftin  rəhbəri  Süleyman 
Vəzirova  tapĢırılsın  ki,  neft  sənaye  iĢçiləri  arasından  lazımi  qədər  hazırlanıb 
Qəzvindəki  Sovet  Ordusu  qərargahında  qurulmuĢ  olan  hidrogeoloji  dəstələrlə 
birlikdə müəyyən edilmiĢ yerlərə göndərilsin”. 
Bu  qərarla  bağlı  aparılan  araĢdırmalar  deməyə  əsas  verir  ki,  Sovet 
Ġttifaqının  Güney  Azərbaycan,  xüsusən  də  Ġranla  əlaqədar  siyasətinin  baĢlıca 
amilini  neft  məsələsi  təĢkil  edirdi,  iyun  1945-ci  il  tarixindən  etibarən  Güney 
Azərbaycanda  Sovetlər  Birliyinin  müəyyənləĢdirdiyi  aparıcı  siyasət  neft  uğrunda 
mübarizə  idi.  6  iyun  1945-ci  il  tarixində  Kommunist  Partiyası  Mərkəzi  Komitəsi 
Siyasi  Bürosu  uzun  tərəddüdlərdən  sonra  Güney  Azərbaycanda  və  Ġranın 
Ģimalındakı digər vilayətlərdə parçalama hərəkətlərinin təĢkili haqqında gizli qərar 
qəbul edir. Qərarda Ġranın tərkibindəki Azərbaycan əyalətlərinə geniĢ hüquqi, milli 
muxtariyyət  verilməsi  üçün  hazırlıq  iĢlərinə  baĢlanması  məqsədəuyğun  görülür. 
Eyni  zamanda  Gilan,  Mazandaran,  Gorgan  və  Xorasan  vilayətlərində  parçalanma 
hərəkatının  geniĢləndirilməsi  düĢünülmüĢdü.  Güney  Azərbaycanda  bu  hərəkata 
liderlik etmək üçün Azərbaycan Demokrat Partiyası yaradılmalı idi. Bu partiyanın 
təĢkili üçün Ġran Xalq Partiyasının Azərbaycan Ģöbəsi köklü surətdə dəyiĢdirilməli 
və  əhalinin  bütün  təbəqələrindən  parçalanma  hərəkatı  tərəfdarları  bu  iĢə  cəlb 
olunmalı idi. 
Azərbaycanda  parçalanma  ilə  bağlı  hərəkata  öncüllük  etməli  olan  məsul 
iĢçilər  qrupu  Təbrizdə  yaradılmalı,  onlar  öz  fəaliyyətlərini  Təbrizdəki  SSRĠ  BaĢ 
konsulluğu ilə əlaqəli Ģəkildə qurmalı idilər. Bu qrupa ümumilikdə baĢçılıq etmək 
vəzifəsi Bağırov və Yaqubova tapĢırılmıĢdı. Siyasi Büronun 6 iyun tarixli qərarının 

88 
 
5-ci bəndi Güney Azərbaycandakı millət vəkili seçimlərinin aĢağıdakı prinsiplərini 
müəyyənləĢdirmiĢdi: 
1.Dövlət  və  böyük  torpaq  sahibləri  hesabına  kəndlilərə  torpaq  payı 
ayrılması və onlara uzunmüddətli kredit verilməsi; 
2.Müəssisələrdə  iĢin  inkiĢafı  və  geniĢləndirilməsi,  eyni  zamanda  digər 
ictimai vasitələrlə iĢsizliyin ləğv edilməsi; 
3. ġəhərlərin gözəlləĢdirilməsi və əhalinin su ilə təmin edilməsi; 
4.Sağlıqla bağlı iĢlərin yaxĢılaĢdırılması; 
5.Dövlət  vergilərinin  50%-dən  az  olmayan  qisminin  yerli  ehtiyaclar  üçün 
ayrılması; 
6.Milli azlıqların və tayfaların hüquq bərabərliyi, Azərbaycan, kürd, erməni, 
assuri  dillərində  məktəblər  açılması,  kitab  və  qəzetlərin  nəĢri,  məhkəmə  və  yerli 
müəssisələrin  yazıĢmalarının  ana  dillərində  aparılması,  əyalət  idarələrinin,  buna 
əsasən polis və jandarmanın yerli milli qüvvələrinin təĢkil edilməsi, əyalət, vilayət 
və Ģəhər məclisləri kimi yerli idarələrin qurulması; 
7.Sovet-Ġran idarələrinin köklü Ģəkildə yaxınlaĢdırılması. 
Siyasi  Büronun  qərarında  nəzərdə  tutulan  bir  cəhət  diqqəti  cəlb  edir: 
“Güney  Azərbaycanda  separatçı  hərəkatın  fəallarının  və  sovetlərə  tərəfdar  olan 
Ģəxslərin özlərini qorumaları üçün əsgəri qruplar qurulmalı və onlar xarici markalı 
silahlarla silahlanmalıdır”. Qərarın bu bəndinin icrası Bağırovla Nikolay Bulqaninə 
verilmiĢdi. 
Qərarın digər bəndlərinə görə isə Güney Azərbaycanda mədəni təbliğat iĢini 
gücləndirmək  üçün  Azərbaycan SSR-in Ġranla  mədəni əlaqə  cəmiyyəti qurulmalı; 
Təbrizdə  “Sovet  Azərbaycanı  Dostları”  cəmiyyəti  təsis  edilməli;  Azərbaycanın 
bütün  vilayətlərində  və  Gilanda  bu  cəmiyyətin  Ģöbələri  fəaliyyət  göstərməli  idi. 
Azərbaycan  KP  MK-ya  Ġranda  yaymaq  üçün  Bakıda  aylıq  dərgi  və  üç  yeni  qəzet 
nəĢr  edilməsi  tapĢırılmıĢdı.  NəĢriyyat  və  Poliqrafiya  Birliyinə  Güney  Azərbaycan 
Demokrat Partiyasının  mətbəə xərclərini ödəmək üçün  Azərbaycan KP MK-ya üç 
düz səthli makina verilməsi əmr edilmiĢdi. Ayrıca qərara görə, SSRĠ Xarici Ticarət 
Komissarlığı  Bakıda  nəĢr  ediləcək  dərgi  və  Güney  Azərbaycanda  30  min  tirajla 
çıxacaq  qəzetlərin  kağızlarını  təmin  etməli  idi.  Ġranda  seçkilərin  uğurla  baĢa 
çatması  üçün  Azərbaycan  Kommunist  Partiyası  Mərkəzi  Komitəsinə  bir  milyon 
manat həcmində xüsusi fond təsis edilmiĢdi. 
Siyasi  Bürosunun  gizli  qərarından  üç  gün  sonra  Vladimirovun  9  iyun 
“Pravda”  qəzetində  6  iyun  qərarına  və  onun  həyata  keçirilməsinin  ideoloji 
hazırlığına həsr edilən “Ġranda mürtəce ünsürlərin fəaliyyətinin güclənməsi” adlı iri 
həcmli  bir  məqaləsi  yayımlanır,  onu  Tehranda  nəĢr  edilən  “Neberd”,  “Zəfər”, 
“Rəhbər”,  ”Dad”,  “Fərman”  və  “Ajir”  qəzetləri  fars  dilinə  çevirərək  çap  edirlər. 
Ġranda  hökumətə  yaxın  olan  qəzetlər  isə  “Pravda”nı  Ġranın  daxili  iĢlərinə 

89 
 
qarıĢmaqda  günahlandırırlar,  Xalq  Partiyasının  yeganə  demokratik  qüvvə  kimi 
göndərilməsi  Vladimirovun  xətası  olaraq  qəbul  edilir.  Xalq  Ġradəsi  Partiyasının 
orqanı  olan  “Raade  emruz”  qəzeti  yazırdı:  “Sovet  hakimiyyəti  Ġranın  daxili 
quruluĢundan  çox  da  razı  deyil.  Əgər  Ġran  qəzetləri  SSRĠ-nin  ictimai  quruluĢunu 
tənqid etməyə baĢlasa, bu Sovet Ġttifaqının rədd edilməsinə səbəb olar. Onun üçün 
də  Ġran  xalqı  Ġran  hökumətini  tənqid  edən  “Pravda”  qəzetindən  Ģikayət  etməkdə 
haqlıdır. “Pravda” da sovet hökumətinin siyasətini və mövqeyini əks etdirmiĢdir”. 
Bəzi  qəzetlərə  görə,  Vladimirovun  məqaləsi  sovet  əsgərlərinin  Ġrandan 
çıxarılması məsələsində Ġran hökumətinin notasına sovetlərin ilk rəsmi cavabı idi. 
Ġran  hökumətindən  narazı  və  sovetlərlə  isə  yaxĢı  münasibətdə  olan  qəzetlər 
Vladimirovun  məqaləsini  sakit  qarĢıladılar.  Onlara  görə,  bu  məqalə  Ġran 
hökumətinin  SSRĠ  ilə  qeyri-səmimi  münasibətinin,  Seyid  Rzanın  antisovet, 
təxribatçı bəyanatının sonucu idi. PiĢəvərinin redaktoru olduğu “AĢir” qəzetindəki 
bu  cümlələr  diqqəti  çəkir:  “Sovet  müəssisələri  Ġrandakı  durumdan  rahatsızdır, 
indiki  Ġran  dövlətinin  səmimi  dürüst  münasibətindən  Ģübhə  edir.  “Pravda”  BaĢ 
Naziri  “Ġranın  məĢhur  irticaçısı,  antisovet  münasibətlərin  fəal  iĢtirakçısı” 
adlandırmaqda  haqlıdır.  Onun  BaĢ  Nazir  təyin  edilməsi  və  Ġranla  sovetlər 
arasındakı dostluq münasibətləri ziddiyyət təĢkil edir. Sovet dairələri Ġranın daxili 
iĢlərindən  narahat  olmaqda  haqlıdır.  Süheylinin  istefasından  sonra  Ġran  hökuməti 
SSRĠ  ilə  qarĢılıqlı  anlaĢmalarını  aydınlaĢdırmaq  üçün  kiçik  bir  addım  belə 
atmamıĢdır”. 
Ġranın digər bir önəmli qəzeti “Keyhan” da “Pravda”nın yazdıqlarına 1943-
1944-cü 
il  seçkilərinin  demokratik  olmadığını  ifadə  edərək  haqlılıq 
qazandırmaqdadır. 
“Pravda”nın  yazdıqları  Ġran  siyasi  dairələrini  də  rahatsız  etmiĢdi.  Ġyun 
ayında  davam  edən  hökumət  böhranına  son  vermək  üçün  Məclis  dərhal 
toplanmıĢdı.  Məclis  BaĢqanı  Təbatəbai  millət  vəkillərinə  vəziyyətin  ciddiliyini, 
Sədr  əl-ƏĢrəf  hökumətinə  səs  verilməsinin  zərurətini  anlatmıĢdı.  Xalq  partiyası 
qrupundan  baĢqa  bütün  qruplar  hökumətə  səs  vermiĢ,  bu  Ģəkildə  hökumət  lazımi 
səsi  toplamıĢdı.  Məmmədrza  Ģah  BaĢ  Nazir  Sədr  əl-ƏĢrəfi  və  onun  nazirlərini 
qəbul  edib  Ġrandakı  vəziyyəti  müzakirə  etmiĢdi.  Möhsün  Sədr  hökumətinin  ilk 
addımlarından  biri  Azərbaycana  diqqəti  gücləndirmək  üçün  sovet  əleyhinə  olan 
MöhtəĢəmi Təbrizə bələdiyyə baĢçısı təyin etmək oldu. Bu qərarla Ġranın məqsədi 
Azərbaycanda  mərkəzi  hakimiyyət  tərəfdarlarını  birləĢdirmək,  Tehran  əleyhinə 
olan hərəkətləri zəiflətmək idi. 
Eyni  vaxtda  Bakıda  da  fəaliyyətlər  davam  etməkdə  idi.  Bağırov  14  iyunda 
“Güney  Azərbaycanda  iĢləri  geniĢləndirmək  üçün  sovet  səfirinin  birinci  katibi 
Dərbənd  Ģəhər  partiya  komitəsinin  keçmiĢ  katibi  Əli  Əliyev  Təbrizə  baĢ  konsul 
təyin  edilsin”  məzmununda  teleqraf  göndərmiĢdi.  Bağırov  ikinci  teleqrafında 

90 
 
Malenkovdan  Mərkəzi  Komitənin  təbliğat  və  təĢviqat  idarəsinin  rəisi 
G.F.Aleksandrovun qısa bir müddətə Bakıya göndərilməsini xahiĢ etmiĢdi. 
Hazırlanan  planlar  içərisində  Azərbaycan  Demokrat  partiyasının  və  Sovet 
Azərbaycanı  Dostlar  Cəmiyyətinin  qurulması,  parçalama  hərəkətlərinin  həyata 
keçirilməsi, əyalət qəzetlərinin, mətbuat orqanlarının təĢkili kimi məsələlər də yer 
almıĢdı.  Bir  müddət  sonra  Azərbaycan  Kommunist  Partiyası    Mərkəzi  Komitəsi 
Moskvada  qəbul  edilən  6  iyun  qərarları  çərçivəsində  avqust  ayından  baĢlayaraq 
Güney  Azərbaycanda  yaymaq  üçün  ərəb  əlifbasında  aylıq  ədəbi-ictimai 
“Azərbaycan” dərgisinin nəĢri qərara alınır. Rəsul Rza dərginin redaktoru, Mehdi 
Hüseyn  redaktor  müavini,  Səməd  Vurğun,  Mirzə  Ġbrahimov,  Əhəd  Yaqubov, 
Həsən Həsənov, Rza Quliyev redaksiya heyətinin üzvləri olmuĢlar. 1 yanvar 1946-
cı  il  tarixinə  qədər  dərgi  üçün  276  min  manat  həcmində  büdcə  ayrılmıĢdı. 
Sultanova  “Azərbaycan”  dərgisinin  vaxtında  çıxarılmasını  təmin  etmək  əmri 
verilmiĢdi. Güney Azərbaycanın “Vətən” qəzeti həmin dərginin yayılmasını təĢkil 
etməli  idi.  Avqustda  dərginin  ilk  sayı  yayımlandı.  Burada  S.Vurğunun, 
M.Ġbrahimovun, 
C.Cabbarlının, 
MəlikülĢüəra 
Baharın, 
M.Biriyanın, 
B.Azəroğlunun, Əli Fitrətin, Yəhya ġeydanın, Mirmehdi ÇavuĢinin, M.Dilbazinin, 
Mədinə 
Ələkbərzadənin, 
Nigar 
Rəfibəylinin, 
S.Rüstəmin, 
Ə.Vahidin, 
Ġ.Əfəndiyevin,  Rəsul  Rzanın,  Əvəz  Sadığın  yazıları  yer  almıĢdı.  “Azərbaycan” 
dərgisi  milli  mənfəətlər  baxımından  ən  önəmli  nəĢr  orqanı  idi.  Öncəliklə  bu 
dərginin  hər  sayında  Azərbaycanın  tarixi,  ictimai-siyasi,  mədəni,  ədəbi  həyatı 
Güney  və  Quzeyi  ilə  birlikdə  nəzərə  alınmıĢdı.  Ġkincisi,  dərgi  sovet 
Azərbaycanında hökm sürən hakim bolĢevik ideologiyasının tələblərini nəzərə alsa 
da, Azərbaycan xalqının köklü mənfəətləri, taleyi və tarixi ilə əlaqədar məsələlərə 
də  toxunurdu.  Bütöv  Vətən,  eyni  xalq,  tək  millət  kimi  ifadələr  “Azərbaycan” 
dərgisinin hər sayında yer alırdı. 1946-cı ildə Güneydə yaĢanan olaylar nəticəsində 
dərginin qapadılması hər halda təsadüf deyildi. 
Bağırov  Moskvadan  döndükdən  sonra  iyun  ayı  içində  Ġran  Xalq  Partiyası 
MK-sının üzvü, Ġran Məclisinin millət vəkili A.KambehĢi, Xalq partiyasının Təbriz 
əyalət  komitəsinin  baĢçısı  S.Pedaqani,  yazıçı  və  naĢir  H.Ə.ġəbüstəri,  “AĢir” 
qəzetinin  redaktoru  Mir  Cəfər  PiĢəvəri  gizli  Ģəkildə  Bakıya  gətirilmiĢdi.  Burada 
Azərbaycan Demokratik Partiyasına PiĢəvərinin müvəqqəti olaraq baĢqanlıq etməsi 
qərarlaĢdırılmıĢdı.  Güney  Azərbaycandakı  iĢçilərə  xəbər  göndərilərək,  Tudə 
partiyasının  ADP-yə  çevrilməsi  üçün  bir  saat  belə  dayanmamaları  tapĢırılmıĢdı.  
ADP-nin  qurulması  üçün  bəzi  problemlər  olduğu  kimi  güclü  bir  müxalifət  də 
yaranmıĢ  və  Xalq partiyası MK-sı bütün vasitələrlə  bu iĢləri  pozmağa  çalıĢmıĢdı. 
Bakı toplantısında  PiĢəvəri,  ġəbüstəri və  Pedaqaniyə  onlara  qarĢı ola  biləcək sui-
qəsd hərəkətlərinə görə Təbrizdən ayrılmamaları da qərarlaĢdırılmıĢdı. 

91 
 
Azərbaycan  xalqının  ictimai-siyasi,  milli  tələblərini,  ehtiyaclarını  təmin 
etmək  və  demokratik  hərəkata  lider  olmağa  qadir  siyasi  təĢkilatın  –  ADP-nin 
qurulmasına böyük bir ehtiyac olmuĢdur. PiĢəvərinin liderliyilə 3 sentyabr 1945-ci 
il  tarixində  müstəqillik  uğrunda  demokratik  hərəkatın  önündə  gedən  ADP-nin 
qurulması  və  7  sentyabr  1945-ci  ildə  Ġran  Xalq  Partiyası  Azərbaycan  təĢkilatının 
onunla birləĢməsi Azərbaycanın əzabkeĢ xalqı tərəfindən məmnuniyyətlə, rəğbətlə 
qarĢılanmıĢdı.  ADP-nin üzvləri Ġranın torpaq bütünlüyü qorunmaqla ölkənin milli 
və  ictimai  qanunlarına  uyğun  olaraq  Azərbaycan  xalqına  Güney  Azərbaycan 
mədəniyyət  təsərrüfatının  inkiĢafı  üçün  müstəqillik  verilməsinin  zəruriliyini 
açıqlamıĢlar. 
Ġyun ayındakı hadisələr Ġranda olan Ġngiltərə, Amerika diplomatik və hərbi 
dairələri  tərəfindən  diqqətlə  izlənirdi.  Təbrizdəki  ingilis  BaĢ  konsulu  və  Amerika 
konsulu  öz  fəaliyyətlərini  xeyli  gücləndirmiĢdilər.  Sovetlər  tərəfindən  çox  gizli 
hazırlanan tədbirlərin hamısından ingilislər dərhal xəbər tuturdular. Onlar dəfələrlə 
Azərbaycandakı vəziyyətlə bağlı hakimiyyət dairələri ilə müzakirələr aparmıĢdılar. 
Ġngiltərə  və  Amerika  siyasi  dairələri  Güney  Azərbaycanda  ya  müstəqil  dövlətin 
qurulmasını,  ya  da  onun Sovet  Azərbaycanına  bağlanmasını  gözləyirdilər. Bunun 
üçün  də  21  iyunda  Ġngiltərə  təmsilçiləri  müttəfiq  əsgərlərinin  Ġrandan  çıxarılması 
məsələsinə  aid  Postdam  konfransına  memorandum  təqdim  etmiĢdilər.  Ġyunun  23-
də  Ġngiltərənin  təĢəbbüsü  ilə  Ġran  məsələsi  Postdam  konfransının  gündəliyinə 
salınmıĢdı. BaĢqan Trümen Amerikanın öz əsgərlərini Ġrandan geri çəkməyə hazır 
olduğunu bəyan etmiĢdi. Stalin də “Bu hər halda Tehranı azad etmək olar” Ģəklində 
bir  açıqlama    vermiĢdi.  Ġngiltərə  BaĢ  Naziri  isə  “Təcili  olaraq  ordu  Tehrandan 
çıxarılsın,  ordunun  çıxarılmasının  sonrakı  mərhələləri  isə  sentyabr  ayında  Xarici 
ĠĢlər Nazirliyinin toplantısında müzakirə edilsin” əmrini vermiĢdi. 
Postdam  konfransında  qəbul  edilən  qərara  əsasən  müttəfiqlər  öz  silahlı 
qüvvələrinin  Tehrandan  təcili  olaraq  çıxarılmaları  məsələsində  razılığa  gəlmiĢlər. 
Əsgərlərin  Ġrandan  çıxarılmasının  sonrakı  mərhələlərinin  müzakirəsi  Xarici  ĠĢlər 
Nazirlərinin  1945-ci  ilin  sentyabrında  keçiriləcək  London  konfransında  müzakirə 
edilməsi  nəzərdə  tutulmuĢdu.  11  sentyabrda  baĢlanmalı  olan  toplantıya  qədər 
sovetlər Kremldə qəbul edilən qərarların Güney Azərbaycanda həyata keçirilməsini 
sürətləndirməli  idilər.  Bağırovun  Təbrizdəki  iĢlərin  rəhbərlərinə  göndərdiyi 
teleqrafda hər dəqiqənin də qiymətli olduğunu xatırlatması bununla bağlı idi. 
Bu  hadisələr  zamanı,  demək  olar  ki,  Güney  Azərbaycanın  bütün 
Ģəhərlərində toplantılar keçirildiyi kimi, 20-21 noyabrda Təbrizdə çağırılmalı olan 
Azərbaycan  Xalq  Konqresində  nümayəndələrin  seçilməsi  də  sürətləndirilmiĢdi. 
Xalq  konqresi  özünü  Qurucular  Məclisi  elan  etmiĢ,  o  da  milli  heyət  üzvlərini 
seçmiĢdi. Azərbaycan Milli Məclisi seçilənə qədər bu heyət Qurucular Məclisinin 
qərarlarını icra etməli idi. Qurucular Məclisinin qəbul etdiyi, Ġran Ģahı Məmmədrza 

92 
 
Pəhləviyə, Məclis BaĢqanı Təbatəbaiyə və BaĢ Nazir Ġbrahim Həkimiyə göndərilən 
bəyannamədə  Ġran  dövləti  daxilində  milli  muxtariyyət  verilməsi  tələb  olunmuĢdu. 
Beləliklə,  12  dekabr  1945-ci  ildə  məclisin  açıldığı  gün  Azərbaycan  muxtariyyəti 
qurulmuĢdu.  Məclis  Azərbaycan  hakimiyyətini  qurmaq  vəzifəsini  PiĢəvəriyə 
tapĢırmıĢdı. 
Əlbəttə, ağlımıza bu mübarizənin aparıldığı dönəmdə Ġranın münasibətinin 
necə  olduğu  sualı  gələ  bilər.  Bunu  belə  izah  etmək  olar.  1945-ci  ilin  ikinci 
yarısında  Güney  Azərbaycanda  torpaq  sahibləri  ilə  kəndlilər,  fabrik  sahibləri  ilə 
iĢçilər,  dövlət  idarələri  ilə  qulluqçular  arasında  mübarizə  ĢiddətlənmiĢdi.  Ġranın 
hakim  dairələrinin  də  Azərbaycandakı  milli  zülmə  qarĢı  mübarizəsi  son  dərəcə 
sərtləĢmiĢdi.  Azərbaycanda  hücumların  qarĢısını  almaq  və  xalqı  müstəqilliyə 
qovuĢdurmaq üçün böyük imkan var idi. Belə bir durumda Ġranın həm irticaçı, həm 
də  liberal  dairələri  Azərbaycanda  xalq  hərəkatının  yatırılmasına,  ya  da  qarĢısının 
alınmasına çalıĢırdı. Liberal məfkurəyə sahib olan Bahar heç bir dəlil göstərmədən 
Ġranın  mərkəzi  dövlətinin  digər  əyalətlərdən  çox  Azərbaycanı  müdafiə  etdiyini 
iddia  edirdi.  Ancaq  XIV  Məclis  BaĢqanı  ġiraz  millət  vəkili  Sərdar  Hikmət  25 
sentyabrdakı  nitqində:  “Azərbaycanda  öz  gələcəkləri  üçün  mübarizəyə  qalxan 
Ģəxslərin əlləri və dilləri kəsilsin” demiĢdi. 
Rusiyanın  məsələni  ilk  günlərdəki  kimi  nəzarətdə  saxlamaması,  Ġran 
torpaqlarının  yeraltı  sərvətləri,  qaynaqlarla  zənginliyi,  Qərb  dövlətlərinin  Ġrana 
dəstək verməsi nəticəsində Azərbaycan Muxtar Hökuməti uzun ömürlü olmamıĢdır. 
Ġran  Ģahı  məsələnin  həlli  ilə  bağlı  türk  hökumətindən  yardım  almaq  məqsədilə 
Ankaraya  bir  heyət  göndərsə  də,  3  dekabr  1946-cı  ildə  Azərbaycan  Muxtar 
Hökumətini  ortadan  qaldırmaq  üçün  orduya  əmr  vermiĢdi.  12  dekabr  1946-cı  il 
tarixində Ġran birlikləri Təbrizə girmiĢdilər.  
1945-ci  il  iyununda  Rusiya  tərəfindən  bir  xeyli  dəstəklənsə  də,  daha  sonra 
bu  dəstəyin  davam  etməməsi,  Güney  Azərbaycanın  Ġranın  daxili  iĢi  kimi 
dəyərləndirilməsi  nəticəsində  böyük  güclərin  təsirləri  ilə  ortaya  çıxan  Güney 
Azərbaycandakı  müstəqillik  mübarizəsi  uğurla  baĢa  çatmamıĢdır.  Bu  da  bizə 
göstərir  ki,  milli  qanunlar,  milli  ordu,  milli  məclis,  milli  hökumət  tam  mənasıyla 
təĢkil edilməsə, uğur qazanmaq mümkün deyil.