Uot heydəR ƏLİyevin nitqində MÜRƏKKƏb cüMLƏLƏRDƏN İSTİfadə Üsullari
Yüklə 1,07 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Açar sözlər
- Mövzu
- İş forması
- I mərhələ: Dərsin motivasiyası.
- 1-ci qrup
- II mərhələ - Tədqiqatın aparılması
- III mərhələ: Məlumat mübadiləsi və müzakirəsi.
- IV mərhələ : Nəticələrin çıxarılması.
- V mərhələ : Yaradıcı tətbiqetmə.
- Elmi yeniliyi
- РЕЗЮМЕ ПРИМЕНЕНИЕ АКТИВНОГО /ИНТЕРАКТИВНОГО МЕТОДА ОБУЧЕНИЯ В
|
ƏDƏBİYYAT 1. Həsənli B. Ədəbiyyatın tədrisi metodikası. Bakı: Müəllim, 2014, 424 s. 2. Heydər Əliyev. Təhsil millətin gələcəyidir. Bakı: Təhsil, 2002, 454 s. 3. Yusifov F. Ədəbiyyatın tədrisi metodikası. Bakı: ADPU , 2014, 293 s. 4. Paşayev Ə., Rüstəmov F. Pedaqogika. Bakı: Elm və təhsil, 2012, 464 s.
Проблемы обучения и подготовки учителя литературы в соответствии с направлением современной системы образования реализуется в период решения вопросов соблюдения этапов интерактивного урока, взаимосотрудничества, построения диалогов, использования ИКТ, усовершенствования тестов, учета интереса к профессии во время приемных экзаменов и др.
SUMMARY A LITERARY TEACHER TRAINING AND TEACHING PROBLEMS Aslanov Y.Y., Rafiyeva A.I. Key words: integration in literature training, management model, cadre preparation, information communication technology, tests, entrance exams, organization lectures and practice seminars Literature teacher training and teaching problems adapting to the direction of modern education system, the stages of interactive lesson, mutual corporation, dialogues instruction, using information communication technologies, improvement of tests, accounting of an interest in profession during entrance exams and ETC have been realized in the period of solving problems.
Daxil olma tarixi: Ilkin variant 18.05.2015
Son variant Ədəbiyyat müəllimi hazırlığı və tədris problemləri 53
UOT 847 MÜXTƏSƏR VƏ GENIŞ CÜMLƏNIN TƏDRISINDƏ FƏAL/INTERAKTIV TƏLIM METODLARINDAN ISTIFADƏ ƏŞRƏFOV RÜSTƏM QULU oğlu Sumqayıt Dövlət Universiteti, dosenti e-mail: rustam.eshrefov@gmail.com Açar sözlər: sintaksis, cümlə, sadə cümlə, cüttərkibli cümlələr, müxtəsər cümlə, geniş cümlə, fəal/interaktiv təlim metodları.
Məzmun mətndə ifadə olunan bitkin fikir, forma isə həmin məzmunu ifadə edən maddi qabıqdır. Bu baxımdan müxtəsər və geniş cümlənin tədrisində məzmun və formanın qarşılıqlı əlaqəsinə əsaslanmaq, onları vəhdətdə götürmək son dərəcə vacibdir.
Dünyada gedən dərin ictimai-siyasi və tarixi-mədəni dəyişikliklər Azərbaycan təhsilinin fəal-interaktiv təlim əsasında aparılmasını, ayrı-ayrı fənlərin kurikulumun tələblərinə uyğun öyrədilməsini aktuallaşdırır. Bu, ciddi və həlli yolları axtarılan təhsil sistemi Azərbaycan dilini ümumtəhsil məktəblərində tədris etməkdə yeni yanaşma mövqeyi, metod, üsul və vasitələrdən istifadə etməyi tələb edir. Əsas tələb dinləyib-anlama və danışma, oxu, yazı və dil qaydaları məzmun xətləri üzrə təlim nəticələrinin həllini tapmasına istiqamətləndirilir. Azərbaycan dili fənni üzrə təhsil proqramında (kurikulumda) bu məsələ vacib tələb kimi nəzərdə tutulmuş, şagirdlərin dinlədiyi məlumatları ümumiləşdirmə bacarıqlarını formalaşdırmaq təlim nəticəsi kimi göstərilmişdir 1,61-62
.
Məlumdur ki, müxtəsər və geniş cümlələrin tədrisində təqdim olunan anlayışların, qrammatik məfhumların mənimsənilməsi, nəzəri materialların möhkəmləndirilməsi, bu işin qarşısında qoyulan məqsədin həyata keçirilməsini təmin etmir. Əksinə, şagirdlər Azərbaycan dilindəki müxtəsər və geniş cümlələrin tədrisində təqdim olunan hər hansı fakt və hadisəni, qaydanı ona oxşar olanlardan ayırmağı, fərqli cəhətləri müəyyənləşdirməyi, ayrı-ayrı faktlardan ümumiləşmiş nəticələr çıxarmağı, başqa sözlə, nəzəriyyədən praktikaya, praktikadan nəzəriyyəyə doğru irəliləməyi bacarmalıdırlar 2, 8-15 .
Müxtəsər və geniş cümlələrin tədrisində nəzəri materiallar praktik çalışmaların köməyi ilə dərindən mənimsədilir, qazanılan biliklər möhkəmləndirilir, orfoqrafiya və nitq inkişafı sahəsində zəruri vərdişlər aşılanır. Müəllim həm dərsliklərdəki çalışmalardan, həm də ehtiyac duyduqda dərslikdəki çalışmaların məzmununda, quruluşunda, sistemində dəyişiklik aparmaqla özünün hazırladığı müxtəlif xarakterli çalışmalardan istifadə edir 3, 30-31 .
Yeni təlim texnologiyalarından istifadə etmədən müasir şagird konteksini yüksək intellektual səviyyəli şəxsiyyət kimi yetişdirmək mümkün deyildir. Odur ki, dərslərimizdə fəal (interaktiv) təlim metodlarına üstünlük verilir, VIII sinifdə Azərbaycan dili fənnindən “Müxtəsər və geniş cümlə” mövzusunun tədrisinə 4 saat vaxt ayrılmışdır. Ancaq baş üzvlərdən və ya təkcə xəbərdən ibarət olan cümləyə müxtəsər cümlə deyilməsi, ikinci dərəcəli üzvü və ya ikinci dərəcəli üzvləri olan cümləyə geniş cümlə deyilməsi, rabitəli nitqin inkişafında sadə, geniş cümlələrdən istifadənin əhəmiyyəti proqramda geniş yer tutmuşdur 4,132-138 .
Nəzəri dilçiliyin sintaksis bölməsində baş üzvlərin iştirakına görə sadə cümlə iki növə bölünür: cüttərkibli cümlələr, təktərkibli cümlələr.
Hər iki baş üzvün iştirak etdiyi cümlələrə cüttərkibli cümlələr deyilir. Məsələn: Zəng vurulur. Dərs başlanır. Müəllim sinfə daxil olur. Şagirdlər ayağa qalxırlar və s. I və II şəxslərin tək və cəmində mübtədası nəzərdə tutulub, lakin buraxılan cümlələr də cüttərkibli cümlələr sayılır. Sumqayıt Dövlət Universiteti – “ELMİ XƏBƏRLƏR”– Sosial və humanitar elmlər bölməsi Cild 11 №3 2015
54
Cüttərkibli cümlələr ikinci dərəcəli üzvlərin iştirakına görə iki növə bölünür: müxtəsər və geniş.
Yalnız baş üzvlərdən ibarət olan cümlələr müxtəsər cümlə, baş üzvlərlə yanaşı, ikinci dərəcəli üzvlərin də iştirak etdiyi cümlələr isə geniş cümlə sayılır.
Məsələn: Qapı açıldı (müxtəsər). Qapı taybatay açıldı (geniş). Cüttərkibli cümlələrin hamısı eyni zamanda şəxsli cümlələrdir. Qrammatikada “şəxs” dedikdə mübtəda nəzərdə tutulur.Cüttərkibli cümlələrdə mübtəda ya iştirak edir, ya da asanlıqla bərpa olunur 5, 157-159 .
Mövzu: Müxtəsər və geniş cümlə.
Şagirdlərə müxtəsər və geniş cümlələri öyrətmək: a)
b)
Qrammatik xüsusiyyətlərini öyrətmək; c)
Quruluşca sadə cümlə olduğunu anlatmaq; d)
Adi danışıq dilimizdə (məişətdə) və bədii ədəbiyyatda işlənmə mövqeyi; e)
Müxtəsər və geniş cümlələrin fərqli və oxşar cəhətlərini aydınlaşdırmaq. İş forması: Bütün siniflərlə iş, qruplarla iş. İş üsulu: Beyin həmləsi (klaster) şaxələndirmə, müzakirə, diskussiya, Venn diaqramı. Təchizat: 8-ci sinif üçün dərslik (müəllifləri: Q.Kazımov, F.Şahbazlı), sxemlər, iş vərəqləri, elektron vəsait, tabaşir.
Liderlər seçildikdən sonra onlara ev tapşırıqlarını yoxlamaq tapşırılır. Liderlər ev tapşırıqlarını kəmiyyətcə yoxlayıb məlumat verdikdən sonra tapşırıqları keyfiyyətcə yoxlamaq məqsədilə ayrı-ayrı qrup şagirdlərinə cümlələri bir-bir oxutdurub, lazım gələrsə, nöqsanları düzəltdiririk. Əqli hücum üsulundan istifadə edərək keçmiş mövzuya aid kiçik müsahibə təşkil edilir. Müəllim: Söz birləşmələri quruluşca neçə cür olur? Şagird: Söz birləşmələri quruluşca sadə və mürəkkəb olur. İki sözdən ibarət olan birləşmələrə sadə, üç və daha artıq sözdən ibarət olan birləşmələrə mürəkkəb söz birləşmələri deyilir. Müəllim: Kim sadə söz birləşmələrinə aid nümunələr deyə bilər? Şagird: Vətən sevgisi, dərs əlaçısı, şəhərin küçələri, dənizin dalğaları, yaxşı oxumaq, tapşırıqları yazan, ağac əkəndə və s. Müəllim: Kim mürəkkəb söz birləşmələrinə aid nümunələr söyləyə bilər? Şagird: Nar ağacının budaqları, İmranın papağının rəngi, dəslərə birlikdə hazrlaşmaq, ev tapşırıqlarını yazan, yoldaşları ilə məktəbə gedəndə və s. Müəllim: Bəs cümlə üzvləri quruluşca neçə cür olur? Şagird: Cümlə üzvləri də quruluşca iki cür olur: sadə və mürəkkəb. Müəllim: Sadə cümlə üzvü nəyə deyilir? Şagird: Bir sadə, düzəltmə və ya mürəkkəb sözdən ibarət olan üzvə sadə cümlə üzvü deyilir. Müəllim: Bəs tərkibində mürəkkəb üzvü olan cümlə haqqında nə deyə bilərsiniz? Şagird: İki və daha çox sözlərdən ibarət olan üzvlərə mürəkkəb üzvlər deyilir. Müəllim: Kim tərkibində mürəkkəb üzvü olan cümlə deyə bilər? Şagird: Azərbaycan Respublikası öz təbii sərvətləri ilə bütün dünyada məşhurdur. Bu cümlədə “Azərbaycan Respublikası” mürəkkəb adla ifadə olunmuş mürəkkəb mübtədadır.
Sinfin təşkilindən dərhal sonra qruplar yaranır və liderlər seçilir. Hər bir qrupa ad verilir: 1-ci qrup - “Azərbaycan” 2-ci qrup - “Qarabağ” 3-cü qrup - “Vətən” 4-ci qrup - “Qələbə” Müəllimin sualı: Nə üçün qruplarınıza belə adlar verdiniz? Müxtəsər və geniş cümlənin tədrisində fəal/interaktiv təlim metodlarından istifadə 55
1-ci qrupun cavabı: Biz öz qrupumuzu “Azərbaycan” adlandırmışıq. Məqsədimizi Ə.Cavadın aşağıdakı şeiri ilə bildiririk:
Torpağına can demişəm, Suyuna mərcan demişəm,
Canımı qurban demişəm Canım, gözüm, Azərbaycan.
2-ci qrupun cavabı: Qarabağ Azərbaycanın dilbər guşəsidir. Unutmamalıyıq ki, hər bir azərbaycanlının bir “Qarabağ dərdi” var:
Mən aşiqəm Qarabağ, Şəki, Şirvan, Qarabağ,
Aləm cənnətə dönsə, Yaddan çıxmaz Qarabağ.
3-cü qrupun cavabı: Vətən mənə 2 gözümdən əzizdir. A.Səhhətin sözləri ilə desək:
Vətəni sevməyən insan olmaz, Olsa, o şəxsdə vicdan olmaz.
4-cü qrupun cavabı: Xalqımızın “Qarabağ yarası” sağalacaq. “Qələbə” adını qrupumuza ona görə verdik ki, qələbə bizimlədir.
Sinfə cümlə haqqında suallar verib şagirdlərin dilin ən böyük və mükəmməl vahidi olan cümləyə dair biliklərini yada salırıq. Daha sonra Klaster – şaxələndirmə üsulundan istifadə edirik. Lövhənin mərkəzində “cümlə” sözünü yazır və şagirdlərlə birlikdə cümləyə dair bilikləri yada salaraq şaxələrə ayırırıq.
Cümlələrin içərisində müxtəsər və geniş cümlə xüsusi olaraq nəzərə çarpdırılmaq üçün başqa rəngdə yazılır. Yenidən sinfə müraciət edirik: Siz cümlə haqqında kifayət qədər biliyə maliksiniz. Onda deyə bilərsinizmi ki, (problemli sual) cümlə haqqında doğrudanmı hər şeyi bilirsiniz?
Müxtəlif cavablar alınır. Şagirdlərin cavablarından məlum olur ki, onlar müxtəsər və geniş cümlə haqqında o qədər də geniş məlumata malik deyillər (baxmayaraq ki, müəyyən şəxsli cümlə bəhsində bu barədə məlumat verilir).
Əvvəlcə müxtəsər sözünün leksik mənasını izah edirik. Ərəb sözüdür. Mənası qısa, yığcam dəməkdir. Geniş sözünün antonimidir.
Bundan sonra kompüterdən istifadə edirik. Vaxt məhdudiyyəti aradan qaldırılır. Monitorda aşağıdakı sxemlər görünür. II mərhələ - Tədqiqatın aparılması Şagirdlərə hər qrup üçün iş vərəqləri paylanır. Fikirləşmək üçün vaxt verilir. I qrup 1.
Baş üzvlər əsasında formalaşan müxtəsər cümlələrdə 2-ci dərəcəli üzvlər də iştirak edə bilərmi? Fikrinizi əsaslandırın. 2.
1)
Zərifə çiçəkləri suladı. 2)
Körpə beşikdə mürgülədi. 3)
Şəhərin küçələri təmizlənir. 4)
Məktəbin şagirdləri olimpiadanın qalibləridir. 5)
M.Kaşğari türkologiyanın banisidir. 6)
Kitab böyük müəllimdir. Əşrəfov R.Q. 56
a)
1, 2, 6 b) 1, 2, 5
c) 3, 4, 5 d) 1, 5, 6
e) 4, 5, 6 3.
Geniş cümlə nəyə deyilir?
II qrup 1.
Mübtədası olmayan bir neçə müxtəsər cümlə yazın. 2.
Tərəfləri söz birləşmələri ilə ifadə olunmuş müxtəsər cümlələri seçin. 1)
Hava qaraldı. 2)
Qatar yola düşdü. 3)
Şahinin atası təyyarə mühəndisidir. 4)
M.Kazımbəy rus şərqşünaslığının atasıdır. 5)
Qəhrəmanlar ölmürlər. a)
1, 2, 5 b) 1, 4, 5
c) 3, 4 d) 3, 5 e) 2, 3 3.
Geniş cümlələrdə mübtəda buraxıla bilərmi? Fikrinizi nümunələrlə əsaslandırın. Müxtəsər cümlə Mübtəda və xəbərdən ibarət olan cümlələrə, yaxud təkcə xəbərdən ibarət olan cümlələrə müxtəsər cümlə deyilir. Yalnız xəbərdən ibarət olanlar. Səhərdir. Axşamdır. Mübtəda və xəbərdən ibarət olanlar. Zəng çalındı. Dərs başlandı.
İkinci dərəcəli üzvləri olan cümlələrə geniş cümlələr deyilir. Mübtədası olanlar: Ana dili xalqın milli-mənəvi sərvətidir. Mübtədası olmayanlar: Ayazlı, şaxtalı bir qış axşamı Yeddi yoldaş olub yola düzəldik.
57
III qrup 1.
Tərkib hissələri müxtəsər cümlələrdən ibarət olan 2 mürəkkəb cümlə yazın. Həmin cümlələrin qrammatik əsasını şərti işarələrlə göstərin. 2.
vasitələrini müəyyən edin: “Mədəndən qayıdan fəhlələr avtobusa mindilər”. 3.
cümlələrin müxtəsər və ya geniş cümlə olduğunu göstərin. Bu cümlədə hansı sintaktik əlaqə vardır?
IV qrup 1.
Müxtəsər cümlənin tərkib hissələri arasında hansı sintaktik əlaqələr olur? Misal deyin. Əsas və asılı tərəfləri göstərin. 2.
a)
___________ b)
___________ __________ 3.
Gəl çıxaq seyrinə uca dağların, Çəmən olan yerdə, xalça nə lazım? İçək saf suyundan buz bulaqların, Lilpər olan yerdə, dolça nə lazım? Şeir parçasını diqqətlə oxuyun. Mübtədası buraxılmış cümlələri müəyyənləşdirib uyğun gələn sözü yerinə qoyaraq nəsrə çevirin. Cümlənin müxtəsər və ya geniş olduğunu əsaslandırın 6,
87-95 . III mərhələ: Məlumat mübadiləsi və müzakirəsi. Şagirdlərin cavabları alınaraq, səhv və ya düzgün olduğu şagirdlərlə birlikdə müzakirə edilib qiymətləndirilir. (Həm şagirdlər bir-birinə, həm də müəllim şagirdlərə qiymət verir). Azərbaycan dili və ədəbiyyat ayrı-ayrı fənlər kimi tədris edilsə də, onlar bir-biri ilə qırılmaz surətdə bağlıdır. Odur ki, ədəbi nümunələr və xalq deyimləri müxtəsər və geniş cümlələrdə öz əksini necə tapdığı şagirdlərlə birlikdə araşdırılır. Nümunələr aşağıdakı kimi olur: Bu zaman dil qaydaları ədəbiyyata inteqrasiya edilir. 1.
Elm ağlın çırağıdır. (Atalar sözü) müxtəsər cümlə. 2.
İş insanın cövhəridir. (Atalar sözü) müxtəsər cümlə. 3.
Ehtiyat igidin yaraşığıdır. (Atalar sözü) müxtəsər cümlə. 4.
Ağılsız köpəklər ulduza hürər (S.Vurğun. “Vaqif) geniş cümlə və s. Bu səpkidə deyimlər istənilən qədərdir və şagirdlərin tərbiyəsində mühüm rol oynayır.
Venn diaqramından istifadə edilərək müxtəsər və geniş cümlələrin fərqli və oxşar cəhətlərinin müqayisə edilməsinə nail olunur. Venn diaqramını yazı taxtasına çəkir, müxtəsər və geniş cümlələr haqqında şagirdlərin öyrəndikləri müzakirə edilir, fərqli və oxşar cəhətləri üzə çıxarılır 7, 207-210 .
V mərhələ: Yaradıcı tətbiqetmə.
Şagirdlərin cavablarını yekunlaşdıraraq “Vətən” mövzusunda kiçik bir inşa yazını evdə yerinə yetirmək tapşırılır, bu inşa yazıda bacardıqca sadə və müxtəsər cümlələr qurmaq və yeri gəldikcə atalar sözləri, məsəllər və başqa bədii ifadələrdən də istifadə etmək şagirdlərə məsləhət görülür.
Nəhayət, dərs prosesində keçirilən bilik yarışının nəticələri bütün mərhələlər üzrə yekunlaşdırılır, qalib komandalar elan edilir və qiymətləndirilir. Hər 4 komandanın üzvlərinə dərslərində uğurlar arzu edildikdən sonra dərsdə fəal iştirak edənlərə bayraqcıqlar və kiçik hədiyyələr verilir. Evə tapşırıq üçün dərslikdə olmayan test tapşırıqlarını yerinə yetirmək tapşırılır 8, 38-48 .
58
Nümunəvi dərsin təşkili göstərdi ki, müxtəsər və geniş cümlələrin tədrisinin bu cür aparılması onlarda bilik, bacarıq və vərdişləri daha da dərinləşdirir, qazanılan biliklərini möhkəmləndirir, onların nitq və təfəkkürlərini inkişaf etdirir. Nəticə etibarı ilə məktəblilər bu qazandıqlarına əsasən digər fənləri də (Ədəbiyyat fənni də) dərindən və şüurlu mənimsəyir, öyrəndikləri nəzəri materialları praktik çalışmalara bacarıqla tətbiq edə bilirlər. Şübhəsiz, bu da onların doğma dilə həssas münasibətlərinin, dünyagörüşlərinin formalaşmasına güclü təsir göstərir 9, 66-67 .
Elmi yeniliyi: Məqalədə sintaksisin müasir problemləri tədqiq olunur, təlimdə müxtəsər və geniş cümlənin nəzəri əsasları dəqiqləşdirilir, bunun Azərbaycan dili dərslərində yeri, rolu və əhəmiyyəti göstərilir.
araşdırılır ki, bu da Azərbaycan dilinin tədrisində müəllimlərə fəal interaktiv təlim metodlarından daha geniş istifadə etməyə imkan yaradır.
1.
Azərbaycan Respublikasında Ümumi Təhsilin Konsepsiyası (Milli Kurikulum). Bakı, 2006. 2.
Azərbaycan Respublikasının Təhsil Qanunu. Bakı, 2009. 3.
Veysova Z. Fəal (interaktiv) təlim. Müəllimlər üçün vəsait. Bakı: Elm, 2007. 4.
Azərbaycan dili. VIII sinif. Bakı: Təhsil, 2012. 5.
Azərbaycan dili. Bakı: Təhsil, 2002. 6.
Həsənov N. Azərbaycan dili sintaksisinin tədrisində qarşıya çıxan çətinliklər. Bakı: 1987. 7.
Kərimov Y.Ş. Təlim metodları bakı, 2007. 8.
Ümumtəhsil məktəblərinin V-XI sinifləri üçün Azərbaycan dili proqramları. Bakı: 2002. 9.
Abdullayev N. Fəal təlim zamanı qruplarla işin təşkili. “Azərbaycan məktəbi” jurnalı №6, 2013.
10.
Balıyev H.B., Balıyev A.H. Azərbaycan dilinin tədrisi metodikası. Bakı: 2014 РЕЗЮМЕ ПРИМЕНЕНИЕ АКТИВНОГО /ИНТЕРАКТИВНОГО МЕТОДА ОБУЧЕНИЯ В Yüklə 1,07 Mb. Dostları ilə paylaş:
|