Azərbaycan-Avrasiya Araşdırmaları Mərkəzinin Türk Dünyası Filologiyası sırasından Prof. Dr. Mustafa isen təZKİRƏDƏN
Ümumi tarixlərdə yer alan bioqrafi yalar
Yüklə 2,76 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 23 Mustafa İsen: həmin əsər, s.33. 25 Şakaik - Təlif, Tərcümə və Əlavələri
- Şüəra (şairlər) təzkirələri Ə
|
Ümumi tarixlərdə yer alan bioqrafi yalar O smanlılarda ümumi tarixlərdə əks olunan bioqrafi yalar, daha əvvəlki islam tarixində verildiyi kimi, ya əsərin sonunda müstəqil bir başlıq altında, yaxud padşahların hakimiyyət dövrlərinə görə tənzimlənən əsərlərdə padşahın ölümü təsvir olunan hissədə, yenə müstəqil bir bölmə halında və ya hər ilə aid olan hadisələr nəql edilərkən “vəfayat”, “təbdilat”, “təvcihat” başlıqları altında təqdim olunurlar. Xoca Sədəddin (1536-1599) “Tacüt-təvarix”ində birinci yola, Əli (1541-1600), “Künhül-əxbar”təzkirəsində ikinci yola, Katib Çələbi (v.1657) isə “Fəzləkə”sində üçüncü şəklə istinad etmişdir. Mənqəbə və rəvayətlərlə naxışlanan ilk dövrlər tarixində, yəni Aşıq Paşazadə və Nəşridə də bioqrafi yalara rast gəlmək mümkündür. Aşıq Paşazadə tarixinin 158 bölməsi bioqrafi yalara ayrılıb. Burada Ərtoğrul Qazi dövründən – 2, Osman Qazi dövründən – 4, Orxan Qazi dövründən 7, I Murad dövründən- 5, İldırım Bəyazid dövründən – 6, Çələbi Məhmət dövründən – 3, II Murad dövründən – 10, Fateh Sultan Məhməd dövründən – 8 olmaqla, cəmi 47 alim və mütəsəvvifi n adı çəkilir. Başqa bir başlıq altında isə Hacı Bektaşı işıqlandırılmışdır 15 . Nəşri də buna bənzər bir üsulla Sultan Qazi dövründən 4, Orxan Qazi dövründən 6, Murad dövründən 5, İldırım Bəyazid dövründən 6, Çələbi Məhməd dövründən 5, II Murad dövründən 9, Fatih Sultan Məhməd dövründən 18, II Bəyazid dövründən 2 nəfər olmaqla, cəmi 56 alim və mütəsəvvifi n adını cəkir 16 . Onu da qeyd edək ki, biz yalnız mədəniyyət adamlarının bioqrafi yalarından söz acırıq. Ancaq bu əsərlərdə vəzirlərin və bir çox başqa dövlət adamlarının da bioqrafi yaları verilmişdir. Bütün bunılara toxunmaq sözsüz ki, bir yazının işi deyildir. Yüksək sənətkarlıqla və istinad etdiyi qaynaqlara sədaqətlə yanaşılaraq qələmə alınan və tarixi əsərlər içərisində diqqət çəkən nümunələrdən biri olan “Tacüt- təvarix”də bioqrafi yaların daha 15 “Aşıq Paşaoğlu Tarixi”, ( Nihal Atsız), Ankara 1985, s.193-195. 16 “Nəşri Tarixi”, II ( M.Altay Köymen), Ankara 1984, s.218-224. 21 geniş şəkildə verilməsi nəzərə çarpır. Xoca Sədəddin Əfəndi əsərinin sonunda Osman Qazidən başlayaraq II Bəyazid dövrünün sonuna qədər yaşamış olan alim və mütəsəvvifl ərin adlarını salmışdır.Osman Qazi dövründən 7,Orxan Qazi dövründən 11, I Murad dövründən 6, İldırınm Bəyazid dövründən 21, Çələbi Məhməd dövründən 15, II Murad dövründən 38, Fatih Sultan Məhməd dövründən 78, II Bəyazid dövründən 91 olmaqla cəmi 267 alim, həkim və mütəsəvvifi n həyatı həmin əsərdə qələmə alınmışdır ki, bu rəqəmin əvvəlkilərlə müqayisə edilməsi mümkün deyil 17 . Sayının çoxluğu ilə yanaşı Xoca Sədəddin bioqrafi yaları genişləndirmiş, Aşıq Paşazadə və Nəşridə ən uzunu bir cümləyə sığışdırılan məlumatlar onda əlavə məlumatları da əhatə edən bir nöqtədə verilmişdir. Bu forma ilə onun əsərinə daxil etdiyi bioqrafi yalar klassik şərq bioqrafi ya ənənəsinin bütün xüsusiyyətlərini özündə əks etdirməkdədir. Nişançı Məhməd Paşanın (v. 1571) “Hadisat”ında da Osman Qazi dövründən başlanaraq Qanuni Sultan Süleyman dövrünün sonuna qədər olan bir müddətdə qaziəsgər, dəftərdar, nişançı, alim və şeyxlərin bioqrafi yalarına qısaca yer verilmişdir 18 . Vəzirlər istisna olmaqla bunlar Osman Qazi dövründən 12, Orxan Qazi dövründən 2, I Murad dövründən 5, İldırım Bayazid dövründən 18, Çələbi Məhməd dövründən 20, II Murad dövründən 25, Fateh Sultan Məhəmməd zamanından 53, II Bayazid dövründən 109, Yavuz Sultan Səlim zamanından 37 və Qanuni Sultan Süleyman dövründən 70 nəfər olmaqla cəmi 370 nəfərdən ibarətdir. 17 “Hoca Sadeddin Efendi” ( Haz.İsmət Parmaksızoğlu), Ankara 1978, 5 C. 18 “Nişâncı Mehmed Paşa” Hâdisât ( Haz. Ənvər Yaşarbaş), İstanbul 1983. 22 Türkcə yazılmamasına baxmayaraq İdrisi-Butlisinin (v.1520), “Həşt-behişt”i və Müslihiddin Larinin (v.1572) Xoca Sədəddin Əfəndiyə qaynaqlıq edən “Miratül-ədvar və Mirqatül-əxbar” adlı əsərləri də Osmanlılarda tarixçiliyin inkişafına təkan verən və Anadoluda klassik bioqrafi yanı inkişaf etdirən nümunələrdəndir. Ümumi tarixlərin içində, XVI yüzillikdə yaranmış və özündə bioqrafi k məlumat daşıyan elə bir nümunə də vardır ki, yalnız həmin əsrdə deyil, bütün Osmanlı tarixində özəlliyi ilə seçilən yeganə bir əsərdir. Bu əsər Gelibolulu Mustafa Əlinin “Künhül-əxbar”ı dır. Türkcə bir milli tarix olan bu əsər, uzun bir müqəddimə və yazarın rükn adlandırdığı dörd bölmədən ibarətdir. Bunların içində ilk üç rükn osmanlılara qədər olan ümumi tarixi məlumatları verir. Əsərin maraq doğuran əsas bölməsi dördüncü rükn, yəni osmanlılarla bağlı hissəsidir. İki cilddən ibarət olan bu bölüm, osmanlıların meydana çıxmasından 1589-cu il tarixinə qədər olan hadisələrdən, dövlət adamlarından, şeyxlərdən, alimlərdən və şairlərdən söz açır. “Künhül-əxbar”da hadisələr padşahların hakimiyyət dövrləri nəzərə alınmaqla sıralanmışdır. Hər padşahın taxta çıxması ilə yeni hissə başlanır. Onun siyasi fəaliyyətləri və ölümü nəql edildikdən sonra, dövründə yetişən dövlətin nüfuzlu adamlarının həyat hekayələri də təsvir edilir. Əli xüsusilə əsərin bu hissəsində təzkirəçiliyə önəm verməklə, “Künhül-əxbar”ı siyasi tarixdən daha çox, mədəniyyət tarixi səviyyəsində olan bir əsər kimi yaratmışdır. O, bu təzkirədə şairlərə ayırdığı geniş hissələrlə XVI əsrə aid yeni bir şüəra təzkirəsi meydana gətirmişdir 19 . “Künhül-əxbar”ın dördüncü rüknündə Osman Qazi dövründən 7 alim və şeyxin, Orxan Qazi dövründən 13 alim və şeyxin, I Murad dövründən 5 alim və şeyxin, İldırım Bəyazid dövründən 18 alim, şeyx, həkim və şairin, Süleyman Şah dövründən 13 alim və şeyxin, Musa dövründən 1 alimin, Çələbi Məhməd dövründən 27 alim, şeyx və şairin, II Murad dövründən 52 alim, şeyx və şairin, Fatih Sultan Məhəmməd dövründən 93 19 Mustafa İsen “Künhül-ahbarın Tezkire Kısmı” Ankara 1994; Cornell H. Fleischer, Burecucrat and İntellectual in the Ottoman Empire the Historian “Mustafa Əlİ”, Princeton 1986, s.237. 23 alim, şeyx, həkim və şairin, II Bəyazid dövründən 143 alim, şeyx, şair, həkim, dəftərdar və nişançının, Yavuz Sultan Səlim dövründən 83 alim,şeyx, həkim, şair, dəftərdar və nişançının, Qanuni Sultan Süleyman dövründən 262 alim, 33 şeyx və 118 şairin, II Səlim dövründən 10 dəftərdar, 33 alim, 5 şeyx və 51 şairin bioqrafi yasına yer verilmişdir. Əli belə bir əsər yazmağa qərar verərkən, qarşısında olan nümunələri çox ciddi şəkildə dəyərləndirmiş, onların çatışmayan cəhətlərini öz əsərində nəzərə alaraq onu mümkün qədər səhvlərdən uzaq tutmağa çalışmışdı.Müəllif “Künhül-əxbar”in müqəddiməsində həmin cəhətləri ümumi şəkildə qeyd etməklə bərabər 20 , həm də Aşıq Çələbinin bioqrafi yasını verdikdən sonra öz dövrünə qədər yazılmış olan “şüəra təzkirələrini” tənqid etmişdir 21 . Ona görə tarixlərin ən mükəmməli “Tacüt-təvarix”, təzkirələrin ən yaxşısı isə Lətifi təzkirəsidir. Xarakterinə görə “Şəqaiq”i də bəyənir. Əli özündən əvvəl həm islami ənənələri, həm də bu ənənənin davamı olan türk tarixi və ədəbiyyatındakı bioqrafi yaların inkişaf xəttini yaxşı mənimsəyərək və bu sahədə təşəkkül tapmış standart qaydalara əsaslanaraq dəyərli bioqrafi ya nümunələri vermişdir. XVI yüzillikdəki klassik bioqrafi ya aşağıdakı əsas xüsusiyyətləri özündə ehtiva edirdi: müəllifi n adı, ölkəsi, qohumluq əlaqələri, təhsili, məsləki və onu yerinə yetirdiyi yerlər, şəxsi keyfi yyərləri və bacarığı, sosial mühiti, həyatıyla bağlı bəzi lətifələr, ölüm tarixi, dəfn edildiyi yer, əsəri və yaxud əsərləri üzərində təhlillər və əsərlərindən nümunələr 22 . Əli Gelibolulu Osmanlı bioqrafi ya tarixində yeni bir cığır açmamışdır, amma özündən əvvəl yazılmış əsərlərin uğurlu cəhətlərini götürüb, zəif hissələrini isə bir kənara qoyaraq mükəmməl təzkirə nümunəsi yaratmışdır. O, adətən Lətifi , Aşıq Çələbi və Daşkörpülüzadənin təzkirələrinin müsbət tərəfi ndən istifadə edərək 20 Jan Schmitt, Ali′s Künhü′l-ahbâr and its Preface According to the Leiden Manuscript, İstanbul 1987, s.35-37. 21 Mustafa İsen: həmin əsər, s. 313. 22 Namık Açıkgöz, “Tezkirelerde Yapı ve Yapı Terminolojisine Doğru”, I.Eski: Türk Ədəbiyyatçıları Kollegiyası Məruzəsi (çap olunmamış), Ankara 1992. 24 bir sintez yaratmışdır. Yuxarıda adları çəkilən bioqrafi yaların əsl zəngin və fərqli tərəfl ərini şairlər bəhsi təşkil edir. Ümumilikdə 290 şairlə “Künhül-əhbər” özündən əvvəl və sonra yazılan təzkirələrin çoxundan böyükdür. Əsərə daxil olan şair bioqrafi yaları muhtəva baxımından da yüzillik təzkirələrin ən mükəmməl xüsusiyyətlərini daşıyır. Bölmələr öz içlərində əlifba sırası ilə düzülüb. Verilən nümunələrə görə təzkirədə XVI əsrin abü havası duyulur. Verilən şeir nümunələrinin sayı hər şair üçün beşə çatır 23 . 23 Mustafa İsen: həmin əsər, s.33. 25 Şakaik - Təlif, Tərcümə və Əlavələri D aşkörpülüzadə Əbül-xeyir İsamüddin Əhməd Əfəndi (1495- 1561) tərəfi ndən Osmanlı alim-sufi lərinin həyat hekayələrini bir yerə toplayan “ əş Şəqaiqün-nümaniyyə fi üləmaüd dövlətül Osmaniyyə” adlı əsəri yazıldığı dövrdən etibarən böyük bir marağa səbəb olmuş və əlavələrlə XX əsrin əvvəllərinə qədər davam edən bu ənənənin ilk halqasını təşkil etmişdir. 1558-ci ildə ərəb dilində yazılmış olan bu əsər Osman Qazi dövründən başlanaraq Qanuni Sultan Süleyman dövrünün sonuna qədər olan 371 alim və 150-si sufi olmaqla cəmi 521 nəfərin bioqrafi yasını ehtiva edir. Əsər padşahlıq dövrləri əsasında bölünmüş bioqrafi yalar isə ölüm tarixləri əsas götürülərək sıralanmışdır. Yazılışından dərhal sonra böyük maraqla qarşılanan “Şəqaiqi Nümaniyyə” hələ müəllifi n sağlığında ikən türkcəyə çevrilmişdir. Mühtəsibzadə Məhməd Haki “Hədaiqur-reyhan”, Dərviş Əhməd Əfəndi “Əd Devhatül- irfaniyyə fi Rövzətül-Osmaniyyə”, Əhməd b Sinanüddin Yusif “Mənaqibül-üləma”, Seyyid Mustafa “Hədaiqül- bəyan fi tərcümeti Şəqaiqun-Nüman”, İbrahim b. Əhməd Əl- Amasi “əl-Hədaiq” (1590) adı ilə əsəri türkcəyə çevirmişdir. Əsərin tərcümələri arasında Aşıq Çələbi ilə Məhməd b. Yusif əl Çərkəzin də adları vardır. Bunların içində isə ən çox tanınmış tərcümə Məcdi Məhmədə (v.1591) aiddir. Əsəri “Hədaiquş-şəqaiq” adıyla türkcəyə çevirən Məcdinin çalışması bir tərcümədən fərqli olaraq orjinalın bir qədər genişləndirilmiş forması hesab olunur 24 . Aşıq Çələbi hələ yazarın öz sağlığında bu əsəri əvvəlcə türkcəyə çevirmiş, sonra isə ərəbcə əlavə yazmışdır. 42 nəfərin bioqrafi yasına yer ayıran bu əlavənin adı “Tətimətüş-şəqaiqün-nümaniyyə”dir. Manuk Əli b. Balının əlavəsi “əl-iqdul-mənzum fi zikri əfazılur- Rum” adını daşıyır və 1583-cü ilə qədəri əhatə edir. İştibli Hüseyn, Lütfi Bəyzadə, Məhməd b. Mustafa, Saçlı Əmirzadə, Yılancıq Əbdulqədir, Seyrəkzadə Əmrullah Məhməd, Qaraca Əhməd əl-Həmidi və 24 Daşköprülüzâdə Əhməd Əfəndi, “eş-Şakâiku′n-nu′maniyye fi ulemâi-d-devleti′l- Osmaniyye”, ( A.Suphi Furat), İstanbul 1985. 26 Əbdulkərim b Sınan-ı Akhışarı da əlavə yazan müəllifl ərdəndir. Sonrakı yüzilliklərdə əsərə yazılmış başqa əlavələrə də rast gəlinir 25 . Bunlardan ən məşhuru isə Nevizadə Atayının əlavəsidir. Şəqaiqin təlif, tərcümə və əlavələrində yer alan bioqrafi - yalar Osmanlı bioqrafi ya ənənəsinin XVI əsrdəki xarakterik xüsusiyyətlərini daşıyır.Əhatə etdikləri məlumatlara görə “Tacüt- təvarix”, “Künhül-əxbar” və “Məşairüş-şüəra”da yer alan bioqrafi - yalar əksər sahələrdə bir-birinə çox bənzəyirlər. Aralarındakı fərq baxış bucağından daha çox ölçü və üslub fərqindədir. Şüəra (şairlər) təzkirələri Ə dəbiyyat tarixi qaynaqları Osmanlılarda ilk şairlərin II Murad dövründən görünməyə başlandığını xəbər verirlər. Gelibolulu Mustafa Əli bu tarixi bir qədər geriyə çəkərək İldırım Bəyazid dövrünə aparır və Süleyman Çələbi ilə Niyazini da bu dövrə aid şairlər kimi təqdim edir 26 . Elə isə, Osmanlı şairlərinin bioqrafi yaları ilə bağlı ilk təzkirənin yazılış tarixi 1538-ci ildir. Bu da göründüyü kimi Osmanlıların onuncu padşahı Qanuniu Sultan Süleymanın dövrünə təsadüf edir. Dövlətin qurulmasından 239 il keçdikdən sonra bir şüəra təzkirəsinin qələmə alınması artıq təsadüfi deyil, zəruri bir ehtiyacdan yaranmışdır. Anadoluda yaranan ədəbiyyat da bir müddət sonra öz tarixini yazmağa ehtiyac duymuş, XV əsrin ortalarında bu növün ilk nümunəsi olan nəzirə məcmuələrı tərtib edilməyə başlanmışdır 27 . Bu məcmuələrdə yer alan şeir müəllifl ərinin sənəti, eləcə də mövqeyi haqqında da bəzi fi kirlərə və qeydlərə rast gəlinir. Get-gedə artan şeir və şairlərin sayının nəticəsi olaraq bunların bir araya gətirilməsi, toplu halında meydana çıxarılması zərurəti yaranırdı. Ancaq bu ana qədər olan məlumatlarımıza görə ilk “təzkirətüş-şüəra” əsəri Səhi bəyin (v.1548) “Həşt-behişt” ( 1538) əsəridir. Yuxarıda qeyd 25 “Şakaik-i Numaniyye ve Zeyilleri”, (Haz. Abdülqədir Özcan), İstanbul 1989. 26 Mustafa İsen: həmin əsər, s.28. 27 Fevziyə Abdullah Tansel, “Gazel Tarzında Benzetişler”, İ.Ü. Ədəbiyyat Fakültəsi Dip- lom işi, Türkiyat Enstitüsü, T.54. 27 olunduğu kimi artıq ildən- ilə aydın şəkildə hiss edilən bu ehtiyaca cavab verməyi düşünən başqa araşdırıcıların da olması təbii idi və bunlardan bizə hazır formada çatmış ilk nümunə Səhi bəyin əsəridir. Səhi bəydən sonra Anadoluda bir-birinin ardınca gözəl nümunələrin meydana çıxması bu sahədə yaranan ehtiyacın nə qədər böyük olmasından və bu işin əhəmiyyətindən xəbər verir. “Həşt-behişt” qısa bir müqəddimə ilə başlayır və bu bölmədə yazar Herat təzkirələrindən “Baharıstan”, “Dövlətşah təzkirəsi” və “Məcalisün-nəfaisi” təhlil etdiyini, Osmanlı ölkəsində yetişən şairləri unudulmaqdan qurtarmaq üçün onlara bənzər bir əsər qələmə aldığını bildirir. Sonra o, şairlərdən söz açır. Əsərin əsl bölməsi təbəqə adı ilə verilən səkkiz hissədən ibarətdir. Hər təbəqədə qələmə alınan şairlərin zümrəsi və yaşadığı yer, həmin təbəqənin başında verilən kiçik bölmədə izah edilmiş, ayrıca təbəqənin sonuna əlavə edilən “Tətimmə” adlı təbəqədə şairlərin xüsusiyyətləri bir dəfə qısaca açıqlamışdır. II Murad dövründən təzkirənin yazıldığı 1538- ci ilə qədər yetişən şairlər ölüm tarixinə görə sıralanaraq qələmə alınmışdır. I Təbəqə: Qanuni Sultan Süleyman II Təbəqə: şeir yazan Osmanlı padşah və şahzadələri; III Təbəqə: şeir yazan tanınmış dövlət adamları; IV Təbəqə: şair alimlər; V Təbəqə: özündən əvvəl yaşamış və ölmüş adamlar; VI Təbəqə: uşaqlığında tanıdığı şairlər; VII Təbəqə: müasiri olan şairlər VIII Təbəqə: ümid verən gənc şairlər. Bu əsərin tərtib olunmaq metodunu Nəvainin “Məcalisün-nəfais” adlı təzkirəsi ilə qarşı-qarşıya qoysaq Səhinin bu əsəri geniş şəkildə örnək kimi götürdüyü asanca görünəcəkdir. Səhi Nəvainin Hüseyn Baykaraya ayırdığı səkkizinci təbəqəni önə gətirmiş və burada Qanunini yazmışdır. Nəvaidə yeddinci hissədə yer alan sultan və şahzadələr, onda ikinci təbəqədə, onun beşinci rövzədə göstərdiyi mirzələri isə Səhi üçüncü təbəqədə təqdim edir. Alimləri Səhi də dördüncü bölümdə 28 vermişdir. Xorasan xaricindəki şairlərin əvəzinə, Səhi sağlığında görmədiyi şairləri beşinci təbəqədə göstərmişdir. “Məcalisün- nəfais”də birinci, ikinci və üçüncü rövzələrdə təsvir edilən çoxdan vəfat etmiş yazarlar və hələ gənc olan şairlər “Həşt-behişt”də altı, yeddi və səkkizinci təbəqələrdə verilmişdir. Səhi sadəcə olaraq özündən əvvəlki nəsli də əsərinə qataraq,onu bir qədər də dərinlərə aparmışdır. Səhi bəy üslub, forma və məzmun baxımından da Herat təzkirələrindən nümunə götürmüşdür. Təzkirədə cəmi 229 şair yer alır 28 . Bioqrafi yalarda şairlər haqqında qısa məlumatlar verilmiş, sənətləri və şeirləri haqqında bəzi təhlillər aparılmış, bu şeirlərdən bir və ya bir neçə beyt nümunə olaraq göstərilmişdir. Şeirlərin təhlilləri bir qayda olaraq müsbət tərəfdən verilir və ənənəvi şablon sözlərlə ifadə edilir. Təzkirənin dili bədiilikdən uzaqdır. Bəzən cümlələrin yarımçıq buraxıldığına da rast gəlinir. Səhi özü də müxtəsər bir təzkirə yazdığını dönə-dönə qeyd etmişdir. Təzkirənin ən əhəmiyyətli tərəfi Anadoluda bu ənənənin ilk nümunəsi olmasıdır. Bununla Səhi Anadoluda təzkirə növünün təməlini qoymuş və beləliklə də bir çox şairi unudulmaqdan xilas etmişdir. Təzkirə Osmanlı dövlətinin ilk dövrlərindəki söz sahiblərinin əksəriyyəti haqqında məlumat verən tək qaynaqdır. Təzkirənin yerli və xarici mənbələrdə 20 yazılı nüsxəsi vardır. Səhi təzkirəsinin yazılaraq Osmanlı sənət dünyasına təqdim edilməsindən sonra bir-birinin ardınca yazılan təzkirə nümunələri göstərir ki, bu dövrün ziyalıları arasında geniş əlaqələr olmuşdur. Belə ki, təzkirə ənənəsi şeirdən başqa digər sahələri də əhatə edərək fasiləsiz şəkildə, XX əsrin ortalarına qədər davam etmişdir. Bu mükəmməl təzkirələrdən birincisi olan “Təzkirətüş-şüəra” və “Təbsırətün-nüzəma” (1546) adlı əsər Lətifi (ö 1582) tərəfi ndən yazılmışdır. Təzkirə bir müqəddimə, üç fəsil və bir xatimədən ibarətdir. Osmanlı təzkirələrinin Herat məktəbindən aldıqları müqəddimələr əsasən poetik mətnlərdən ibarətdir. Lətifi təzkirəsinin müqəddiməsi isə bunların ən orijinallarından biridir.O, müqəddimədə 28 “Heşt-Behişt” 20 nüsxəsi çapa hazırlanmışdır. 29 şeirin əlamətlərini başa salmış, ilk şeirin Hz.Adəm tərəfi ndən yazıldığını söyləmiş və islamda şeirin qadağan olmadığını sübut və dəlillərlə göstərdikdən sonra, şeir və şair haqqında düşüncələrini qələmə almışdır. O, təzkirənin sonunda bu əsəri bir dostunun israrı ilə qələmə aldığını qeyd etmişdir. İlk fəsildə Osmanlı ölkəsində doğulmuş və yaxud orada yetişmiş 13 şeyxdən, ikinci fəsildə Osmanlı xanədanlığından şeir yazan 7 sultan və şahzadədən, təzkirənin əsas hissəsi hesab olunan üçüncü hissədə isə 314 şairdən bəhs edilir 29 . Xatimə hissəsində isə müəllif kitabını 1546-cı ildə tamamladığını (h. 953) və əsərini yazarkən çox sıxıntı keçirdiyini diqqətə çatdırır. Belə məlum olur ki, təzkirəni yazıb başa vurduqdan sonra uzun müddət ömür sürmüş Lətifi , əsərini bir daha gözdən keçirmiş və ona əlavələr etmişdir 30 . Lətifi təzkirəsi Türk təzkirəçiliyinin ən önəmli nümunələrindən biridir. Aşıq Çələbi və antoloji tip təzkirələr istisna olmaqla 31 , klassik Osmanlı təzkirəçiliyində Lətifi dən sonra şüəra təzkirəsinin hansı amillər üzərində qurulduğunu öncə qeyd etmişdik. Buraya bioqrafi ya sahiblərinin adı, məmləkəti, qohumluq əlaqələri, təhsil həyatı və təhsil vəziyyəti, sənəti və sənətini icra etdiyi məkanlar, şəxsi keyfi yyətləri və bacarığı, sosial mühiti, bəzən onunla bağlı lətifələr, ölüm tarixi, məzarı, əsərləri və bunlar üzərində aparılan təhlillər, əsərlərindən nümumələr daxildir. Bu klassik bioqrafi yaların təşəkkülündə ad və tərcümeyi- halların belə şəkil almasında ilk addım Lətifi yə aiddir. Aşağıda anladacağımız kimi sonrakı addım isə Aşıq Çələbinin satirik formasından ibarətdir. Çətinliyi üzündən bu təzkirə mənimsənilməmiş, daha çox Lətifi təzkirəsinə müraciət edilmişdir.Osmanlı təzkirəçiliyində Lətifi üsulunun təsiri bütün əsərlərin tərtibində özünü göstərir. Herat təzkirələrində və Səhidə şairlər təbəqə əsasında sıralanmış, Lətifi də isə düzülüş əlifba sırası ilə aparılmış və Aşıq Çələbi kimi inadla öz orijinallığını qorumağa 29 Rizvan Canım, “Latifi Tezkiretüş-şuarâ ve Tabsıratün-nüzemâ”, A.Ü. SBE (Doktorluq işi), Ərzurum 1991, 3 C. 30 Rizvan Canım: həmin yazı, s.XXIII. 31 Mustafa İsen, “Türk Tezkireçiliyinde Antoloji Tipi Örnekler Üzerine”, “Milli Egitim”, S.86, Ankara 1989. 30 çalışan bir neçə nəfərdən başqa bütün təzkirəçlər tərəfi ndən mənimsənilmişdir. Öz təzkirəsində qeyd etdiyi kimi bu üsulu ilk dəfə Aşıq Çələbi tapmış və Lətifi ondan götürmüşdür, bununla belə şairləri əlifba sırası ilə düzən ilk müəllif Lətifi olmuşdur. O,“hürufi teheccidən tertibi hürufda hangi harf, mukaddem ise üç harfe degin itibar olundu, gafl et olunmaya” 32 deyərək bir hərfi özlüyündə üç hərfə qədər sıralamışdır. “Təzkirətüş –şüəra”nın bir əhəmiyyəti də verdiyi məlumatların doğru olması və şairləri tənqid edərkən ədalətli olmasıdır”. Lətifi xüsusilə dəyərli şairlərin orijinal xüsusiyyətlərini üzə çıxartmaq sahəsində təzkirəçilər arasında yeganə müəllifdir. Belə ki, uzun müddət üzərində çalışdığımız bir şair haqqında gəldiyimiz qənaətə, kəsgin ifadələrlə Lətifi təzkirəsində də rast gələ bilərik. Bu xüsusiyyətlərinə görə öz təzkirəsində hər şairə layiq olduğu səviyyədə yer vermş və bununla da bir meyar hissinə malik olduğunu sübut etmişdir. O biri təzkirəçilərin çoxu kimi şairlərin ancaq müsbət cəhətlərini deyil, mənfi tərəfl ərini də göstərmiş və burada da ədalətli olmuşdur. Bəzi şairlərin orada doğulmadığı halda Lətifi tərəfi ndən Kastamonulu kimi göstərilməsinin tənqidi də düzgün deyildir 33 . Təzkirə sadəliyi, qısa və bədii cümlələri ilə oxunmaq və başa düşülmək üçün nəzərdə tutulan bir dilə malikdir. Bu xüsusiyyəti ilə özündən sonrakı təzkirələrə nümunə olmuşdur. Lətifi üslubunun asan və anlaşıqlı olmasını özü bilərəkdən istəmiş, Nəcati bəyin Osmanlı şeir dili ilə gerçəkləşdirdiyi üslubu öz nəsrində tətbiq etmişdir. Ancaq onun bu üslubu o illərdə dəbdə olan uzun tərkibli, bəzəkli nəsr tərəfdarları tərəfi ndən tənqid edilmişdir 34 . Həsən Çələbi (v.1604) və Əhdi (v. 1593) onu tənqid etmişlər 35 . Buna qəzəblənən Aşıq Çələbi həqiqəti görərək onun nəsrini tərifl əmişdir 36 . Lətifi təzkirəsi bu xüsusiyyətinə görə dövründən başlayaraq dəfələrlə təkrar nəşr edilmişdir. Təkcə ölkəmizdəki kitabxanalarda 32 Rizvan Canım: həmin yazı s.XXI. 33 Rizvan Canım: həmin yazı., s.CXLVI. 34 Rizvan Canım: həmin yazı, s.CLIII. 35 “Hasan Çelebi Tezkiresi” (Haz. İbrahim Kutluk), Ankara 1981, s.835; “Gülşen-i Şuarâ”, Millet Ktb. Əli Əmiri Tarix, 774, 169 b. 36 “Meşâirü΄ş-şuarâ” (Haz. Meredith Owens), London 1971, v.107a. 31 təzkirənin 71 nüsxəsi vardır 37 . Bundan başqa ölkə xaricində də təzkirənin xeyli nüsxəsinin olması məlumdur 38 . Bu yüzilliyin başqa bir şairlər təzkirəsi Osmanlı torpaqlarından kənarda Bağdadda doğulmuş Əhdi (v.1593) tərəfi ndən yazılmışdır. “Gülşəni-.şüəra”adlı bu təzkirə bir müqəddimə ilə başlanır və rövzə adlanan üç bölmə ilə davam etdirilir. Təzkirəçi daha sonra əsərin üzərində işini davam etdirmiş, ona yeni bir rövzə və yeni şairlər əlavə etmişdir. Eyni zamanda o, ifadə tərzində də dəyişiklik etmişdir. “Gülşəni-şüəra”nın başqa təzkirələrdən ən əsaslı fərqi, əvvəlki təzkirələrdə olduğu kimi başlanğıcda Osmanlı şairlərini qələmə almadan, öz müasirlərini təqdim etməsidir. Əhdi birinci rövzədə Qanuni Sultan Süleyman, Şahzadə Səlim və başqa şeir yazan tanınmış dövlət adamlarını qələmə almışdır. İkinci rövzə alim şairlərə, üçüncü rövzə qəza bəyləri ilə dəftərdar əfəndilər arasından şair olanlara həsr edilmişdir. Təzkirənin əsas hissəsini təşkil edən dördüncü rövzədə isə şairlər əlifba sırası ilə sıralanmışdır. Beləliklə təzkirədə ümumilikdə 382 şair yer alır 39 . Fərqli illərdə yazılan nüsxələrdə yazılış tarixinin də müxtəlif olması təbiidir. Bunlardan ən çox müraciət ediləni 1593- cü ilə qədərki məlumatları əhatə edən nüsxədir 40 . Təzkirə Osmanlı dövlətinin şərq əraziləri, xüsusilə Bağdad və ətrafında yetişən şairlər haqqında verdiyi qiymətli məlumatlar ilə diqqəti cəlb etmişdir. Təzkirənin 15-ə qədər yazılı nüsxəsi vardır 41 . XVI yüzilliyin ən qiymətli təzkirələrindən biri də Aşıq Çələbinin (1520-1571) “Məşairüs-şüəra” (1568) adlı əsəridir. Bu əsər də bir müqəddimə ilə başlanır. Bu müqəddimə Osmanlı təzkirələrində ən uzun müqəddimədir və demək olar ki, kitabın onda bir hissəsini təşkil edir. Bu hissədə müəllif nəsr və nəzmdən, şeirin tarixindən söz açır, o biri təzkirələrdə olduğu kimi şeirin islam dinində qadağan olunmaması barəsində dəlil və sübutlar gətirir. Çələbi 37 Rizvan Canım: həmin yazı., s.CLXV. 38 “Lətifi Təzkirəsi”nin çap, tərcümə və sadələştirməsi üçün bkz. Rizvan Canım: həmin yazı., s.XXIV. 39 Ömər Faruk Akün, “Ahdî”, “Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi”, C.I, s.510; Süleyman Solmaz, “Ahdî ve Gülşen-i Şuarâsı”, G.Ü.SBE, (Doktorluq işi) Ankara 1996. 40 Ömər Faruk Akün, həmin m., s.511. 41 S.Solmaz “Ahdî ve Gülşen-i Şuarâsı” (Doktorluq işi), G.Ü.SBE, Ankara 1996. 32 müqəddimənin bir hissəsində əsərinin yazılma səbəbini və necə yazdığını, Lətifi ilə qarşılaşmasını və onun üslubunu götürdüyünü göstərir. Osmanlı ölkəsində şairlərin çoxluğundan bəhs edən qələm sahibi, bunun səbəblərini ölkənin suyunun və havasının gözəlliyində görür. Ancaq o, təzkirəsinə şeir yazanların hər birini deyil, bu işi özünə sənət bilənləri, əsl şairləri daxil etmişdir. Təzkirəyə daxil edilənlərin həyatları uzun-uzadı təsvir edildiyi üçün, bu əsər təzkirə olmaqdan daha çox şairlər tarixidir. “Məşairüs-şüəra”da 425 şair yer alır. I Murad dövründən əsərin yazıldığı dövrə qədər yaşamış şairlərə yer verən təzkirəçi, daha əvvəl də qeyd edildiyi kimi, şairlərin bioqrafi yalarına, xüsusilə də öz müasiri olanlara geniş yer vermişdir. Bu üzdən əsər XVI əsr şairləri barəsində bərabəri olmayan bir nümunədir. Çox ünsiyyətcil bir adam olan Aşıq Çələbi, bu özəlliyi ilə dövründə yaşayan şairlərin çoxuyla şəxsən görüşmüş, bu imkanı əldə etmədikdə isə onlarla məktublaşmış, ya da onları tanıyan insanlardan məlumatlar almışdır. Geniş Osmanlı ərazisinin müxtəlif şəhərlərini gəzməsi də ona məlumat toplamaq üçün böyük imkanlar vermişdir. Uzun bioqrafi yalarında formal məlumatlarla yanaşı şairlərin şəxsi həyatı, vərdişləri, bir-biriləri ilə olan əlaqələri haqqında məlumatları və o dövrün sosial mühitinə, ədəbi çevrələrə aid geniş açıqlamalarını nəzərə çatdırmışdır. Bu üzdən əsər sosial elmlərin bir çox sahələri üçün qiymətli və zəngin qaynaq ola bilər. Bu xüsusiyyətlərilə “Məşairüs-şüəra” təzkirəçilik tariximizdə yeganə nümunədir. Lətifi yə görə təzkirənin dili ağırdır və çətin anlaşılan sözlərlə doludur. Bunun qarşılığında üslubu çox axıcıdır. Çələbi şairlərin portretlərini yaratmaqda çox mahirdir. Əsərin 29 yazılı nüsxəsi vardır 42 . XVI əsrin başqa bir təzkirəçisi Həsən Çələbidir (v. 1604). O dövrdə şöhrət qazanmış Xınalızadə ailəsindən olan Həsən Çələbi xüsusi ad vermədiyi “Təzkirətüş-şüəra”sını Açıq Çələbidən 18 il sonra yazmışdır (1586). O da II Murad dövründən etibarən yetişən şairləri qələmə almışdır. Təzkirə bir müqəddimə və üç fəsildən ibarətdir. Müqəddimə həmd və salavat ilə III Murad və Xoca 42 Filiz Kılıç “Meşâirü΄ş-şuarâ”, G.Ü.SBE, (Doktorluq işi ) Ankara, 1995. 33 Sədəddin Əfəndinin tərifl ənməsini özündə əhatə edir. Birinci fəsildə altı padşah şair, ikinci fəsildə beş şair şahzadə göstərilir. Əsərin ciddi bölməsini tşkil edən hissəsində isə şairlərə əlifba sırası ilə yer verilir. Həsən Çələbi dövrünün tanınmış bir ailəsinin övladı olaraq çoxlu elm və sənət adamını yaxından tanımaq imkanına malik olmuşdur. Üstəlik, qarşısında Lətifi və Aşıq Çələbi tərəfi ndən yazılmış mükəmməl təzkirələrin olması da onun üçün çox faydalı idi. Lakin bütün bunlara baxmayaraq, Həsən Çələbi həmin imkanlardan lazımınca istifadə etməmiş, ortaya fərqli bir əsər qoya bilməmişdir. Təzkirəsinə daxil etdiyi şairlərin çoxu özündən əvvəlki təzkirələrdə vardır və o, bunlara aid məlumatları həmin təzkirələrdən olduğu kimi götürdüyü halda, əsl mənbələri gizlətmiş “atamdan eşitdiyim”, “babamdan duyduğum” kimi ifadələrdən istifadə etmişdir. Təzkirənin tənqid olunmalı başqa bir tərəfi də bəzəkli və məcazi dil ilə ifadə olunmuş uzun cümlələr, mücərrəd sonluqlar və yad sözlərlə dolu olan çətin anlaşılan üslubudur. Onun vermiş olduğu çoxsaylı məlumatlar da bu qarışıqlığın içində itib batmışdır. Halbuki təzkirələr oxumaq və aydınlaşdırmaq üçün yazılan əsərlərdir.Bunlar yazı tərzini nümayiş etdirmək məqsədilə yazılmamalıdır. Bir çox əsərlərin məhz bu cəhəti hələ öz vaxtında Gelibolulu Əli tərəfi ndən tənqid edilmişdir. Bu təzkirə yerinə düşməyən şeirləri, qəribə ifadələri, mənasız mükalimələri, səhv məlumatları, şair olmayan yaxın adamlara yer verilməsi, şairlərin dili ilə yalan uydurmalar və yazı səhvlərinə görə tənqid edilmişdir 43 . Digər bir tərəfdən baxdıqda isə, XVI əsrin sonuna doğru inkişaf edən Osmanlı mədəni həyatında ziyalılar artıq elə bir dil və üslub ehtiyacı içində olmalıydılar ki, Həsən Çələbi təzkirəsi çox müraciət olunan və təzkirəçilik tarixində ən çox istinad edilən əsərlərdən biri olsun 44 . Bu təzkirə “Məşairüş- şüəra”nın yazılışından sonrakı on səkkiz il ərzində yetişən şairlər haqqında verdiyi məlumatlara görə öz əhəmiyyətini saxlamışdır. XVI əsrin son şairlər təzkirəsi olan Bəyaninin (v. 1597) “Təzkirətüş-şüəra”sı (1597) əslində Həsən Çələbi təzkirəsinin 43 Mustafa İsen: həmin əsər, s.214. 44 “Hasan Çelebi Tezkiresi”, ( Haz.İbrahim Kutluk), 2 C, Ankara 1978-1981. 34 qısaldılmış bir nümunəsidir. Əsər qısa bir müqəddimə ilə iki hissədən təşkil olunmuşdur.. Müqəddimədə müəllif bir dostundan borc aldığı Həsən Çələbi təzkirəsini ixtisar edərək bu təzkirəni meydana çıxardığını və bunu özü üçün etdiyini bildirir. Birinci bölümdə beş padşah və dörd şahzadəyə, ikinci bölümdə isə Fateh Sultan Məhməd dövründən etibarən 377 şairə yer verilmişdir. Əsər, bu forması ilə yüzilliyin dəyərli qaynaqlarından birinə çevrilmişdir 45 . Osmanlı bioqrafi ya ənənəsinin XVI əsrin sonuna qədərki inkişaf xəttini və mədəni təməllərini sizlərə göstərməyə çalışdıq. Bu ənənənin Osmanlı tarix yazıçılığında olduğu kimi, həm də xüsusi bir üslubun üzərində qurulduğunu gördük. Söz açdığımız təzkirələr müxtəlif sənətlər və bədii xüsusiyyətlərlə işlənib qələmə alındığı üçün, özləri də bir ədəbi növün nümunələri hesab edilməlidirlər. Amma burada tam bir birlikdən, ümumiləşmədən söz açmaq mümkün deyil. Heç şübhəsiz, Aşıq Paşazadədə yer alan bioqrafi ya ilə “Tacüt- təvarix”, yaxud da Həsən Çələbi təzkirəsində yer alan bioqrafi yalar arasında məzmun cəhətdən olduğu kimi, üslub baxımından da fərqlər vardır. Ancaq XVI yüzillikdən sonra inkişaf edən və ümumi forması ilə müəyyən bir şəklə düşən bioqrafi ya artıq standart klassik bioqrafi ya ölçülərinə malik olmuş və bu ölçüləri sona qədər qoruyub saxlamışdır. Bu nümunələr, xüsusilə də şairlər təzkirələri, bioqrafi k yazı prinsipini əldə əsas tutduğu üçün müəllifi n əsərini onun özündən daha çox önə çəkir və onun yazarının bir insan ünsürü kimi müzakirə olunmasına xüsusi əhəmiyyət vermişlər. Beləliklə XVI əsr Osmanlı bioqrafi ya növünün inkişafının başa çatması və onun standart bir formaya düşməsi dövrüdür. Bundan sonra gələn təzkirəçilər eyni texnika və formadan istifadə etməklə bu ənənəni davam etdirmişlər. Yüklə 2,76 Kb. Dostları ilə paylaş:
|