Gülnarə Fəxrəddin qızı. Türk dillərində zaman kateqoriyası. Bakı. 2010,s. 1 A

§2.Türk dillərində digər keçmiş zaman formaları 
Bəzi türk dillərində keçmiş zamanın digər morfo-
loji əlamətlərlə ifadəsinə də rast gəlinir. Türk dillərində 
az yayılmış keçmiş zaman formalarından biri -çık, -çik 
şəkilçili keçmiş zamandır. Bu forma xakas, tofalar və 
tuva dillərində müşahidə olunur.  
                   tofalar          tuva 
           xakas 
Tək   
I şəxs   turcuk men  kesçik men     kilçikpin 
        II şəxs   turcuk sen    kesçik sen      kilçiksin 
       III şəxs 
turcuk          kesçik             kilçik 
Cəm  
I şəxs 
turcuk bis    kesçik bis        kilçikpis 
        II şəxs 
turcuk siler  keçik siler       kilçikser 
       III şəxs 
turcuk(tar)   kesçik(ter)       kilçikter 
-çık, -çik  şəkilçili keçmiş zaman  forması tofalar 
dilində  subyektiv keçmiş zaman
2
, tuva dilində  ritorik 
keçmiş zaman
3
 adlandırılır. Müasir tofalar dilində  -çık,  
-çik, -çuk, -çük, -cık, -cik, -cuk, -cük, xakas dilində -çıx, 
-çik, tuva dilində kar samitlərdən sonra -çık, -çik, -çuk,  
-çük  formal  əlamətləri,  l, m, n, ŋ sonor samitlərindən 
sonra  -cık, -cik, -cuk, -cük, saitlərdən və  y,q,r samitlə-
rindən sonra -jık,-jik,-juk,-jük şəkilçi variantları işlənir.  
                                                 
1
 Щербак А.М. Очерки по сравнительной морфологии тюркских язы-
ков (глагол). Ленинград, «Наука», 1981, с. 93.  
2
 Рассадин В.И.Морфология тофаларского языка в сравнительном ос-
вещении. Москва, «Наука», 1978, с. 212.  
3
 Исхаков Ф.Г., Пальмбах А.А.Грамматика тувинского языка. Фоне-
тика и морфология. Москва, ИВЛ, 1961, с. 375.  

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
86
 
 
 
 
Bu formanın qədim uyğur dilində  də  işləndiyini 
göstərən D.M.Nasilov “ümumi zaman mənasına görə     
-juq şəkilçili keçmiş zaman formasının nitq anına qədər 
baş vermiş hərəkəti”
1
 ifadə etdiyini bildirmişdir
. 
“Genel Türkçe y-`nin Tuva ve Hakas lehçelerinde 
ç-`ye döndüğü göz önünde bulundurulunca bu ekin Eski 
Uygurcada işlek olarak kullanılan -yUK`tan geldiği ka-
bul edilebilir. Gerek Eski Uygurcadaki –yUK eki gerek 
Tuva ve Hakasçadaki -CIK eki, Türkiye Türkçesindeki -
mIş işlevinde kullanılmaktadır”
2
. Bu forma nisbi fəallı-
ğını yalnız xakas dilinin kaçin dialektində saxlayır
3
. 
Müasir xakas dilində -çıx forması keçmiş zaman məna-
sında qətilik və nəticəlik çalarları ifadə edir. -çıx forma-
sı  bəzi məqamlarda  -ğan formasına, bəzi məqamlarda 
isə -dı formasına yaxın məna ifadə etdiyindən onun -dı 
və  -ğan  şəkilçili keçmiş zaman formalarından fərqini 
göstərmək çətindir
4
.  
Türk dillərində nadir sayılan və zaman formasını 
əmələ  gətirən  şəkilçilərdən biri də  -çaŋ/-çeŋ, -caŋ/-ceŋ 
şəkilçisidir. Bu şəkilçi müasir türk dillərindən xakas və 
şor dilləri üçün xarakterikdir.  
                                                 
1
 Насилов Д.М.Прошедшее время на –jük/juk в древнеуйгурском языке и его 
рефлексы  в  современных  языках.//Тюркологический  сборник.  М., «Наука». 
Главная 
редакция 
восточной 
литературы, 
К 
шестидесятилетию 
А.Н.Кононова. АH СССР Институт народов Азии, 1966, с. 93.  
2
 Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Grameri. Fiil. Basit çekim. Ankara, TDK 
Yayınları, 2006, s. 116. 
3
 Грамматика хакасского языка. Москва, «Наука», 1975, с. 222. 
4
 Yenə orada. s. 221 

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
87
 
 
 
 
Xakas dilində  -çaŋ/-çeŋ, -caŋ/-ceŋ,  şor dilində       
-çaŋ/-çeŋ  formalarında təzahür edir. -çaŋ/-çeŋ  şəkilçisi 
xakas dilində “adi keçmiş zaman” formasını əmələ gə-
tirməyə xidmət edir.  
Şor dilində isə bu zaman forması “keçmiş-indiki 
zaman” adlandırılır. Bu forma adətən keçmişdə baş ver-
miş, dəfələrlə  təkrarlanan hərəkəti ifadə etmək üçün 
işlədilir: 
                          xakas                 şor 
tək    I şəxs       itçeŋmin         alçaŋmın 
        II şəxs      itçeŋzin          alçaŋzıŋ 
        III şəxs     itçeŋ               alçaŋ 
cəm   I şəxs      itçeŋmis           alçaŋmıs 
        II şəxs      itçeŋzer            alçaŋzar 
       III şəxs      itçeŋner           alçaŋnar 
Türk dillərində nadir təsadüf olunan və keçmiş za-
manı ifadə edən  şəkilçilərdən biri -atın, -etin  şəkilçisi-
dir. Araşdırdığımız müasir türk dillərindən yalnız qazax 
dilində müşahidə olunur. Məsələn: 
tək                         cəm 
I şəxs   men  jaz-atın-mın     biz  jaz-atın-bız 
II şəxs  sen   jaz-atın-sıŋ        sender  jaz-atın-sıŋdar 
II şəxs  siz    jaz-atın-sız      sizder   jaz-atın-sızdar            
III şəxs   ol  jaz-atın            olar  jaz-atın 
1
 
Türk dillərinin ayrı-ayrı qrupları üzrə felin keçmiş 
zamanlar sistemini aşağıda təqdim etdiyimiz cədvəllər 
aydın nümayiş etdirir. 
                                                 
1
 Основа глагола. Глагол изъявительного наклонения. 
http://www.balkaria. info/dictionaries/tatar/stya/6.html   

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
88
 
 
 
 
 
§3. İndiki zamanın morfoloji əlamətləri 
Araşdırdığımız müasir Azərbaycan, türk, qaqauz, 
başqırd, qumuq, karaim, kazan-tatar dillərində indiki za-
manın yalnız bir formasına təsadüf olunur və təbii ola-
raq yalnız bir morfoloji əlamətlə formalaşdığına görə bu 
dillərin  əksəriyyətində indiki zaman forması  indiki 
zaman termini ilə verilir. 
Eyni dil qrupuna daxil olmasına baxmayaraq oğuz 
qrupu türk dillərində indiki zamanı  əmələ  gətirməyə 
xidmət edən  şəkilçilər bir-birindən tamamilə  fərqlənir. 
Belə ki, Azərbaycan dilində  -ır, -ir, -ur, -ür  şəkilçisi, 
türk dilində  -yor  şəkilçisi, türkmən dilində  -yar, -yər 
şəkilçisi, qaqauz dilində  -er, -yer  şəkilçisi felin indiki 
zamanını  əmələ  gətirir. Bunu aşağıdakı nümunələrdən 
də aydın görmək olar: 
           Azərbaycan     türk          türkmən     qaqauz 
Tək   I ş.  yazıram    okuyorum  bilyərin     gezerim 
         II ş.  yazırsan  okuyorsun   bilyərsiŋ    gezersin 
        III ş.  yazır       okuyor         bilyər        gezer 
Cəm I ş. yazırıq      okuyoruz      bilyəris       gezeriz 
       II ş.yazırsınız  okuyorsunuz bilyərsiŋiz gezersiniz          
      III ş.yazırlar      okuyorlar      bilyərlər    gezerlär 
Azərb.:- Bircə  dəqiqəliyə  dəhlizə  çıxmağınızı  xa-
hiş edirlər  (H.Abbaszadə, Hündür hasar arxasında); - 
Əməliyyat tapşırığında göstərilənlərin hamısına son 
dərəcə  dəqiqliklə  əməl edirik. Bütün fərziyyələr boşa 
çıxır(M.Qacar, Metroda terror); türk:Enver –Kocanızla 
konuştuklarımı sizin de duymanızı istedim...Kocanızın 

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
89
 
 
 
 
tiyatromda bir karışıklık ünsürü olduğunu  biliyorsunuz 
(N.Hikmet,Her şeye rağmen);-Darılma ama, sen ihtiyar-
ladıkça tuhaflaşıyorsun; Evde oturmaktan sıkıldığı vakit 
onu tertemiz giydiriyorlar,  açık bir arabaya bindirerek 
hava almağa gönderiyorlar(R.N.Güntekin,Yaprak dökü-
mü); türkmən: -Ay, Annaqulu xan gelyär, gelinler, qız-
lar, serediŋ, görüŋ(A.Durdıev, Saylanan eserler); - Ata, 
yanki dor atam galdy gelin, indi başga bir ýyldam atly 
yzymyzdan koşyar(Göroglunuň döreýşi); qaqauz:-Neçin 
aalээrsın,küsersin bana mı?– sordu Varaklı(D.Kara Ço-
ban, Unudulmaz yortu); -Giderim,- dedim xızlı işlerimi 
toplayarak.–Yırakta mı yaşээrlar?; Büük umutlan bek-
leerim, kalın saalıcaklan!(N.Babaoqlu, Legendanın izi). 
Azərbaycan dilinin Qərb qrupu dialekt və  şivələ-
rində səsli ilə bitən fellərdə -yor/-yör şəkilçisi də işlədi-
lir. Bu şəkilçilər onuncu hecasında dodaqlanan qapalı u, 
ü səsliləri olan fellərdədə işlədir. Məs.:oxuyorsaŋ, oxu-
yorsuŋuz, üşüyör, üşüyörsüŋüz və s.  
Həmin şəkliçilərə qərb qrupu dialekt və şivələrində 
nisbətən az təsadüf edilir
1
. 
Türk dilinin Eskişehir, Trabzon, Trakya ağızların-
da ədəbi dil üçün xarakterik olan -yor şəkilçisinin ixti-
sar olunmuş -yo variantından istifadə olunur. Məs.:Garı-
sı da, benim evlenmem yakışmaz, amma senin evlen-
men yakışır.Ve herif gediyo birine dünür. Allahın em-
riynen gızını isdiyo.O da veriyo(A.Caferoğlu). 
                                                 
1
Azərbaycan dilinin Qərb qrupu dialekt və  şivələri.I c.,Bakı,Azərb.SSR. 
EA nəşri,1967, s.118.  

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
90
 
 
 
 
Türkmən dilinin Qaradaşlı dialektində felin indiki 
zamanı -ya/-ye,-ya:/-ye:, -yar/-yer, -ya:r/-ye:r, -yor/-yör 
formalarına malikdir. Bunlardan -ya/-ye, -yo/-yö aktiv 
işlənir, digərlərinə isə fakultativ rastlanır
1
. 
Müasir Azərbaycan, türk, qaqauz dillərində indiki 
zamanın bir forması olduğu üçün indiki zaman, türkmən 
dilində isə indiki zamanın daha çox forması olduğundan 
-yar, -yər  şəkilçili  əsas indiki zaman formasını  ümumi 
indiki zaman adlandırırlar.  
“-yar/-yer ekinin sonundaki r sesinin düşürülerek 
ekin  –ya/-ye  şeklinde kullanıldığı örnekler de oldukça 
yaygın kullanılmaktadır:Ayperi men saña diyyen; Ag-
şam giç yatanıñ üçin kelleñ dağı  agırya mı?; Biz şe-
herde yaşayas ”.
2
 
-Yar, -yər şəkilçisi ilə düzələn indiki zaman türkmən 
dilində əsas zaman forması hesab olunur. F.Zeynalov bu 
haqda yazır:“Türkmən dilində işlənən indiki zaman for-
ması ancaq bu dilə xasdır. Digər türk dillərinin heç bi-
rində bu şəkilçilərə rast gəlinmir”
3
.  
Türkmən dilində indiki zaman formalarının sayının 
müəyyənləşməsi məsələsində qrammatika kitablarında 
fikir ayrılığına rast gəlirik. A.V.Starçevski indiki zaman 
feli kimi barayormen, barayorsin, barayor paradiqma-
                                                 
1
Акмамедов  М.Карадашлинский  диалект  туркменского  языка.  АКД. 
Ашхабад,1975,с. 25 
2
 Türk Vahit. Türkçede Şimdiki Zaman Kavramı, Çekimlei ve Ekleri. // Türk Dili 
Araştırmaları Yıllığı Belleten 1996, Ankara, 1999, s. 315.  
3
 Zeynalov F. Türkologiyanın əsasları. Bakı, Maarif, 1981, s. 147.  

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
91
 
 
 
 
sını misal gətirir və onu qeyri-müəyyən indiki zaman 
adlandırır
1
.  
Müasir Azərbaycan dilində indiki zamanı  əmələ 
gətirən -ır, -ir, -ur, -ür
 
şəkilçisi və qeyri-qəti gələcək za-
manı əmələ gətirən -ar, -ər şəkilçisi müasir türk dilində 
geniş zaman formasını yaratmağa ximət edir.  
Ümumiyyətlə, Azərbaycan dilində indiki zamanı 
əmələ  gətirən  -ır, -ir, -ur, -ür
 
şəkilçisi Azərbaycan di-
lindən başqa bizə  məlum olan bütün türk dillərində 
qeyri-qəti gələcək zaman formasının morfoloji əlaməti 
kimi çıxış edir. Əlbəttə, burada qeyri-qəti gələcək za-
man  termini  şərti xarakter daşıyır. Çünki hər bir türk 
dilində bu forma müxtəlif terminlərlə adlandırılır.  
Türk dilinin dialektlərinə nəzər salsaq, -yor şəkilçi-
sindən başqa indiki zaman formasının digər rəngarəng 
variantlarına rast gəlmiş olarıq. Azərbaycan ədəbi dilin-
dəki  -ır, -ir, -ur, -ür
 
indiki zaman şəkilçisi türk dilinin 
dialektlərində indiki zaman şəkilçisi kimi geniş yayıl-
mışdır.  
Van eli ve yörəsində  -i,-ir,-iri, Qaziantepe, Ma-
latya, Elazığ vilayeti şivələrində -iy zaman şəkilçilərin-
dən istifadə olunur.  Məsələn:  
          Mekdübün alam da sürem üzüme  
          Dünya malı görünmiy gözüme. 
Gızım, her hal sana içgi içiriyler, seni serhoş ediy-
ler; -Nere gidiysin? Oğlan da: -Gidem babamıŋ elini 
öpem, soyna gelem,dedi; Anası hemen goşi  siyah atın 
                                                 
1
Акмамедов  М.Карадашлинский  диалект  туркменского  языка.АКД.  Ашха-
бад, 1975, с.31 

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
92
 
 
 
 
guyruğunnan bi gel alıp getiri; Bi gün patşah hanım 
sultana diyir (A.Caferoğlu). 
İndiki zaman Azərbaycan dilinin dialekt və şivələ-
rində ən azı altı qrammatik formal əlamətə malikdir. İn-
diki zaman şəkilçilərinin və  əmələgəlmə vasitələrinin 
bu cür müxtəlifliyi Azərbaycan xalqının formalaşması-
nın tarixi qanunauyğunluqlarından, onun etnik tərkibin-
dən, Azərbaycan dilinin tarixindən irəli gəlir
1
. 
Azərbaycan dilinin Şərur  şivəsində indiki zaman 
formasını əmələ gətirmək üçün -ır
4
/-yır
4
 şəkilçilərindən 
istifadə olunsa da, Qarabağlar kəndində birinci şəxsin 
tək və cəmində -ıy, -iy, -y, ikinci şəxsin tək və cəmində 
-ı,-i  şəkilçilərinin istifadəsi müşahidə olunur: qavıyam, 
gēyəm, baxıyux, qaçısan, dēsiz, tapısız və s 
2
.  Azərbay-
can dilinin Lerik rayonu şivələrində indiki zaman I şəx-
sin tək və cəmində -iy//-ay, II və III şəxslərdə -ey zaman 
şəkilçilərindən istifadə olunur; məs.:gəliyəm//gəlayəm, 
gəliyoğ, bileysən, bileysuz,biley,bileylər və s 
3
 
-İ  şəkilçisinin indiki zaman yerində  işlənməsinə 
Azərbaycan dilinin dialekt və şivələrində də rast gəlinir. 
-I, -i, -u, -ü  şəkilçisi  şivələrimizdə indiki zamanı ifadə 
etməklə bərabər, bəzən qeyri-qəti gələcək zaman yerin-
də də işlənir. T.Hacıyev -ır/-ar, -ıy/-ay, -ıd/-ad şəkilçilə-
                                                 
1
Рустамов  Р.А.Формы  настоящего  времени  в  диалектах  и  говорах  азербайджанского 
языка.//Вопросы диалектологии тюркских языков.Т.IV.Баку,1966, с.35.  
2
Имамкулиева  К.Г.Шарурские  говоры  азербайджанского  языка.  АКД.  Баку, 
1991, с. 19 
3
Binnətova G.Azərbaycan dilinin Lerik rayonu şivələri. Bakı, 2007,s.77 

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
93
 
 
 
 
rinin eyni şəkilçinin sonrakı inkişaf təzahürləri olduğu-
nu hesab edir
1
. 
Türk ağızlarında müşahidə olunan -ıy və -iri şəkilçi-
ləri Cənubi Azərbaycan dialektlərində  də istifadə olu-
nur.   
Axısqa türklərinin dilində indiki zamanın, eyni za-
manda  -iyer  şəkilçisi ilə düzəldiyi müşahidə olunur: 
Pəncərədən  baxiyer, Almış  məndil  toxiyer
2
.  İndiki za-
manın bu morfoloji göstərici ilə ifadə olunmasına qa-
qauz dilinin dialektlərində də rast gəlirik. 
Azərbaycan dilinin Qərb qrupu dialekt və  şivələ-
rində indiki zaman -er, -or, -ör şəklində özünü göstərir. 
Bu forma Kars tərəkəmələrinin dilində də işlənir. Bun-
dan başqa, M.Ergin tərəkəmə və qarapapaq ağızlarında 
da indiki zaman -êr,-or,-ör  şəklində müşahidə olundu-
ğunu vurğulayır
3
.  
Maraqlıdır ki, bu şəkilçi bulqar qrupu türk dillərin-
dən olan başqırd ədəbi dilində də müşahidə olunur. La-
kin o bu dildə indiki zamanı deyil, gələcək zaman for-
masını əmələ gətirməyə xidmət edir.  
Azərbaycan dilinin Quba dialektində indiki zaman 
formasını əmələ gətirmək üçün -adu, -ədü şəkilçisindən 
istifadə edilir.Məs.:aladu, gələdü və s 
4
.  
Görkəmli dialektoloq akademik M.Şirəliyev -adu,-
ədü indiki zaman şəkilçisinin bütünlüklə Quba dialek-
                                                 
1
Hacıyev T.İ.-dürür/-türür şəkilçisinin mənşəyinə dair.Türk dillərinin tarixi morfo-
logiyasına dair araşdırmalar.Bakı, Universiteti  1990, s. 64.  
2
 Kazımov İ. Axısqa türklərinin dili. Bakı, 1999, s. 217.  
3
 Ergin M.Azeri Türkçesi. İstanbul,Edebiyat Fakültesi Basımevi,II baskı, 1981,s. 144  
4
Rüstəmov R.Ə.Quba dialekti.Bakı,Azərb.SSR EA nəşriyyatı,1961,s.148  

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
94
 
 
 
 
tində müşahidə olunduğunu qeyd etməklə yanaşı, həmin 
şəkilçiyə eyni zamanda, səpələnmiş halda Bakı, Mərəzə, 
Əli Bayramlı
*
 rayonlarının bəzi kənd  şivələrində rast 
gəlindiyini də yazır 
1
.  
Bildiyimiz kimi, indiki zamanın bu forması  qıp-
çaq, bulqar, uyğur-oğuz qrupu türk dilləri üçün xarakte-
rikdir.  
Naxçıvan dialektinin Nehrəm kənd şivəsində indi-
ki zamanın II şəxs tək və cəmində bəzən r səsinin düş-
düyü, inkarda I şəxs tək və  cəmində isə  r  səsinin assi-
milyasiya nəticəsində  n  səsinə keçdiyi müşahidə olun-
muşdur.Bu xüsusiyyəti(r>n) Nuxa dialektinin Baş Göy-
nük, Baş Layısqı, Aşağı Göynük kənd  şivələrində  də 
görə bilirik: deyisən, deyisiz, gəlisən, gəlisiz, yeminəm, 
yeminıx, yazmınam, yazmınıx 
2
.    
Müasir Azərbaycan ədəbi dilində indiki zamanın in-
karının ifadəsi ilə bağlı bir cəhəti də  nəzərə çatdırmaq 
istərdik.  
Belə ki, felə inkar şəkilçisindən sonra zaman şəkilçi-
si artırıldıqda iki saitin yanaşı  işlənməməsi üçün -ma,    
-mə şəkilçisinin saiti düşür.Məsələn: getmirəm, getmir-
sən,  getmir,  getmirik, getmirsiniz, getmirlər və s. 
- Bu sizin öz işinizdir. Lakin bunun bir fayda verə 
biləcəyinə  inanmıram(M.Qacar, Metroda terror); -Ay 
dədə, neçə  dəfə  sənə demişəm, yenə yadında  qalmır 
                                                 
*
 Əli Bayramlı şəhərinə 2008-ci ildən Milli Məclisin qərarı ilə “Şirvan” adı verilmişdir. 
1
 Şirəliyev M.Azərbaycan dialektologiyasının əsasları.Bakı,1962,s.220.  
2
 Şirəliyev M.Azərbaycan dialektologiyasının əsasları.Bakı,1962, 
s.228.  

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
95
 
 
 
 
(M.İbrahimov, Böyük dayaq); -Sən niyə evlənmirsən?; - 
Vaqif Vəkilovun, -dedim, -cavan şairdir, yəqin, sən 
tanımırsan (Anar, Gürcü familiyası); 
Saxta insanlara tez uyub bəzən, 
Yaxşını yamandan seçə bilmirik. 
Yolumuz üstündə qanqal tək bitən 
Bədxahı, nadanı biçə bilmirik          
                                              (M.Mirzəliyeva) 
M.Hüseynzadə bu haqda yazır:“... bu yeni şəklin 
canlı danışıq dilimizdə  əsasən qəbul edilib, tələffüzdə 
asanlıq törətdiyi müsbət hadisə hesab olunsa da,sözlərin 
şəkli təhlilində  bəzən müəyyən çətinlik  əmələ  gətirir. 
Belə ki, fel kökünü şəkilçilərdən ayırdıqda köklə zaman 
şəkilçisi arasında qalan m samitinin inkarlıq kateqori-
yası şəkilçisi olması üçün xüsusi izahatla bərabər, yenə 
də a, ə saitlərindən birini əlavə etmək lazım gəlir”
1
. 
-ma, -mə və -ır, -ir, -ur, -ür şəkilçilərinin səs düşü-
mü olmadan, yəni  getməyirəm, getməyirsən, getməyir 
və s. şəkildə ifadəsi formal olaraq yalnız təsriflənmə za-
manı müşahidə olunan bir haldır.  
Qeyd etməliyik ki, indiki zamanın inkar formasının 
bu cür ifadə olunması dilimizdən demək olar ki, çıxmaq 
üzrədir. Apardığımız müşahidələrə görə, müasir Azər-
baycan ədəbi dilində, az da olsa yalnız şeir dilində -ma-
yır, -məyir formasına rast gəlinir. Bu da çox güman ki, 
                                                 
1
 Hüseynzadə M. Müasir Azərbaycan dili. Bakı, Maarif, 1983, 
s. 175.  

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
96
 
 
 
 
misradakı hecaların sayının uyğun gəlməsi məqsədinə 
xidmət edir: 
            Pozulmaz qanundur – olum və ölüm, 
Bu gündən sabaha çatmayır qolum. 
Yoxluqdan varlığa uzanır yolum  
Dünyada ötəri bir yolçuyam mən (N.Adışirin)  
Türk dillərində digər bir zamanı formalaşdıran  -ar,   
-ər  şəkilçili zaman formasının inkarına nəzər salsaq, 
onda onun -ma+-ar, -mə+-ər  şəkilçilərinin birləşərək    
-mar, -mər  şəklində  təzahür etdiyinin necə  şahidi olu-
ruqsa, eyni ilə  də müasir Azərbaycan dilində  -ma+-ır,   
-ma+-ir şəkilçilərinin birləşməsi ilə əmələ  gələn indiki 
zamanın inkarı olan -mayır, -məyir formasının tədricən 
öz yerini -mır, -mir, -mur, -mür formasına verdiyinin 
şahidi oluruq. Bundan başqa,  -ma, -mə iki cür yazılan 
şəkilçi olduğu üçün -ır, -ir, -ur, -ür şəkilçisinin də inkar 
zamanı yalnız iki variantından(-ır,-ir) istifadə olunduğu 
halda, -mır,-mir,-mur,-mür forması dörd variantda təza-
hür olunur:
danışmayıram-danışmıram, dinməyirəm-dinmi-
rəm, oxumayıram-oxumuram, görməyirəm-görmürəm
 və s. 
Zənnimizcə, bu forma Azərbaycan ədəbi dilində ar-
tıq sabitləşmiş bir formadır. Çünki istər danışıq dilində, 
istər elmi-nəzəri, istərsə  də  bədii  əsərlərin dilində ki-
fayət qədər geniş işlədilir və bu norma pozuntusu hesab 
olunmur. Çünki bu faktlar dildə mövcud olan qənaət 
prinsipinin qanunauyğun nəticəsi kimi meydana çıx-
mışdır. Dildə belə faktlara tez-tez rast gəlinir. 
-a, -e(-ə), -y şəkilçili indiki zaman.  Türk dillərində 
felin zamanlarını əmələ gətirən şəkilçilər ümumi cəhət-

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
97
 
 
 
 
lərə malik olmaqla yanaşı, bəzən fərqli xüsusiyyətlər də 
kəsb edir. Bu baxımdan -a,-e(-ə),-y şəkilçisi maraq do-
ğurur. -a,-e(-ə),-y şəkilçisi qıpçaq, bulqar və uyğur-oğuz 
qrupu türk dillərində indiki zamanın əsas morfoloji əla-
məti kimi istifadə olunur. Konkret olaraq, qazax, qırğız, 
altay, noqay, başqırd, qumuq, özbək, sarı-uyğur, qara-
çay-balkar, kazan-tatar, tofalar, xakas, tuva, barabin-ta-
tar, çuvaş, yakut dillərində bu və ya digər fonetik va-
riantlarla müşahidə olunur. 
Araşdırdığımız müasir qazax, qırğız, noqay, altay, 
qaraqalpaq, krım-tatar, qaraçay-balkar,qumuq və tuva 
dillərində indiki-gələcək zaman forması üçvariantlı -a, -
e,-y şəkilçisi vasitəsilə əmələ gətirilir. Tuva dilində bü-
tün şəxslər üzrə -a-dır, -e-dir, -y-dir şəklində, xakas di-
lində  -a-dır,-e-dir,-dır, -dir  şəklində formalaşır. Pro-
fessor Mustafa Öner bu münasibətlə yazır: -a tur-gan//  
-a dur-gan//-a tu(r)-gan>a-tu-gın> atın  şekilnde geli-
şen ek, işte hem bu devam eden hareketten (-a tur-) 
ötürü geniş zaman ifadesi, hem de –gan eki dolayısıyla 
tamamlanmış bir hareket, yani geçmiş zaman yükü ta-
şıdığı için, bizim “geniş zamanın hikayesi” olarak anla-
yıp tercüme edebileceğimiz bir fiil çekimini teşkil et-
mekdedir
1
. 
Müasir başqırd və kazan tatarlarının dillərində -a,-ə,   
-y  şəkilçi variantları özünü göstərir. Müasir özbək 
dilində isə -a, -y şəkilçi variantlarından istifadə olunur. 
                                                 
1
 Öner Mustafa. Bugünkü Kıpçak Türkçesi. Ankara, Türk Dil Kurumu, 1998, s.152. 

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
98
 
 
 
 
Müasir qırğız və altay dillərində şəkilçinin  -at, -et, -ot, 
-öt, -yt, çuvaş dilində -at, -et  variantlarına rastlanır. 
-A, -e(-ə), -y şəkilçisi türk dillərində indiki zamanı 
ifadə edən ən geniş yayılmış morfoloji əlamətdir. Oğuz 
qrupu türk dillərindən başqa digər türk dillərində məh-
suldar indiki zaman forması kimi istifadə olunur. Müa-
sir qazax dilində indiki keçici zaman, noqay, özbək dil-
lərində  indiki-gələcək zaman, başqırd, qumuq, karaim, 
kazan-tatar  dillərində indiki zaman, qaraçay-balkar di-
lində ümumi və konkret indiki zaman terminləri ilə ad-
landırılır. Nümunələrə diqqət yetirək: 
                                 tək                   cəm  
I şəxs     qazax:          sanaymın         sanaymız         
         karaim:        kolamın           kolabız 
         altay:           baradırım         baradırıbız 
         noqay:         alaman             alamız 
         özbək:          boşlayman       boşlaymiz  
         qumuq:        alamän             aläbїz 
         başqırd:        kalamın           kalabıž  
         tuva:             aladır men       aladır bis  
    
II şəxs   qazax:          sanaysıŋ           sanaysıŋdar 
 
   karaim:         kolasın             kolasız 
 
altay:          baradırın           baradırıgır 
 
noqay:        alasıŋ                alasız 
 özbək:        boşlaysan          boşlaysiz(lar) 
 
qumuq:       alasän               aläsїz        
 başqırd:      kalahıŋ              kalahğıž 
 
tuva:           aladır sen          aladır siler 
III şəxs  qazax:        sanaydı              sanaydılar 

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
99
 
 
 
 
 
karaim:       koladı                koladırlar 
 
altay:          baradırı              baradırı  
 
noqay:        aladı                  aladılar            
 özbək:        boşlaydi             boşlaydilar 
 
qumuq:       alä                     alałär 
 başqırd:      kala                    kalalar 
 
tuva:           aladır                 aladırlar 
qırğız: Özün körsötküsü kelqen jıqıluusuna  şaşıp, 
akırı bir günü oŋkosunan  sayılat(Suleyman padişanın 
nuskaları); qaraqalpaq:Tülkiniŋ қattı uzası kelip duzakşı 
qarrınıŋ üine keledi  (Н.А.Баскаков,  Каракалпакский 
язык); kazan-tatar:Jirdə  Əxmət  jırlıy, küktə böterelə-
böterelə turqaylar sayrıy (Q.Bəşirov) və s. 
Qeyd etməliyik ki, tuva dilndə  -a-dır, -e-dir, -y-dir 
formasından başqa geniş yayılmış digər indiki zaman 
formasından da istifadə olunur
1
.  
Oğuz qrupu türk dillərində isə  -a,-e(-ə),-y  şəkilçisi 
felin arzu şəklinin ifadə vasitəsidir.Maraqlıdır ki, müa-
sir Azərbaycan dilində də -a,-ə şəkilçisi arzu şəklini ifa-
də edir. M.Rəhimov bu şəkilçiyə,  əsasən XIV-XVI əsr 
abidələrində, həm də gələcək zaman şəkilçisi kimi rast 
gəlindiyini qeyd edir
2
. 
                                                 
1
 Bax: Джураева Дж. (Мухиддинова) Категория будущего времени глагола в 
современном узбекском языке. АКД. Ташкент, 1961 
2
 Рагимов  М.  Формы  выражения  настоящих  и  будущих  времен  в  письмен-
ных  памятниках  азербайджанского  языка XIV–XVIII веков.  АКД.  Москва, 
1957, с.10.  

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
100
 
 
 
 
Maraq doğuran məsələlərdən biri də  -a, -e  şəkilçi-
sinin türkmən dilinin bəzi dialektlərində(Esqi,Çovdur, 
Nerezim və s.) indiki zaman yerində işlənə bilməsidir
1
. 
E.A.Qrunina yazır:“Türk dilinin ilk yazılı abidələ-
rində qeyd olunan -a şəkilçili təsriflənən forma təxmi-
nən XVII əsrə qədər əsas elementlərdən biri olmuş,lakin 
zaman formaları sistemində indiki və  gələcək zaman 
formaları dairəsində xeyli dəyişikliklərə uğrayaraq təd-
ricən bu rolu itirmişdir”
2
. 
Bu münasibətlə  Ə.Rəcəbli yazır:“Qədim türk yazılı 
abidələrinin dilində felin indiki-gələcək zamanı fel əsas-
larına samitlə bitən fellərdə -a,-ə, saitlə bitən fellərdə -y 
şəkilçisini artırmaqla  əmələ  gəlir. Indiki-gələcək za-
manda zaman şəkilçisindən sonra şəxs  əvəzlikləri ilə 
eyni fonetik tərkibə malik şəxs şəkilçiləri artırılır; məs.: 
..iliŋiz üçün kazğanu öz kuy yıta siz(Y28) “eliniz üçün 
qazanaraq öz eviniz üçün ağlayırsınız”.  İniliŋ böri uça 
(Y28).“Kiçik qardaşım qurd uçar”.Bars aldırılmay(Y28) 
“Bars ayrılmaz”. Felin bu zamanı təkcə Yenisey abidə-
lərində, həm də çox az işlənir”
3
. 
Müasir özbək dilində haqqında danışdığımız zaman 
formasını  əmələ  gətirmək üçün yalnız  -a və -y(söz sa-
mitlə bitdikdə -a, saitlə bitdikdə isə -y) şəkilçisindən is-
                                                 
1
 Поцелуевский А.П.Диалекты туркменского языка.Ашхабад, Туркменгосиз-
дат, 1936, с. 50.  
2
 Грунина Э.А.Форма времени на -а/-е по памятникам турецкого языка.с.28-
36: Тюркологический сборник.Москва,«Наука»,Главная редакция восточной 
литературы, 1966, с. 28.  
3
Rəcəbli Ə.Qədim türk yazısı abidələrinin dili.I h.Bakı, 2006,  
s.562-563.  

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
101
 
 
 
 
tifadə olunur.Məs.:bolamın, beredi, salınadı(qazax); ke-
taman, baradı, karayman, beresiz(noqay);  bilaman, iş-
layman (özbək).  
Müasir türk dillərindən tatar dilində, bəzən də özbək 
folklorunda indiki-gələcək zamanın I şəxsin təkinin in-
karı  -mam  formasında işlədilir. Bunu aşağıdakı nümu-
nələr bir daha təsdiq edir: işlamam, ketmam, bilmam və 
s.   
Bir cəhəti qeyd etmək istərdik ki, indiki-gələcək za-
manın I şəxsin təkinin inkarının bu cür ifadəsi müasir 
türk dilində  -ar, -ər, -ır, -ir, -ur, -ür,-r  şəkilçiləri ilə 
formalaşan geniş zamanın inkarının təsrifi ilə eynilik 
təşkil edir.   
Məlum olduğu üzrə, karaim dilində də indiki zaman 
forması -a, -e, -y şəkilçisi vasitəsilə düzəlir:alamın, ala-
sın və s. Bəzən karaimlərin canlı danışıq dilində birinci 
və ikinci şəxslərdə  şəxs sonluğu ixtisar olunur; məs.: 
alam, alas, alat və s. 
Türk dillərində elə indiki zaman formaları mövcud-
dur ki, onların yayılma arealı  məhduddur, məs.:özbək 
dilinin Daşkənd dialektində -vot forması ilə formalaşan 
xüsusi indiki zaman forması vardır.A.Q.Qulamov bu 
formanı konkret indiki zaman forması adlandırır
1
. Məs.: 
                                                 
1
 Гулямов  Я.Г.Грамматика  ташкентского  говора.Ташкент,1968,Ч.I, 
Морфология, Изд. «ФАН» Узбекской ССР, с. 116.  

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
102
 
 
 
 
kūrvotmən, kūrvotsen, kūrvott, kūrvotmız, kūrvotsız, 
kūrvott 
1
.