Uot heydəR ƏLİyevin nitqində MÜRƏKKƏb cüMLƏLƏRDƏN İSTİfadə Üsullari
Yüklə 1,07 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- РЕЗЮМЕ СПОСОБЫ УПОТРЕБЛЕНИЯ СЛОЖНЫХ ПРЕДЛОЖЕНИЙ В РЕЧИ ГЕЙДАРА АЛИЕВА Zamanov N. T.
- SUMMARY THE METHODS OF USING COMPLEX SENTENCES IN HEYDAR ALIYEV’S SPEECH Zamanov N.T.
- Açar sözlər
- Tətbiqi əhəmiyyəti
- РЕЗЮМЕ ТОЛКОВЫЙ СЛОВАРЬ ДИАЛЕКТНЫХ СЛОВ РЕГИОНА ГАРАГОЮНЛУ ЗАПАДНОГО АЗЕРБАЙДЖАНА Ахмедов Н.Ш.
|
Mövzunun elmi yeniliyi: İlk dəfə olaraq Heydər Əliyevin nitqində mürəkkəb cümlələrdən istifadənin xüsusiyyətləri auditoriyanın çeşidindən asılı olaraq öyrənilmiş, tədqiq olunmuşdur. Mövzunun təcrübi əhəmiyyəti: Mövzudan ali məktəblərdə nitq mədəniyyəti ilə bağlı mühazirə və seminarlarda istifadə oluna bilər. Zamanov N.T.
12
ƏDƏBIYYAT 1. Hüseynzadə Muxtar. Müasir Azərbaycan dili. Bakı: Maarif, 1988, s.22-28. 2. Ağayeva İ.S. Bədii və elmi üslub. Bakı: Maarif, 1988, s.22-30. 3. Quliyev İlkin. Qazi Bürhanəddinin dilində şərt budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələr. Filologiya məsələləri, №2, 2007, s.91-96. 4. Babayev Adil. Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti. Bakı: Elm və Təhsil, 2011, 620 s. 5. Abdullayev Ə.Z. Sintaksisin aktual məsələləri (tabeli mürəkkəb cümlənin tədqiqi). Dərs vəsaiti. Bakı, 1987,84 s. 6. İslamzadə Məsudə. Bədii nəsrdə mürəkkəb konstrksiyaların üslubi-semantik xüsusiy- yətləri. AMEA.nın xəbərləri. Humanitar elmlər seriyası. 2007, № 2 s. 81-93. 7. Heydər Əliyev. Müstəqilliyimiz əbədidir. I-XL cildlər. Bakı : Azərnəşr, 1997.
РЕЗЮМЕ СПОСОБЫ УПОТРЕБЛЕНИЯ СЛОЖНЫХ ПРЕДЛОЖЕНИЙ В РЕЧИ ГЕЙДАРА АЛИЕВА Zamanov N. T. Ключевые слова: Гейдар Алиев, речь, культура речи, сложные предложения, сложносочиненные и сложноподчиненные предложения В статье исследованы сложные предложения в речах великого политического оратора Гейдара Алиева. Изучено употребление сложносочиненных предложений в зависимости от аудитории, перед которой выступал великий оратор. Показано, что основу речей Гейдара Алиева при его выступлениях перед научными коллективами составляли сложные предложения. Проведен также сравнительный анализ между сложными предложениями классиков Азербайджанской литературы и великого политика Гейдара Алиева.
SUMMARY THE METHODS OF USING COMPLEX SENTENCES IN HEYDAR ALIYEV’S SPEECH Zamanov N.T.
coordination complex sentences The article explores the complex sentences in the great political speaker’s speech. It is studied the use of compound sentences depending on the audience. It is shown that the basis of the speeches of Heydar Aliyev were complex sentences. Also it was carried out a comparative analysis between complex sentences in the speeches of classics of Azerbaijan literature and the great politician Heydar Aliyev.
Daxil olma tarixi: Ilkin variant 21.07.2015
Son variant
Heydər Əliyevin nitqində mürəkkəb cümlələrdən istifadə üsulları
13
UOT QƏRBİ AZƏRBAYCANIN QARAQOYUNLU BÖLGƏSİNİN DİALEKT LEKSİKASI ƏHMƏDOV NOFƏL ŞƏMŞƏD oğlu Sumqayıt Dövlət Universiteti, e-mail: Açar sözlər:Qərbi Azərbaycan,Qaraqoyunlu bölgəsi, dialekt sözlər, şivələr, izahlı lüğət Dialekt sözlərinin xarakterik xüsusiyyətləri ondan ibarətdir ki,onlar ayrı-ayrı regionların şifahi nitqində işlənsə də,ancaq ədəbi dil norması kimi əsas götürülə bilməz. Buna baxmayaraq, milli dil ədəbi dili və dialektləri özündə birləşdirir. Ədəbi və ya standart dil dedikdə isə Azərbaycan dilinin qanunlarına əsaslanmış, orfoepik və orfoqrafiq tələblər üzərində formalaşmış orta məktəbdə, kargüzarlıq, elm, texnika, mədəniyyət və digər sahələrdə istifadə olunan dil nəzərdə tutulur. Ədəbi dilin əsas fərqləndirici cəhəti onun fonetik, leksik, qrammatik və üslubi normalar üzərində qurulmasıdır. Dilin normalarının gözlənilməsi konkret qrammatik qayda və qəbul olunmuş müddəaların yazı və şifahi nitqdə cəmiyyətin hər bir üzvi tərəfindən dərk olunması və əməli işdə tətbiq edilməsidir. Bu qrammatik qayda və qanunlar isə öz əksini həmin dilə aid orfoqrafiya lüğətlərində,məktəb qrammatikası və akademik qrammatikada tapır. Əlbəttə, dialektlərin də öz daxili qayda-qanunları var, lakin bu qayda – qanunlar onların daşıyıcıları tərəfindən dəqiq dərk olunmur,eyni zamanda yazılı nitqdə də özünü qabarıq şəkildə büruzə vermir. Ədəbi dillə dialektlər bir – birinə qarşılıqlı surətdə təsir edir,ancaq ədəbi dilin dialekt və şivələrə təsiri daha güclüdür. Bu təsir məktəb təhsili,televiziya,radio,qəzet,jurnal və s.vasitəsi ilə həyata keçirilir. Get-gedə şivələr öz inkişafını itirir, onun əsas daşıyıcısı olan yaşlı nəsllə bərabər xarakterik xüsusiyyətlərini də itirmiş olur. Adət-ənənələrə, eləcə də məişətdə işlənən söz və anlayışlara aid olan söz, söz birləşmələri aktiv leksikondan çıxaraq arxaikləşir və bəzən də cəmiyyətdə baş verən siyasi və iqtisadi dəyişikliklərə əsasən yeni sözlər əmələ gəlir. Bunları nəzərə alaraq yaşlı nəsildən istifadə edərək bölgələr üzrə canlı kənd şivələrinin lüğətini hazırlamaq vacibdir. Dialekt sözlərin öyrənilməsi dil tarixini və bəzi sözlərin leksik mənasının öyrənilməsində böyük əhəmiyyəti kəsb edir. Hətta, sözlərin dialekt formasından ədəbi dilə keçirilməsi yolları sözlərdə tarixi baxımdan özünü daha yaxşı göstərir. Bu faktlar göstərir ki, ədəbi dil dialekt və şivələrə təsir göstərir və bu proses, qeyd olunduğu kimi,cəmiyyətdə gedən- zaman baxımdan- müasir dəyişikliklərə görə, yəni sürətli inkişafa əsasən bizdən asılı olmayaraq gedir. Ona görə də çalışmaq lazımdır ki, bölgələrə aid olan kəndlər üzrə dialekt və şivə sözlərini itirməmək üçün yaşlı nəslin tələffüzü əsas götürülərək lüğət tərtib edilsin. Çox yaxşı olardı ki, yaşlı nəslin nümayəndələrinə, xüsusən qadınların tələffüzünə üstünlük verilsin.Ona görə ki, qadınlar adətən oturaq həyat keçirir, həmişə kəndin adət- ənənələri içərisində yaşayırlar, məişətlə bağlı daha çox sözlər bilirlər. Kişilər isə digər şəhərlərə işləməyə getdiklərinə görə onların nitqinə həmin bölgənin dialekti təsir göstərir, dialekt və şivə sözlərin itməsinə imkan yaradır. Tədqiq olunan şivələr xalqın Çənbərək və Karvansaray, ermənilərin İcevan və Krasnoselo adlandırdıqları rayonun ərazilərində yaşamış insanların şivələridir. Ötən əsrin 89-cu ilinə qədər bu insanlar neçə minillik öz dədə-baba yurdlarında yaşayıb-yaradır, əkib-biçirlər. İndi o torpaqlar mənhus qonşularımızın tapdağına çevrilib, vətən övladlarının üzünə həsrətdir. Beynəlxalq irticanın zorakılıq qolu çox güclüdür 1, .3 . Ümumiləşdirilən fikirlər bizə aşağıdakı müddəaları təklif etmək üçün əsas verir: 1.İstənilən dil ədəbi fiksasiyayadək (yazı) qohum dialektlər qrupu formasında mövcud olur. 2.Ədəbi fiksasiya (yazı) dilin tədrci inkişafını (təkamülünü) ləngidərək onu konservləşdirir. 3.Ədəbi dillərdən fərqli olaraq dialekt və şivələr sərhəd tanımır. 4.Analiz üçün dildə olan bütün dialektlər (komparativlik) müqayisə üçün mühümdür. Sumqayıt Dövlət Universiteti – “ELMİ XƏBƏRLƏR”– Sosial və humanitar elmlər bölməsi Cild 11 №3 2015
14
Dialekt və şivələrin bütün bölgələrdə öyrənilməsi vacibdir. Çünki dialekt və şivələr tədqiq olunan bölgə və regionda yaşayan yerli əhalının tarixini, milli mənsubiyyətini, məişətini öyrənmək üçün ən qiymətli və əvəzsiz mənbədir. A.Bakıxanov yazmışdır: ”Əgər ölkənin qəbilələri, kəndləri, binaları və qədim hasarı geniş bir surətdə tədqiq edilərsə, əhalinin mənşəyinı təyin etmək mümkün olacaqdır” 3, 11
. Müasir dövrdə dialekt və şivələrin öyrənilməsi və tədqiqi Qərbi Azərbaycanda müvəqqəti itirdiyimiz torpaqlar üçün böyük mənəvi əhəmiyyət kəsb edir. Buna görə də məqalədə Qərbi Azərbaycanın Qaraqoyunlu bölgəsində istifadə olunmuş dialekt və sivələrə aid olan sözlərin leksik – semantik mənalarının əlifba sırası ilə tərtibi və izahının verilməsi əsas götürülmüşdü:
Aqa – qardaş və ya kişi cinsinə aid müraciət forması Ağlovu – araba növü ( ağır, nəhəng ağacları daşımaq üçün) Ağnağaz – təcili üyüdülən taxıl Ambılma – lənğərlənmə Ambıla – ambıla –ləngərlənə -ləngərlənə, sağa-sola əyilərək yerimə Ayıboğan –ağcaqanad növü(əsasən meşədə olur, ağcaqanaddan çox kicik, dəstə halında) Alağazdamaq – başdansovdu iş görmək Alısın – payızda bitən yaşıl ot Anşırmaq –tanımaq - Mən onu anşıra bilmədim (tanıya bilmədim) Atlama – qatıq və sudan çalxalanma yolu ilə hazırlanan yüngül yay içkisi Azaylanmaq/azaylamaq – xəstəlikdən və ya hər-hansı bir səbəbdən sayıqlamaq B Bambalamaq –qaşıq olmadıqda duru xörəyin yuxa parçası ilə yeyilməsi Bazdaşmaq/bazlaşmaq – bəhsə girmək (Sən mənimlə bazdaşa bilməzsən) Bılıq – yeni doğulmuş inək və ya camış balası Bitirici – kuryer (İdarə kağızlarını paylayan işçi,buyruqçu) C Ceydax – arıq, sağlam Cəycüy – xırda,lazımsız Cinis - yaxşı Cıvraq/cıvrıq – cəld Cərqoy – xüsusi formada doğranmış kartofun yağda qızardılması Cəryoy – arabada ağır yük olarkən əlavə qosulmuş öküzlər Ç Çalası – qatıq mayası ( südü çalmaq üçün) Çalası – aravuran, ara qarışdıran adam Çarpana – tikan və ya ağacdan qopmuş iti, kiçik parça Çəvərən – yaylaqda qoyun-quzunun gecə saxlanıldığı yer.Hasar gərməşov çubuqlarından hazırlanır Çıntır – arıq, yağsız ət Çırnöyx - kişik şəlalə Çıtırıx – sıx ( tərəvəz kolları və meyvə ağacları bol məhsul verərkən) Çümrük – qaynadılmış ayran D Dağarcıxlanmaq – özündən razı, özünü üstün tutmaq,saymaq Dəmgül – seyrək Dərəçay – çox duru Dəsvaha – həmin an, dərhal Dəsdir/dəsdiri – onun kim Dib öküzü –arabanı dartmaq üçün qoşulan əsas öküz
15
Dincimalı – yağış Dinşimək/dinşəmək – diqqətlə qulaq asmaq Dzman – nəhəng, iri heyvan (əsasən xırdabuynuzlu heyvana aid) E Eryatı – nizamsız,səliqəsiz, işi yerinə yetirə bilməyən Ə Əlləmayax – nadinc uşaq Ərəmşimək – gözünün odunu almaq,bacarmaq Əryən –evlənməmiş gənc oğlan Əfçi-əfçi – boş - boşuna Ərcə-çilingağacı oynunda çiling havada olarkən işlənən söz F Fasıx – hiyləgər Fısqırmaq – hirslənmək,razı olmamaq Fırıtdamaq – tovlamaq,qızışdırmaq,üstünə salmaq G Gav – böyük yarğan Gəj -umacın iri dənəsi (halva hazırlanarkən) Giryal – mal – qaranı bağlamaq üçün çubuqdan, ağacdan hazırlanmış ip Gırdınlamaq – ağacı iri formada pazla yarmaq, doğramaq Gırdın – nəhəng ağacın pazla yarılmış iri hissələri Gordahat – iri,nəhəng Gortdaşmaq – məxfi söhbət aparmaq Gumanaşərt – təxmini Göyəzə - acgöz,doymayan Güməşmək – qorxudan əl -yağı tutulmaq Güzəm- payız yunu, güz –payız deməkdir Gullaflamaq – içmək H Həsi – un və sudan hazırlanan xörək,horra Höysər – taxıl təmizləyən alət X Xəmərək – boş-boşuna danışmaq, gəzmək. Xəməyir xəməyir danışma. Xəryə -dağ aşırımında düz yer Xırça – balaca,alçaq boylu adam Xiper – hiyləgər adam, balaca boylu hiyləgər adam. Xotma – qurumuş otu bir yerə yığmaq,ağırlığı təqribən 500 – 600 kq olan quru ot kütləsi Xuylanmaq – şübhələnmək. Sənin danışığın mən xuylandırır. Xopana getmək – pul qazanmaq üçün yaşadığın yerdən uzaqlqra getmək Xorramaq – xoşu gəlməmək,istəməmək. Çəkilən xörəyi niyə xorluyursan? Xotazlanmaq – öyünmək. Qardaşın oğlu dünən yaman xotazdanırdı. İ Iddələmək – bir - biri ilə yola getməmək,verilən iş bir birinin üstünə atmaq İdiləmək – qızışdırmaq. Onu gərək idiliyəsən ki, o işi tez yerinə yetirə. Onu idiləmə. İnrik – qaranlıq və ya agır əşya. Bu ki, lap qara inrik imiş! İrzikmək – irzikdirmək- bezikmək, bezdirmək. İş tutanda sən adamı lap irzikdirirsən. İsvaha –rahat, səliqəli. Xanım ana çox isvaha xanımdır. İşgələ - hündür yerdə işləmək üçün xüsusi hazırlanmış qurğu İfləmə - sarsaq,ağıldan kəm. Kərəmin oğlu lap ifləmə imiş! İfləmək –aldatmaq. Öz aramızdır qonşunu yaman iflədin.
16
K Kağan – boyunduruğu arabaya bağlamaq üçün göndən hazırlanmış çənbərə Keyfət – alıx, əsasən yük heyvanlarının belinə qoyulan keçə,çul Kövər – yeni tikilmiş evin və ya tövlənin himində qalmış artıq torpaq Közdəmə - kömbə növü Kütmük – qısa,gödək Kiğ – ot növü. Kığın məskəni Qaraqoyunlu dərəsində Göytalanın meşəlıyidir. Q Qaraxamur –içindən yetişən və qaralan armud növü Qavqarmaq – yerləşdirmək Qaj - əkin yerində pomidor,xiyar və s.əkmək üçün xətt çəkilməsi Qarqara – itin zəncirinə əsasən həyətdə hər iki tərəfi mıxla yerə çalınmış 10 – 15 metrlik məftil Qançırğa – xurcunun ağzını bağlamaq üçün xüsusi hazırlanmış ip Qarnax – çökək yer,qışda ən çox qar yığılan yer Qaraçanaq – görülən işin mənasızlığı Qartdamaz – quru Qaxarlıq – qıtlıq,quraxlıq Qəysəvə - quru meyvədən hazırlanmış xörək Qıfçımaq – sürətlə hara isə getmək Qırramaq - əl ilə qarğamaq Qızdırbas– tələsik Qoj - əyri Qozdanmaq – özündən razı qalmaq,şişmək Qonqumaq – oturmaq Qujoy – çayın iti axan hissəsi Qurdağzı – heyvan çöldə qalarkən həmin heyvanı vəhşi heyvanlar yeməmək üçün xüsusi adamlar tərəfindən həyata keçirilən ayin, mərasim L Laqqıtax –boş.Yem üçün gedən yük avtomobilləri sahədən laqqıtax qayitdılar. Lejan –bol Ləmbə -yaş. Ay bala, bu yayın istisində harada belə ləmbə olmusan? Lıkləmək –yukləmək Löyün – növ. Biz onlara qonaq gedəndə neçə löyün xörək hazırlanmış, gözəl süfrə açılmışdı. M Mağmın – sakit, rahat adam Maqqal – tonqal Majara hay – imkanı olmadan nəyisə təcili istəmək Majal/macal – vaxt, imkan. Mənim majalım yoxdu ki, sizə də kömək edəm. Mandıxmaq –təntimək,özünü itirmək Mezər – önlük Mərz – bir-neçə tarlanın dalbadal yerləşdiyi sahə Mətəris – daldalanacaq yer,ev
Nay – deyib – gülən,zarafatcıl adam Namqınmaq – cəhd etmək Nəmi – qatığın tuluğa yıığılıb saxlandığı yer Nif –qarğış Nor – pendirin suyunu qaynatdıqdan sonra alınan ağ məhsul Nöydərəmət – nəhəng,iri Nışqıllamaq – nişan almaq Nüvəy – kiçik dərə
Qərbi Azərbaycanın qaraqoyunlu bölgəsinin dialekt leksikası 17
Ö Öc /öj – tərs P Pənsinmək – qorxmaq Poppurramaq – bitmək,üzə çıxmaq Poralanmaq – bir-birinin ardınca çıxmaq Popuşdanmaq – kökəlmək,böyümək Pürüzdənmək – qızarmaq Püsərəng – dağınıq Püfə - ot qırıntısı Püş – yazda heyvanın altını qurulamaq üçün əvvəlcədən qurudulmuş qoyun peyini S Seloy – selin əmələ gətirdiyi dərə Silvi – dağın uzunsov bel yeri Səllimi – boş-bekar,heç bir iş görməyən Sıprıxmaq - gizlicə qaçmaq Sıfqarmaq – nəyi isə tamamilə boşaltmaq Sürüntək – kotanın yerlə sürünən hissəsi Südlü – bitki növ Ş Şampır – nəm,yaş,sulu Şeyrannanmaq – meyillənmək,razılaşmaq Şəbbə/şəbbə çalmaq – nadinc olmaq Şəhlənmək – şübhələnmək Şıppır – ot növü Şıvırtı – qamətli T Tar- arabanın bir hissəsi Tapıl - 100-200 kq quru otun bir yerə toplanması Tatoy – Novruz bayramında hazırlanan xörək Telimək –quzu doğulduqda keçirilən xüsusi mərasimlə bağlı işlədilən söz Təfərinc – diqqət Tərk- atın, eşşəyin belinə minərkən arxada oturan adam Təlisvət –nizamsız,əksinə Toğlubaşı – hörgüdə istifadə olunan daş növü Töstəmək – aşağı getmək Tösvər – alçaq,gödəkboylu, eybəcər adam
Uzdamaq/uzlamaq –bələdçilik etmək Ulama salmmaq –tanıdığın adama öz əlinlə verdiyin hər-hası bir əşyanı və ya malı onun icazəsi olmadan başqasına verərək itirilməsi Urvalamaq – toplanmış məhsul yerini bir daha nəzərdən keçirmək Urcah etmək – tanış etmək Usdufca –ehmalca Ü Üjdənmək –gizlicə aradan çıxmaq Üjüləmək – deyinmək Üryə - miniyə hazır olan at
Vərəngalan –xalça,palaz,gəvə toxunan zaman istifadə olunan ağac Vəsilləşmək –hər hansı bir məsələni məsləhət yolu ilə həll etmək Vıncıxmaq//vıcıxmaq–narahat olmaq Əhmədov N.Ş. 18
Vızıllıq –meşə içində sıx kolluq Y Yıqval//yıqbal – tale,bəxt Yalağadüşən – kəsilmiş heyvanın boğaz hissəsində yer Yelisimək – iylənmək Z Zağarlanmaq –öyünmək Zağarqarın – yekəqarın Zıvırd –tam,bütöv Elmi yeniliyi: Məqalədə ilk dəfə olaraq Qərbi AzərbaycanınQaraqoyunlu bölgəsinin dialekt sözlərinin izahlı lüğəti verilir və bəzi toponimik vahidlərin tərkibində dialekt sözlər işlənərkən, onların məna çalarlığını dərk etməyə köməklik göstərir.
olunarkən tədqiqatçılar, tarixçilər,tələbələr istifadə edə bilərlər.
1. Kərimov Şövkət.Azərbaycan dilinin Çənbərək və Karvansaray şivələri.Bakı: Nurlan, 2004, 362 s. 2. Ələkbərli Əziz. Qədim türk-oğuz yurdu-“Ermənistan”. Bakı: Sabah, 1994, 204 s. 3.Budaqov B.Ə.,Qeybullayev Q.Ə. Ermənistanda Azərbaycan mənşəli toponimlərin izahlı lüğəti. Bakı: Oğuz eli, 1998, 454 s. 4. Qaraqoyunlu Sabir. Qaraqoyunlu ləhcəsi “Dədə Qorqud” ləhcəsidir.Bakı: Oğuz eli, 2013, 168 s.
РЕЗЮМЕ ТОЛКОВЫЙ СЛОВАРЬ ДИАЛЕКТНЫХ СЛОВ РЕГИОНА ГАРАГОЮНЛУ ЗАПАДНОГО АЗЕРБАЙДЖАНА Ахмедов Н.Ш.
литературный язык. В данной статье дается толкование диалектных слов региона Гарагоюнлу Западного Азербайджана. Раскрывается значение каждого диалектного слова в виде толкования.
In the paper areqiven explanations of dialectological words available in Garaqoyunlu reqion of Western Azerbaijan Meanings of all dialectological words are presented in the form of definitions.
Daxil olma tarixi: Ilkin variant 14.07.2015
Son variant
|