Azərbaycan-Avrasiya Araşdırmaları Mərkəzinin Türk Dünyası Filologiyası sırasından Prof. Dr. Mustafa isen təZKİRƏDƏN
II HİSSƏ TƏZKİRƏLƏR İŞIĞINDA DİVAN
Yüklə 2,76 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- DİVAN ŞAİRLƏRİNİN TƏSƏVVÜF VƏ TƏRİQƏT ƏLAQƏLƏRİ * Y
- Bayrami
|
II HİSSƏ TƏZKİRƏLƏR İŞIĞINDA DİVAN ƏDƏBİYYATI 153 OSMANLI MƏDƏNİYYƏTİNƏ BAXIŞ* T ürk ədəbiyyatının XVI əsrdən başlayaraq XX yüzilliyin əvvəllərinə qədər uzanan təzkirəçilik yolunda demək olar ki, otuza qədər nümunə vardır. Divan ədəbiyyatı, xüsusilə də divanı yaradan söz sahiblərindən bəhs edilərkən şübhəsiz ki, baş vurulacaq əsas qaynaq özündə əks etdirdiyi məcazi təsvirlər, mübaliğələr və bəzən doğru, bəzənsə yanlış məlumatları ilə birlikdə bu növün özüdür. Lakin qədim ədəbiyyatın bir qolu olmasına baxmayaraq, təzkirələr, təəssüf ki, çox az yayınlanmışdır. Təzkirələr üzərində aparılan araşdırmalar, haqqında yazılan əsərlər isə bundan da qat-qat azdır ki, bu da divan ədəbiyyatında şair və ədiblərinin təxmini şəkildə, çox vaxt bir-birinə zidd olan saylarla meydana çıxmasına səbəb olur. Bu yazı, ikinci qrupda yer tuta biləcək təzkirə növü üzərində olan bir araşdırmanı əsas kimi götürərək divan şairlərinə doğum yerlərinə görə nəzər salmaqla, Osmanlı dövlətinin sənət və mədəniyyət üfüqlərini göz önünə gətirmək məqsədi daşıyır. Bu məqsədlə Əbdürrəhman Hibrinin “Ənisül-müsamiri”, Əhdinin “Gülşəni-şüəra”sı, Akifi n “Mirat-i-şiri”i, Əli Mustafanın “Künhül- əxbar”ı, Arif Hikmətin təzkirəsi, Asimin “Zeyl-i zübdətül-əşar”ı, Aşıq Çələbinin” Məşairüş-şüəra”sı, Bəliğ İsmailin “Nuxbətül-əsar”ı və “Guldəstəyi-Riyaz-ı İrfan”ı, Bəyani təzkirəsi, Əsrar Dədənin “Təzkireyi-Şüərayi Mevləviyyə”si, Faizinin “Zübdətül- əşar”ı, Fatinin “Xatimətül-əşar”ı, Güftinin “Təşrifatüş-şüəra”sı, Həsən Çələbinin təzkirəsi, Lətifi təzkirəsi, Mücibin təzkirəsi, Ramizin “Əbəbi- zurafa”sı, Rza təzkirəsi, Riyazi təzkirəsi, Səfayi təzkirəsi, Səlim təzkirəsi, Səhinin “Həşt-behişt”i, Şöfkətin təzkirəsi və Yümninin təzkirəsindən ibarət 27 əsər, bir sözlə Türk ədəbiyyatı Anadolu bölgəsi üzrə ilk təzkirə olan Səhinin “Həşt-behişt” indən tutmuş, klassik təzkirə növünün son nümunəsi hesab olunan Fatinə qədər bu sahədə yer alan bütün əsərlər gözdən keçirilmişdir. Şübhəsiz ki, bu yazıdakı çox çətin araşdırma, bundan əvvəl hazırlamış olduğum və yaxınlarda işıq üzü görəcək “Təzkirələrə görə Divan Ədəbiyyatı 154 İsimlər Sözlüyü” 176 əsərinin bu mövzu üzrə işlənməsinin yekunu olaraq ortaya qoyulmuşdur. Doğum yeri ilə bağlı məlumatlar təzkirəçilərin təkidlə üzərində dayandıqları və önəm verdikləri əsas məlumatlardır. Əsərlərə daxil edilən şairlərin çoxu haqqında təzkirəçinin malik olduğu məlumatın həcminə görə geniş və yaxud qısa şəkilldə məlumatların verilməsi mütləq xarakter daşıyır. Demək olar ki, bu tipli yazıların önündə şairin doğulduğu məmləkətin adı gəlir. Bu ad və ya məlumatlar “Mevlidi Filibe” ya da “Edirnelidür”, “Rumeliden İlıca nam kasabadan”, yaxud da “Vatan-ı aslisi Aydın ilidür, kadimi Geliboluludur” kimi müxtəlif ifadələrlə verilir. Bəzən də “Galatalı Haydar”, “Füzul-i-i Bağdadi” kimi təxəllüslərlə anladıla bilir. Az təsadüf edilən bir hal olmaqla coğrafi ərazilərə görə şairin kimliyinin bəlli eidirməsi ilə bərabər, bəzi doğum yerlərinin sosial tərəfl ərini, mədəni zənginliklərini və təbiətini təsvir edən epizodlara də rast gəlinir. Müxtəlif təzkirəçilərin eyni şəhərlərə aid olan adları öz əsərlərində fərqli şəkildə göstərməsi, təzkirəçilikdə ən çox rast gəlinən haldır. Bu halın bir səbəbi tzkirəçinin əlindəki məlumatın səthi olmasıdırsa, başqa bir səbəbi yerliçilik təşəbbüsüdür. Bu mövzuda olan səhvlər təzkirəçilər tərəfi ndən həmişə narazılıqla qarşılanır. Onlar bu sahədə bir-birini heç bir güzəşt olmadan, ciddi şəkildə tənqid edirlər. Lətifi nin əsərinə “Kastamonu-namə” adının qoşulması da bu mövzudakı həssaslığı göstərən bir nümunədir. İndi Osmanlı ərazisində yetişən şairləri aid olduqları bölgələrlə birlikdə ümumiləşdirərək, onların sayını nəzərdən keçirək: Əcəm – 4 Adana – 9 Əfşar – 1 Ahıska – 1 Akçahasar – 1 Akhisar – 3 176 Bu əsər sonradan nəşr olundu. (Hazırlyanlar: Haluq İpekten, Mustafa İsen, Recep Toparlı, Turgut Karabey, Naci Okçu), Ankara1988. Akka –1 Akkirman –3 Ağşəhər –5 Ağsaray –3 Alacahasar –1 Alanya –1 155 Alaşəhər –1 Amasya –17 Ankara –15 Antakya –8 Antep –24 Aydın –17 Aydıncık –1 Aydonat –1 Bafra –1 Bağdad –35 Balçıq –1 Balıkəsir –7 Bayburt –1 Bədəxşan –2 Belqrad –11 Bəlx –5 Bergama –3 Besni –2 Bestam –1 Bəyhisar –1 Bəyşəhər –1 Bitlis –1 Bolu –19 Bolvadin –11 Borlu –2 Bosniya –28 Buxara –21 Budin –1 Burdur –1 Bursa –156 Bozok –1 Çankırı –2 Çorlu – 7 Çorum –2 Dağıstan –2 Darəndə –3 Darıca –1 Debre –1 Dehlev –1 Dərgüzin –2 Dəmirhasar –1 Dənizli –2 Dimətoka –2 Diyarbakır –40 Drama –2 Dobruca –1 Ədirnə –150 Əyriboz –3 Əlbasan –2 Almalı –1 Ərdəbil –1 Ərzincan –1 Əskişəhər –2 Əskizağra –1 Əvsil –1 Fərəcik –2 Fərhat –1 Filibə –16 Florina –1 Cəlibolu –30 Cəvgəli (Kosteye)– 1 Ceylan –1 Ərzurum –16 Ceyve –1 Cirit (Kondiye) – 4 Gecdüvan –1 Collü Kəsriyə–1 156 Hacıoğlu Pazarı–1 Həmədan –5 Həmgümüş –1 Hələb –9 Xarəzm –8 Harput –2 Hayrabolu –1 Herat –2 Xorasan –4 İsparta –19 İnebaxtı –2 İnəbolu –1 İsfahan –3 İskilip –2 İstanbul –609 İşkodra –1 İştip –4 İzmir –4 İzmit –2 İznik –11 Kabil –2 Qahirə –3 Qalxandələn–4 Qarabağ –1 Karaferiya –6 Qarahasar –6 Qaratova –2 Qars –1 Kastamonu–36 Kavala –1 Kayseri –11 Qazabad –1 Qəzvin –7 Kefe –5 Kərbəla –1 Kipr (Lefkoşe)– 6 Kırım –9 Qırxlarəli –3 Qızanluq –1 Kili –1 Kilis –5 Kilitbahir –1 Konya –69 Köstendil –2 Küfe –2 Kütahya –27 Lapseki –1 Lazkiyə –1 Ləknehor –2 Lofça –1 Malatya –2 Manastır –17 Manisa –20 Maraş –8 Mardin –2 Mavəraünnəhr – 1 Mərzifon –7 Midilli –3 Mora –8 Mostar –3 Muğla –5 Musul –5 Nazilli –2 Nevşəhər –4 Niğbolu –5 Nigdə –9 Novabərdə –22 Peçuy –1 Pravadi –1 157 Kərkük –4 Priştine –6 Prizren –7 Razgrad –1 Rəvan –1 Rodor –1 Rodos –1 Rumeli –17 Ruzçuk –4 Rusenk –1 Safranbolu –1 Sakız –2 Samsun –6 Saraybosna –26 Saruhan –9 Seferihasar –1 Selanik –16 Səmadirək –1 Səməndre –3 Səmərqənd –9 Sənəndəc –4 Sərəz –21 Silistre –1 Simovna –1 Sinop –9 Sivas –3 Sofya –16 Sultaniyə –1 Şam –10 Şərqiqarahasar–2 Şəmhili –1 Şiraz –4 Şirvan –5 Şumni –5 Daşlıca –1 Tatarpazan –1 Tayfur –1 Təbriz –7 Tərkidag –6 Tarbzon –15 Tırhala –5 Tırmova –1 Tifl is –1 Tıre –8 Tokat –14 Tosya –4 Türküstan –2 Ujice –4 Urfa –8 Urla –1 Üsküp –18 Van –5 Vardaryenicəsi – 20 Vizə –3 Vəzgol –2 Vidin –2 Yanbolu –2 Yanya –3 Yenibazar –5 Yenişəhər (Fənər) – 9 Zara –1 158 Burada adları çəkilən 211 yerə əslində bir neçə ad da əlıavə etmək mümkündür. Məsələn, təzkirələrdə ayrıca yer adı kimi göstərilən Üsküdar, Qalata, Əyub kimi yerlər İstanbul içində, Larendə, Karaman əsilli şairlər isə Konyanın içində yer alır. Bundan başqa Canik Ladiklə birlikdə, Samsun, Qırxkilsə isə bugünkü adıyla yazılmış Qırxlarəli şəklində işlədilmişdir. Burada əlifba sırası ilə verilən siyahı, ən çox şair yetişdirən ərazilər baxımından bu şəkildə göstərilə bilər: Bu təsnifatda verilmiş rəqəmlər ədəbiyyat tarixində ən çox şair yetişdirən şəhərin birmənalı şəkildə İstanbul olduğunu göstərir: təxminən üçdə bir hissə. Sıralama doğum yeri nəzərə alınmadan aparılarsa, təbii ki, bu rəqəm İstanbulun lehinə sürətli şəkildə artacaqdır. Bir sözlə, İstanbul bu gün olduğu kimi, keçmişdə də mədəni həyatımızın şəriksiz mərkəzi olmuşdur. Əhatə etdiyi 156 şairlə sıralanmanın ikinci yerində gələn Bursanın bu özəlliyi isə şübhəsiz ki, onun dövlətin ilk paytaxtı olmasından, daha sonrakı illərdə də əhəmiyyətli mədəniyyət mərkəzlərindən biri olmasından irəli gəlir. Amma bildirmək gərəkdir ki, Bursa Osmanlı 159 dövləti zamanı ilk illərdə əldə etdiyi yüksəlişi get-gedə itirmiş və XVI əsrdə yetişdirdiyi qırx şairi eyni formada sonrakı illərə apara bilməmişdir. Bursaya dair söylənilənləri bütünlüklə Ədirnə üçün də təkrarlamaq mümkündür. Osmanlı dövlətinin ikinci paytaxtı və Rumelidəki şəhərlərin gözəli olan Ədirnə XVI yüzilliyin sonunda Səhi, Lətifi və Aşıq Çələbi təzkirələrinə əlli şairlə daxil olduğu halda, sonrakı illərdə bu sayın xeyli azalması görünür. Bunun səbəbini isə şəhərin aşağı düşən siyasi və coğrafi vəziyyəti ilə izah etmək olar. Dördüncü sırada yer alan Konya, doqquzuncu sırada yerləşən Kütahya, bu təsnifatda yeri on dördüncü olan Manisə, on doqquzuncu Amasya və iyirmi səkkizinci Trabzon isə bu yerlərinə görə XVI yüzilliyin sonuna qədər Osmanlı idarəçiliyində şahzadə sancağı mərkəzi olduqlarına borcludurlar. Həqiqətən də, İstanbul xaricində sənətkarları ən gözəl şəkildə qoruyub hifz edən şahzadə valilər adı çəkilən istiqamətlərdə çox mütəşəkkil, qaynar bir ədəbi mühit yaratmışlar və ətrafl arına çoxlu sayda sənətçi, xüsusilə də şair toplamışlar. Məsələn, bu şəhərlərdən Manisə XVI yüzillikdə yeddi, Amasya on, Trabzon beş şairlə təmsil olunmuş, lakin sonrakı illərdə bu ədəbi canlanmanı eyni sürətlə davam etdirə bilməmişlər. Yenə də bu sıralamada altıncı yerdəki Kastamonu, iyirmi doqquzuncu yerdəki Tokat, otuz birinci yerdəki İznik və eyni qaydada İspartayla Kayseri yuxarı sıralarda yer almalarına görə qədim mədəniyyət mərkəzi olmalarına borcludurlar. Necə ki, Kastamonu sahib olduğu 36 şairdən 23-nü, İznik 11 şairdən 10-nu XVII yüzillikdən əvvəl yetişdirmiş və bundan sonrakı təzkirələrə düşə bilməmişlər. Diyarbəkir, Bağdad, Üskup, Ərzurum, Selanik, Sofya, Manastır və Belqrad isə dövlətdə irəlidə gedən mədəniyyət mərkəzi kimi öncüllüklərini qoruyaraq hər zaman bu siyahının yuxarı sıralarında yer almışlar. Osmanlı dövlətində dövrün idarə sistemiylə birlikdə, genişlənib inkişaf edən elm və mədəniyyət sahəsinində mədrəsələrə ayrıca bir yer ayırmaq lazımdır. Fateh Sultan Məhmədin İstanbulu hər cəhətdən islam dünyasının mərkəzi etmək arzusunun nəticəsi olaraq bu şəhərdə tikdirdiyi böyük mədrəsə və onun işlərini davam 160 etdirən padşahların, xüsusilə də Qanuni Sultan Süleymanın açdırdığı müxtəlif mədrəsələr elm və mədəniyyət sahəsinin əsas nüvəsini ucqarların uzaq və dağınıq mərkəzlərindən götürərək bir neçə böyük mərkəzdə cəmləşdirdi. Lakin bununla belə, yuxarıda adı çəkilən şəhərlər heç vaxt öz mədəni əhəmiyyətlərini itirib, şöhrətlərini azaltmadılar. Bunlardan yalnız Üsküp XVII əsrə qədər əhəmiyyətli bir şair potensialına malik olub, digərləri bu yüzillikdən sonra daha çox şöhrət qazanmış və yaxın vaxtlara qədər bu şöhrətlərini saxlamışlar. XVII əsrin əvvəllərinə qədər heç bir şairə sahib olmayan Ankara isə on beş şairə ancaq XVIII və XIX yüzilliklərdə yetişdirdiyi on beş şairlə sahib ola bilmişdir. Bu siyahıda otuz şairə malik olan Gelibolulu bu gözəl yeri XVI əsrin sonlarına qədər davam edən hərbi və coğrafi potensiyalına görə əldə etmişdir. Uzun müddət Türk donanmasının mərkəzi olması ilə yanaşı, ilk əcəm oğlanları qışlağının burada yerləşməsi sayəsində həmin yeri əldə etmişdir. Beləliklə bu otuz şairin 11-i XVI yüzilliyə qədər yetişmiş şairlərdir. Bolu da, yaxınlığındakı iki mühüm mərkəz- Göynük və Geredə ilə birlikdə mədəniyyət coğrafi yasında özünəməxsus yer qazanan şəhərlərimizdəndir. Lakin Antep, Sərəz, Aydın, Fillibə, xüsusilə də Vardar Yenicəsi yetişdirdiyi çox saylı şairlə heyrət doğuran və izahı olmayan bir mənzərə ortaya qoymuşdur. Məsələn bu gün Yunanıstan sərhədlərinə daxil olmuş Xəyali, Heyrəti, Üsulı, Sirri, Günahi, İlahi, Agəhi, Yusif-i Sinə-çak, Qəribi, Razi, Dəruni kimi çoxu birinci dərəcəli şairi yetişdirən, həm də mədəniyyət mərkəzlərindən uzaq olan Vardar Yenicəsində önəmli şairlər ocağının yaranması ilk baxışdan təəccüblü görünsə də, şəhər bu vəziyyətinə görə akıncı ailəsi Evrenesoğlullarının mərkəzi olmasına borcludur. Burada, yeri gəlmişkən, ölkə və geniş coğrafi əraziləri əks etdirən bəzi yer adlarına da toxunmaq məqsədəuyğun olardı. Məsələn, Əcəmi bəsit mənada götürsək İran və iranlı mənasını verir. Tarixi dövr içində isə bu söz ərəb olmayan şərq milləti mənasını daşıyır. Ancaq təzkirəçilər bu sözü köhnə İran imperatorlarının hakimiyyəti 161 altında olan müxtəlif qəbilə və icmalar üçün istifadə etmişlər. Yəni bu söz etnik baxımdan daha çox coğrafi ərazi anlamını özündə ehtiva etmişdir. Bosniya sözü isə bu günki Yuqoslaviya Federal Cümhuriyətini əmələ gətirən Bosniya-Hersoqovina Cümhuriyyətinin bir hissəsi olaraq, təzkirələrin əksəriyyətində Sarayevo, ya da da onun yaxın əhatəsi kimi işlədilmişdir. Çox tez-tez qarşımıza çıxan “Rum” kəlməsi başlanğıcda Anadolu, lakin XVI yüzildən etibarən Osmanlı ölkəsi mənasında işlədilir. Rumeli əsasən Trakyadan Balkanlara qədər uzanan, Osmanlılar tərəfi ndən fəth edilmiş türk bölgələri anlamında olub, demək olar ki, bu gün də öz köhnə mənasını daşımaqdadır. Yekunlaşdırmalı olsaq deyə bilərik ki, şəhər monoqrafi yası adlandıra biləcəyiniz yazılar bizdə demək olar ki, yox dərəcəsində hesab ediləcək qədər azdır. Beləliklə biz, bu günkü torpaqlarımızda yaşayan, eyni zamanda sərhədlərimizdən kənarda yazıb yaratmış şair və yazarlarımızla, onların əsərləri haqqında olan araşdırmalarla əyalət şairlərimizin klassik ədəbiyyatımızda hansı yerə sahib olamalrını ortaya qoyacaq və nəyin hansı sahədə orijinal olduğunu bəlli edəcəyik. Bu fəaliyyətin verəcəyi əsl fayda isə dilimizin bayraqdarları olan ustad şairlərimizlə, həmin ucqarlarda uzun illər mövcud olduğumuzu əyani şəkildə isbat etməkdir. Onların indi sərhədlərimizdən kənarda qalan torpaqlarımızda doğulub yaşamış olmaları, o torpaqların tarixini, ərazisini, insanlarını qələmə almaları, bizim o bölgələrdəki ən dəyərli tapıntımızdır. Məsələn, bugünkü Bolqarıstan sərhədləri içində təzkirələrimizdə göstərilən 80-ə qədər Sofyalı, Filibəli, Niğbolulu, Şumnulu və bu kimi şəhərlərdə doğulmuş türk şairlərinin olduğuna nəzər saldıqda, o torpaqların sadəcə bu gün deyil, tarixən lap qədimdən türkcənin hakim olduğu yerlər olması rahat şəkildə meydana çıxır. (*Yazı “V Millətlərarası Türk Konqresi”, İstanbul 23-28 sentyabr 1985, “Tebligler” s.145-152 –də dərc olunub). 162 DİVAN ŞAİRLƏRİNİN TƏSƏVVÜF VƏ TƏRİQƏT ƏLAQƏLƏRİ * Y uxarıdakı əsas başlıq altında verilən seriyanın üçüncü bölməsi olan bu araşdırma 177 əvvəlki nümunələrə oxşar cəhətdən qələmə alınmışdır. Bu məqsədlə Səhi bəyin “Həşt- behişt”indən başlayaraq, klassik təzkirə növünün son nümunəsi olan Fatinin “Xatimətül-əşar”ına qədər, çoxu əlyazma şəklində olan 27 əsər araşdırıldıqdan sonra əldə olunan məlumatlarla divan şairlərinin təsəvvüf, xüsusilə də təriqət əlaqələrini göstərməyə çalışmışıq 178 . Məlum olduğu kimi Türklərin islamiyyəti qəbul edib müsəlman olmalarından sonra XI yüzillikdən XX yüzilliyin əvvəlinə qədər davam edən və təkkələrdə mütəsəvvüfl ər, mədrəsələrdə isə alimlər vasitəsiylə ortaya qoyulan ədəbi məhsullar dini və təsəvvüfü bir xarakter daşıyırdı. Xüsusilə başlanğıcda hər zümrədən olan insana qapılarını açan təkkələrin bir qismi, sonrakı dövrlərdə daha çox saray və mədrəsə dairəsində inkişaf edib yayılmağa başlamışdır. Əslində divan ədəbiyyatında təsəvvüf, iki fərqli xüsusiyyət daşıyan şairlər arasında dəyişik cəhətlərlə özünü göstərir: Həllac-ı Mənsur, Nəsimi və İbrahim Hakkı kimi təsəvvüf həyatını yaşayan şairlər birinci qrupu təşkil edirlər. Bunlar eyni zamanda şeyx və ya mürşiddirlər. Başqa sözlə desək, onların şairlikləri mütəsəvvüf olmalarından sonra gəlir. İkinci qrupa daxil olan şairlər isə təsəvvüfün zəngin terminləri, məcazları və alleqorik dünyalarından yararlanan şairlərdir. Ayrıca təsəvvüf başqa mövzulara nisbətən ilhama son dərəcə yaxın olan bir mövzudur. İkinci qrupdakı şairlər üçün şeir və sənət ön sırada yer alır. Burada təsəvvüf şeiri meydana gətirən duyğu və fi kirdən ikincisini təmsil edir. Təsəvvüf bu zümrədəki şairlərin fi kir və duyğularında özünə yer tutmuş və şeirin içində əriyib itmişdir. 177 Mustafa İsen, “Tezkirelerin İşığında Divan Edebiyatına Bakışlar: I.Osmanlı Kültür Coğrafyasına Bakış”, V. Millətlərarası Türkoloji Konqres, çıxışlar, İstanbul 1985, s.145- 152. 178 Çalışma, “Tezkirelere Göre Divan Edebiyatı İsimler Sözlügü” (Ankara 1988) adlı əsərdən qaynaqlanır. 163 Bir Mövləvi şeyxi olmasına baxmayaraq, Şeyx Qalibin şeirlərində təlqinedici bir hava tapmaq mümkün deyildir. Başqa şəkildə düşünüldükdə təsəvvüf bütün divan şairlərinin şeirlərinə rənglər qatmaqla, şairlər onun məcazlarından, mənalı zəngin deyim, ifadə və terminlərindən geniş şəkildə istifadə etmişlər. Şairlərin təsəvvüfi düşüncə və həyat tərzləri təzkirəçilərin əsas diqqət yetirdiyi sahələrdəndir. Təzkirəçilər bu kitaba daxil olan 3182 şairdən 320-si haqqında təriqətçi olmaqlarıyla bağlı verdikləri məlumatlarda onların təriqətə bağlı olduqları göstərilir. Bu rəqəm Massignonun üzə çıxartdığı 3%-dən bir qədər aşağıdır. 179 Amma buradakı say təriqəti bəlli olan şairlər üçündür. Təsəvvüfl ə əlaqəsi olub təriqəti göstərilməyən şairləri bura əlavə etmiş olsaq bu say xeyli artacaqdır. Təsəvvüfi yaşayış insanın öz seçmiylə bağlı bir fəaliyyət olduğu üçün təzkirəçilər ancaq bu sahədə tanınmış olan şairlərdən söz açır və bu mövzuyla bağlı məlumatlar verirdilər. Yəni təzkirələrdə verilən məlumatlar əsasında şairlərin təsəvvüf görüşləri, inam və yaşayışlarıyla, onların şairlikləri, şeirləri arasında əlaqə yaradılmır. Xüsusilə yuxarıda qeyd etdiyimiz təsnifata əsasən əvvəl mürşid, sonra isə şair olaraq tanınan şəxslərdən bəhs edilərkən, bir müqəddəslik ifadəsi olaraq onlara şairlik yaraşdırılmır. Yazdıqları şeirlər isə fərqli bir dəyərləndirməyə uyğun tutularaq “təbərrükən”, “təyəmmümən” ya da “tənəzzülən” şeir yazdıqları ifadə edilir. Lətifi təzkirəsinin başlanğıc bölməsinin şeyx şairlərə həsr olunması və burada adı çəkilən on üç şeyx şairin adlarından əvvəl söylənən “Kıdvetül-arifi n vel-etkiya ve ümmetül-aşıkın vel evliya ani Hazreti Aşık Paşa” 180 kimi vəsf edilməsi bunun kiçik bir nümunəsidir. Təzkirələrdə ictimaiyyət tərəfi ndən təqdir edilən və hakim ideologiya ilə uyuşan təsəvvüf həyatı yanında bu tərz düşüncələri və davranışı yaxşı qarşılanmayan şairlərə də rast gəlinir. Xüsusilə gündəlik yaşam tərzində çox əhlikef bir görünüşlə qarşımıza çıxan 179 İslam Ensiklopediyası, C. 12/1, s.3. 180 “Latifi Tezkiresi”, İstanbul 1314, s.44. 164 Aşıq Çələbi, süni inancına fanatlıq göstərilənlərin hər sözünü cəfəng saymaqdan çəkinmirdi: “Şeyx İbrahimilere isnad olan ilhad tohmın evvel ol (Usuli) ekmişdür ve Nesimat türretahından getirdügi nihal-i nihad-ı dalali ol dikmişdür. Nice onup bitmeyecekler gelüp ol tohmı ekmege başlamışlar ve nice berhordar olmayacaklar ol nihale budaklar aşılamışlardır. Hak teala tohumların çürüde ve dikdiklerin kuruda” 181 . Göründüyü kimi, belə hallarda təzkirəçi bəzən öz düşüncələrini də yazıya qataraq şairi alçatmağa girişir. 182 Şairin təsəvvüf həyatına girişi, bu girişə təsir edən səbəblər, əgər bir özəllik daşıyırsa, təsəvvüfə yönəlmədən əvvəlki həyatı, keçirdiyi ruhu depresiyalar, tərki-diyar olması, bu yaşam tərzinə başlarkən müraciət olunan şəxslər və yollar, keçirilən mərhələlər və əldə olunan nəticələr təzkirələrin bu mövzuda diqqət etdikləri məsələdir. 183 Böyük mütəsəvvüf şəxsiyyətlərin əhatəsində toplanaraq təsəvvü - fün təşkilat və mərasim sistemi halına gəlməsi nəticəsində yaranan təriqətlər, incəsənətin inkişafında çox önəmli rol oynamışdır. Hər növ fi kir və həyəcan yüksəlişini özünə mövzu edən ədəbiyyat, təsəvvüfi həyəcan üçün də bir ifadə vasitəsi olmuş və ürəklərdə yanan müqəddəs atəş şeir vasitəsilə dilə gəlmişdir. Təzkirəçilərin bizə verdikləri məlumatlara əsasən şairlərin təriqətlərinə görə bölünməsi aşağıdakı əlifba sırası ilə verilmişdir: Bayrami: Arifi (v. 1593), Eşqi (v. 1576), Əmini (v. 1663), Hümməti və Sidqi (v. 1703) Bektaşi: Abdi (v. 1644), Bəzmi (v. 1617), Kamil (v. 1657), Kavli (v. 1623), Nədimi, Səmai (v. 1583) və Üzzeti (v. 1668) Celveti: Ənis Dədə, Talıb (v.1680), Ümidi, Xaki Halvəti: Abdi (v. 1703 və ya 1705), Əli, Bəzmi (v. 1723), Fəzli (v. 1690), Fənayi (v. 1703), Fəthi (v. 1695), Feyzi (v. 1690), Hafi z (v. 1687), Həsən (v. 1677), Qaımi (v.1680),Kəlami, Kəsri, Kəşfi , Mənəvi (v. 1702) Müstakim (v. 1708), Nəqşi (v.1702), Nəsuhi, Nazim, Nəzmi (v. 1700), Nuri (v. 1688), Rəsmi (v. 1679), Sidqi (v. 181 Aşıq Çələbi, “Meşâirü′ş-şuarâ” (yay. M.Owens), London, 1971, v.46a. 182 Harun Tolasa, 16. “Yüzyılda Edebiyat Araştırma ve Eleştirisi”. İzmir 1983, s.166. 183 Həmin əsər, s.162. |