Uot heydəR ƏLİyevin nitqində MÜRƏKKƏb cüMLƏLƏRDƏN İSTİfadə Üsullari
Yüklə 1,07 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Təbii sərvətlərdən təsərrüfatda istifadə imkanları. Bu
- Şəkil 1.
- SUMMARY THE POSSIBILITY OF USING NATURAL RESOURCE IN THE OF ABSHERON ECONOMIC REGION Agayev T.D., Almammadli M.G.,Huseynova L.İ.
- RƏFİYEVA AFƏT İLYAS qızı Sumqayıt Dövlət Universiteti, müəllim e-mail: afat.rafiyeva@gmail.com
- Elmi yeniliyi
|
Materiallar və üsullar. İşdə verilənlərin statistik təhlil metodları tətbiq edilmiş və Xəzərin qərb sahilində yerləşən aeroloji və yerüstü meteoroloji stansiyaların, eləcədə Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatlarından istifadə edilmişdir.
inzibati rayonları daxiıldir. Bu iqtisadi rayonun sahəsi 5,5 min km 2 olaraq respublika ərazisinin 6,3%-ni təşkil edir. Abşeron iqtisadi rayonu təbii şəraitinin xüsusiyyətlərinə, təbii sərvətlərin kəmiyyət və keyfiyyət göstəricilərinə görə respublikanın digər iqtisadi rayonlarından xeyli fərqlənir.Onun ərazisində zəngin neft,təbii qaz, müxtəlif tikinti materialları, müalicə əhəmiyyətli iqlim və mineral su ehtiyatları vardır. Təbii sərvətlərdən təsərrüfatda istifadə imkanları. Bu iqtisadi rayonun böyük hissəsi Abşeron yarımadasında, 40 0 11 ilə 40
0 37 şimal enliyi və 49 0 30 ilə 50
0 22 şərq uzunluğu arasında yerləşir.Yarımadanın qərbdən-şərqə maksimal uzunluğu 75 km-ə bərabərdir. Ərazinin orta Sumqayıt Dövlət Universiteti – “ELMİ XƏBƏRLƏR”– Sosial və humanitar elmlər bölməsi Cild 11 №3 2015
44
hissəsində eni 20 km ilə 40 km arasında dəyişir. Şərq qurtaracağında eni 10 km, qərb hissədə isə eni 60 km-ə yaxındır. Ərazi şimal, cənub və şərq hissədən Xəzər dənizi ilə əhatə olunmuşdur.Abşeron yarımadasının ətrafında Abşeron arxipelaqını təşkil edən bir sıra adalar vardır. Cənubda Bakı buxtasının girəcəyində Nargin, Qum və Plita adalarını göstərmək olar. Şərq hissəsində isə Pirallahı, Çilov, Neft daşları və bir sıra xırda adalar yerləşmişdir. Bu adalar içərisində ən böyüyü Pirallahı adası olub, sahəsi 14,4 km 2- -ə bərabərdir. Oroqrafik cəhətdən yarımada Baş Qafqaz silsiləsinin cənub-şərq qurtaracağının davamıdır.Abşeron yarımadasının şimal və şərq hissəsində düzənliklər yayılmışdır. Şimal hissəsinin yastı düzənlik səthini palçıq vulkan konusları, Böyük-Şor, Masazır və s. duzlu çalalar pozur. Abşeron iqtisadi rayonunun iqlim resursları, Xəzər dənizinin və yarımsəhra şəraitinin təsiri və Xızı rayonunun dağlıq ərazisi spesifik xüsusiyyətlərə malikdir. Bu iqtisadi rayonun iqlim şəraiti mülayım və qurudur. Orta aylıq temperaturu yanvarda 3-4 0 , iyulda isə 28-30 0 təşkil edir.
Abşeron iqtisadi rayonu və ona yaxın rayonların ərazisinin fiziki-coğrafi xüsusiyyəti hava kütlələri sirkulyasiyasına təsir edir və onların qarşısını alaraq istiqamətini dəyişdirir 4 . Buna misal olaraq, Baş Qafqaz silsiləsini göstərmək olar. Kiçik Qafqaz da bu hava kütlələrinin qarşısını almaqda az rol oynamır. Kiçik Qafqaz sistemi cənub-qərb və cənubdan hərəkət edən hava kütlələrinin əraziyə daxil olmasına mane olur. Hava kütlələri dağları aşıb keçdikdə fyon hadisəsi müşahidə edilir. Fyonlar ətraf düzənlik rayonları əhatə edir. Bəzi hallarda isə Abşeron yarımadasına kimi gəlib çatır. Ərazidə küləkli günlərin çox olması və küləyin gücünün yüksək göstəricilərə malik olması külək enerji ehtiyatlarından istifadə olunmasını tələb edir. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində bu cür alternativ təbii ehtiyatlardan istifadə sahibkarlıq üçün ucuz enerji alınmasında əsas vasitələrdən biri ola bilər. Bu nöqteyi nəzərdən, küləkli günlərin sayı 300-dən çox olan Abşeron ərazisində külək enerji ehtiyatlarından istifadə etmək iqtisadi və ekoloji cəhətdən faydalıdır.
45
Başqa iqliməmləgətirici amil günəş radiasiyasıdır. Abşeron iqtisadi rayonunun yerləşdiyi enliyə böyük miqdarda günəş enerjisi düşür. Ümumi günəş radiyasiyasının miqdarı 125-135 kkal/sm
2 -ə bərabərdir. Müəyyən edilmişdir ki, Abşeron yarımadasında günəş şəfəqlənməsinin müddəti 2200 – 2500 saat arasında tərəddüd еdir (şəkil 1.1). Günəş şəfəqlənməsi saatlarının miqdarının bеlə çoх olması buludluluq rеjimi ilə sıх əlaqədardır. Illik gеdişdə günəş şəfəqlənməsinin ən böyük hissəsi yay fəslində olub, bu da qış dövründəki günəş şəfəqlənməsi saatlarından təхminən 3 dəfə çoхdur 1-3
. Yay dövründə müşahidə еdilən günəş şəfəqlənməsinin mümkün şəfəqlənmənin 75–80 % - ni təşkil еdir (cədvəl 1).
Məntəqə
I II
III IV
V VI
VII VIII
IХ Х ХI ХII Il Maştağa
30 33
37 54
69 79
79 80
67 51
34 34
56 Mərdəkan 32 32
44 61
73 79
77 79
70 58
37 30
59 Pirallahı 30 31
40 50
66 77
75 78
69 52
38 30
56 Bakı obs. 35 34
39 52
68 78
77 79
68 58
38 34
58 Nеft daşları 30 34 44
53 71
79 80
80 73
60 39
31 59
Cədvəl 2. Günəşsiz günlərin və günəşli saatların miqdarı Məntəqələr Kəmiyyətlər Illik
Yay Qış
Günəşli saat. Miq. Günəşsiz saat. miq. Günəşli saat. miq. Günəşsiz saat. miq. Günəşli saat. miq. Günəşsiz saat. miq. Maştağa 2387
55 939
0 266
29 Mərdəkan 2366 58
953 0 244 33 Pirallahı 2360 51
971 0 254 29 Bakı obs. 2244 54
933 0 260 29 Nеft daş. 2482 46
1009 1 263 28
Il ərzində günəşsiz günlərin miqdarı olduqca azdır və 46 – 58 gündən artıq dеyildir. Günəşsiz günlərin ən böyük miqdarı qış dövründə (28 – 33 gün) ən azı isə (yayda 1 gündən az) yay fəslində müşahidə еdilir (cədvəl 2). Burdan aydın olur ki, tədqiq edilən ərazi bol günəş еnеrjisinə malikdir. Bu günəş еnеrjisi isə ərazidə hеliotеrapiyanın kеçirilməsi üçün gеniş imkanlar yaradır. Hеliotеrapiya ərazidə bütün il boyu kеçirilə bilər, çünki ilin хaraktеrik dövrlərində (qış və yay) günəşsiz günələrin miqdarı azdır, bunun əksinə günəşin şəfəqlənməsi saatlarının miqdarı (yayda 933 – 1009 saat, qışda 244 – 266 saat) olduqca çoхdur. Iqlimtеrapiyanın bir növü olan hеliotеrapiyanın kеçirilməsi insanların daha möhkəm və fiziki cəhətdən daha davamiyyətli olmasına səbəb ola bilər. Kurort rekreasiya baxımından Abşeron iqtisadi rayonu dənizkənarı yaşayış məntəqəlri çox-çox əvvəldən fəaliyyətdə olan sanatoriya-kurort müəssisələrinin vahid mərkəzinə çevrilmişdir 2-3
. Son
illərdə Abşeronun dənizkənarı çimərliklərindən istifadə etmək məqsədilə gələnlərin sayı xeyli artmaqdadır. Bunu nəzərə alaraq, bir sıra xarici ölkələrdə olduğu kimi, Xəzər dənizinin bu təbii ehtiyatlarından səmərəli istifadə, yeni-yeni müalicə və istirahət mərkəzlərinin müasir normalara uyğun yaradılması dövlətimizin iqtisadi inkişafına çox müsbət təsir göstərə bilər. Xəzər dənizinin Abşeron iqtisadi rayonun sahillərində mövcud iqlim amillərindən əhəmiyyətli istifadə ilə yanaşı, dəniz həmçinin balıq sərvətlərindən istifadə də əhalinin zəruri istehlak məhsullarına olan tələbatının təmin edilməsi üçün böyük imkanlar açır. Belə ki, bizim
46
dəniz akvatoriyasında olan sularda duzluğun nisbətən az olması burada özünə məxsus flora və faunanın inkişafı üçün şərait yaratmışdır. Xəzər dənizi ərazisində olan qırmızı və nərə balıqları dünyada ən keyfiyyətli balıq növü hesab olunur. Abşeron yarımadasında əvvəllər mövcud olan balıqçılıqla məşğul olan müəssisələrin fəaliyyətinin bərpa edilməsi respublikamızın iqtisadi inkişafına çox böyük səmərə verə bilər. Bununla yanaşı Abşeron iqtisadi rayonunda Xəzər dənizindən bir nəqliyyat vasitəsi kimi, istifadənin genişləndirilməsi də ölkənin istehsal sahələrinin inkişafı üçün iqtisadi cəhətdən çox əhəmiyyət kəsb edə bilər. Nəticə. Göründüyü kimi, ərazidə təbii sərvətlərin, o cümlədən, iqlim amillərinin (külək və günəş enjisi) yüksək göstəricilərə malik olması enerji ehtiyatlarından hərtərəfli istifadə olunmasını tələb edir. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində bu cür alternativ təbii ehtiyatlardan istifadə sahibkarlıq üçün ucuz enerji alınmasında əsas vasitələrdən biri ola bilər. Dənizin sərvətlərindən səmərəli istifadə isə həm iqtisadi və sosial, həm də elmi və praktiki əhəmiyyət kəsb edir.
1. Агаев Т.Д. Воздействие глобального изменения климата на жизнедеятельность городского населения Апшеронского полуострова //
Безопасность жизнедеятельности. Москва: 2010, №6, с.53-54. 2. Ağayev T.D., Alməmmədli M.G., Cəfərov Ş.T. Abşeron yarımadasında ekvivalent-effektiv temperarurların paylanma xüsusiyyətləri // SDU-nun Elmi xəbər.Təbiət və texniki elmlər bölməsi. Sumqayıt, 2012. №1, cild 12. 3. Ağayev T.D., Eldarov N.Ş. Abşeronun helioresursları və onların rekreasiya üçün əhəmiyyəti / Ekologiya və HF mühafizəsi,VIII Beynəlxalq Elmi konfrans, Sumqayıt. dekabr 2014, s.467-471. 4. Климат Азербайджана. // Под ред. Э.М.Шихлинского, А.А.Мадатзаде и др. Баку: 1969. 5. Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı (2004- 2008-ci və 2009-2013 illər), Bakı, 2004, 2009. 6. Məmmədov Z.S. Regionların iqtisadi inkişaf problemləri. Bakı: Elm, 2007, 465 s. РЕЗЮМЕ ВОЗМОЖНОСТИ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ ПРИРОДНЫХ РЕСУРСОВ В ХОЗЯЙСТВЕ АПШЕРОНСКОГО ЭКОНОМИЧЕСКОГО РАЙОНА Агаев Т.Д., Алмаммадлы М.Г.,Гусейнова Л.И. Ключевые слова: природные ресурсы, климатические факторы, воздушные массы, солнечная радиация В статье рассматриваются возможности использования природных ресурсов в хозяйстве Апшеронского экономического района. Этот экономический район по особенностям природных условий и по количеству и качеству природных ресурсов сильно отличается от других экономических районов. На территории этого экономического района имеется нефть, природный газ, различные строительные материалы, полезные лечебные минеральные воды. Использования этих природных ресурсов на общегосударственном уровне имеет экономическую – социальную, научно-практическую значимость.
47
SUMMARY THE POSSIBILITY OF USING NATURAL RESOURCE IN THE OF ABSHERON ECONOMIC REGION Agayev T.D., Almammadli M.G.,Huseynova L.İ. Keywords: natural resources, climatic factors, air masses, solar radiation The article examines the possibility of using natural resources in the Absheron economic region. This economic region due to its particular natural conditions the quantity and quality of natural resource is very different from other economic areas. The approach to this natural resource at the national level has an economic, social, scientific and practical significance.
Daxil olma tarixi: Ilkin variant 09.06.2015
Son variant Ağayev T.D., Alməmmədli M.G., Hüseynova L.İ.
48
UOT 372.8 ƏDƏBİYYAT MÜƏLLİMİ HAZIRLIĞI VƏ TƏDRİS PROBLEMLƏRİ ASLANOV YUSİF YUSUBƏLİ oğlu Sumqayıt Dövlət Universiteti, dosent RƏFİYEVA AFƏT İLYAS qızı Sumqayıt Dövlət Universiteti, müəllim e-mail: afat.rafiyeva@gmail.com Açar sözlər: ədəbiyyat təlimində inteqrasiya, idarəetmə modeli, kadr hazırlığı, informasiya kommunikasiya texnologiyaları, testlər, qəbul imtahanları, mühazirə və seminarların təşkili Ölkəmizin və eləcə də qloballaşan dünyanın sosial-iqtisadi istiqamətlərində davamlı və dinamik inkişafa uyğun yeni təhsil sisteminin qurulması, təhsil islahatı işinin müasir tələblər səviyyəsində təkmilləşdirilməsi çox ciddi və aktual məsələlərdən biridir. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının XXI əsri “Təhsil əsri”, “İntellekt əsri” adlandırdığı bu epoxoda təfəkkürə əsaslanan, müstəqil, yaradıcı və tənqidi düşüncə tərzini formalaşdıran iş üsullarından istifadə etmək, kreativ keyfiyyətləri aşkara çıxarmaqla neft kapitalını intellekt kapitalına çevirmək tələb olunur. Inkişafın sürətlə getməsi yeni baxış, təfəkkür tərzi, hadisələrə çevik və fəal münasibət bildirmək bacarığı tərbiyə etməkdə böyük rolu olan yeni pedaqoji texnologiyaların, fəal (interaktiv) təlim metodlarının, milli təhsil sistemimizin dünya təhsil sisteminə inteqrasiya olunması, müasir üsul və vasitələrin təlimdə tətbiqi nəticəsində reallaşır. Müasir dövrdə Azərbaycanın yeni mərhələyə - modernləşmə dövrünə daxil olması da əldə edilən nəticələri dünyanın təhsil sistemi, idarəetmə modeli, kadr potensialı, infrastrukturu və qabaqcıl dünya təcrübələrinin öyrənilməsi istiqamətində təkmilləşdirməyə istiqamətləndirilir, fərdin, cəmiyyətin, dövlətin təlabatlarına uyğunlaşdırılır. Tədqiqatçıların fikrincə, XXI yüzillikdə proqramlaşdırmanın və kompüterləşdirmənin nəzəri və praktik cəhətdən təlim prosesinə tətbiqi imkanlarını müəyyənləşdirmək, dərsin hər mərhələsində irəliləyişləri diaqnozlaşdırmaq, təlim texnologiyalarının mövzunun dərindən və maraqla öyrənilməsinə göstərdiyi təsiri aşkara çıxarmaq da tədrisin keyfiyyətinin yüksəldilməsində mühüm rol oynayır. Müasir dövrdə informasiya – kommunikasiya texnologiyaları öyrənənin fəallığı və tədqiqatçı qabiliyyətinin inkişaf etdirilməsində imkan və bacarıqların aşkara çıxarılmasına yönəldilir. Qarşıya qoyulan məqsədə çatmaq üçün dərsdə elə bir şərait yaradılmalıdır ki, İKT nəzəri və praktik biliklərə yiyələnməkdə öyrədici mühitin, psixoloji gərginliyin aradan qaldırılmasının, estetik - emosional vəziyyətin, xoş ovqatın yaranmasının inkişafına müsbət təsir göstərsin. Müəllim dərsin əvvəlindən sonuna qədər yalnız dərslikdəki materialları fasilə vermədən göstərməklə, fraqmentlər nümayiş etdirməklə təlimdə müvəffəqiyyət qazana bilməz. Nəzərdə saxlamaq lazımdır ki, şagirdlərə - tələbələrə mövzu ilə bağlı veriləcək tədqiqat sualları, problem mövzu elektron lövhədə canlandırılsın və onlar düşündüklərini əsaslandırmağı bacarsın, tədqiqat işi aparsın, cavablar müzakirə olunsun, nəticə çıxarılıb, yaradıcı tətbiqetmə mərhələsində görülən işlər yerinə yetirilsin. İnteraktiv dərsin mərhələləri müasir pedaqoji ədəbiyyatlarda geniş tədqiqata cəlb olunsa da, yenə də bu sahədə mübahisə doğuran məsələlər qalmaqdadır. Ali məktəblərdə işin bu istiqamətlərdə təkmilləşdirilməsi, mühazirə və məşğələlərin bu tələblər üzərində qurulması təhsildə müsbət nəticələr qazanmağa imkan yaradır. Təhsil strategiyasının əsas istiqamətlərində də yer tutan bu məsələləri uğurla davam etdirmək, bir sözlə, təhsili beynəlxalq təcrübəyə uyğunlaşdırmaq və bunun əsasında gələcəyin pedaqoji fəaliyyət proqramını müəyyənləşdirmək yeni yanaşma, yeni pedaqoji təfəkkür tələb edir. Müasir Sumqayıt Dövlət Universiteti – “ELMİ XƏBƏRLƏR”– Sosial və humanitar elmlər bölməsi Cild 11 №3 2015
49
dövrdə humanist və demokratik prinsiplərə əsaslanılması, müəllim-tələbə əməkdaşlığının yenidən qurulması, yüksək elmi-nəzəri hazırlıq, metodik ustalıq, peşəkarlıq səriştəsi, ünsiyyət mədəniyyətinin formalaşdırılması, təlim fəaliyyəti və əldə olunan nəticələrə görə qiymətləndirmənin aparılması konkret standartlar hazırlanması nəticəsində reallaşdırıla bilər. Bu yanaşma mövqeyi müəllim hazırlığını bu tələblərə uyğun aparmaq, tədris problemlərini həll etməyin müasir metod, üsul və vasitələrini müəyyənləşdirmək zərurətini ortaya qoyur. Mövcud təhsil sistemi kurikulumun mahiyyəti və məzmunundan irəli gələn vəzifələrin yerinə yetirilməsini ədəbiyyat təlimində də fəaliyyət proqramına çevririr, yeni ideyaların, innovasiyaların təhsilə gətirilməsi və tətbiqini aktuallaşdırır. Bu gün Azərbaycan dili təlimində dinləyib - anlama, oxu, yazı və dil qaydaları, ədəbiyyat dərslərində isə ədəbiyyat və həyat həqiqətləri, şifahi və yazılı nitq standartları istiqamətlərində aparılan işlər təhsillə bağlı bütün fəaliyyətlərin səmərəli təşkilinə, məqsədyönlü və ardıcıl həyata keçirilməsinə imkan yaradır. Müasir dövrdə təhsil müəsisələrində avtoritar metodikanın yerini əməkdaşlıq, dialoji təlim metodikası tutur. Müasir yanaşmalara görə dərsdə müəllimin rolu dəyişir, onun bilikləri hazır şəkildə vermək funksiyası özünü doğrultmur. O, fasilitator-bələdçi, yol göstərən, öyrənməyi öyrədən mövqeyində çıxış edir, şagird-tələbə isə əməkdaşlıq edir, tədqiqat aparır, fikirlərini əsaslandırır. Dərsin mərhələlərinin köklü formada dəyişməsi metodikanın təkmilləşdirilməsi problemlərini pedaqoji fikrin müasir yeniliklərinə uyğun aparmağı, qabaqcıl təcrübənin nəticələri ilə əlaqələndirməyi tələb edir. Müasir dövrdə həm də təhsildə aparılan ciddi islahatlar, metodik fikirdə yaranan yeniliklər, pedaqoji texnologiyalar, innovasiyalar müəllimi fərqli metod və üsullarla işləməyə yönəldir. Həlli vacib hesab edilən bu problemlərin müvəffəqiyyətlə yerinə yetirilməsində yaradıcı müəllimlərin əməyini düzgün qiymətləndirmək,fəaliyyətini, maraq və ehtiyaclarını ödəmək məqsədi ilə onların əməyi stimullaşdırılmalı, səriştəyə və qabiliyyətə görə fərqləndirmək prinsipi həllini tapmalı, eyni dərəcəli alimlər arasında gördükləri işin nəticəsinə görə fərq qoyulmalıdır. Təhsil strategiyasanını əsas istiqamətlərində də təlimin məqsədi, məzmunu, standartları, texnologiyalar, son məqsədə çatmağın yolları, vasitə və üsulları, həmçinin bu sahədə aparılan işin nəticələrini yoxlamağın metod və vasitələri müəyyənləşdirilir. Bununla yanaşı, bir məsələ də düzgün olaraq vurğulanır ki, ədəbiyyat təlimində ənənəvi üsullardan tamamilə imtina etmək düzgün mövqe hesab edilə bilməz: “Yaddan çıxarılmamalıdır ki, uzun illər ərzində ənənəvi təlim üzrə pedaqoji və metodik aspektdə ciddi tədqiqatlar aparılmış, şagirdin müstəqilliyi, fəallığı, təşəbbüskarlığının əhəmiyyəti, idrak fəallığı, fərdi xüsusiyyətlərinin, maraq və qabiliyyətlərinin nəzərə alınmasının zəruriliyi dönə-dönə göstərilmiş, müvafiq metodik göstərişlər işlənmişdir” [1, 124]. Buna görə də təhsilimizin milli - mənəvi və ümumbəşəri ənənələr üzərində qurulması və yeni yanaşma mövqeləri ilə əlaqələndirilərək ədəbiyyatın öyrədilməsi, dərslərin təşkili, metod, üsul və vasitələrin tətbiqi, ümumiyyətlə, təlim prosesləri ilə bağlı bütün fəaliyyətlərin səmərəli nəticələrinin icrası əsas məqsəd kimi seçilməli və həllini tapmalıdır. Ümummilli lider Heydər Əliyev milli təhsilin bu məzmunda yeniləşdirilməsini diqqət mərkəzində saxlamış və tövsiyələrini vermişdi: “Təhsilin özündə aparılan islahatlar çox vacibdir... Mənim sizə tövsiyəm ondan ibarət olar ki, islahatları düşünülmüş qaydada aparasınız, formalizmə, konyukturaya yol verməyəsiniz, Azərbaycanın milli ənənələrinin üzərindən keçməyəsiniz. Bunlar, həqiqətən, həm Azərbaycan təhsilini dünyanın inkişaf etmiş ölkələrinin təhsili səviyyəsinə ardıcıl surətdə çatdırsın, həm də burada səhvlər buraxılmasın, mövcud yaxşı işlər pozulmasın” [2, 454]. Tam orta və ali təhsil səviyyələrində apardığımız müşahidələr göstərir ki, müəllimlər arasında ənənəvi üsulla dərs keçənlərin sayı qabaqcıl müəllimlərlə müqayisədə üstünlük təşkil edir. Bu iş üsulunu seçən müəllimlər şagirdlərə mümkün qədər çox bilik verməyə çalışırlar. Nəticədə şagirdlər onlara həyatda lazım olmayan anlayışlarla, fakt və hadisələrlə yüklənirlər. Ancaq kurikulumun əsaslarına uyğun dərslərin təşkilinə üstünlük verən qabaqcıl müəllimlərin iş təcrübəsində həyat üçün, şəxsiyyət üçün lazım olan bilik və idraki, sosial və praktik bacarıqların inkişaf etdirilməsinə, Aslanov Y.Y., Rəfiyeva A.İ.
50
məzmunun nəticələr formasında öyrədilməsinə daha çox diqqət yetirilir. Burada həm də müxtəlif siniflər üçün bu bacarıqlar üzrə təlim nəticələri göstərilir və idraki - bilmə, anlama, tətbiqetmə, təhliletmə, sintezetmə, dəyərləndirmə, affektiv-emosional (ünsiyyətin) - səviyyə, məqbul saymaq, reaksiya vermək, dəyərləndirmək, təşkil etmək, dəyər və ya dəyərlər sistemini xarakterizə etmək, psixomotor-hissetmə, hazırolma, təqlidetmə, mexanizmin mənimsənilməsi, mükəmməl icra, uyğunlaşma, yaradıcılıq kimi bacarıqlar şəxsiyyətin inkişafına yönəldilir, müəllimləri yaradıcılığa, tədqiqat aparmağa, bir- birindən fərqli dərs modelləri yaratmağa şərait yaradır. Bədii əsərlərin məzmun və təhlili ayrı-ayrı siniflər üzrə nəzərdə tutulan təlim nəticələri və məzmun standartları, əsas və alt- standartlara uyğun öyrədilir. Əgər ənənəvi dərslərdə əvvəlcə dərsin məqsədi yazılıb və fəaliyyətin istiqaməti bunun həllinə yönəldilirdisə, “amma indi biz dərsin məqsədi əvəzinə dərsdə gözlənilən təlim nəticələrini qeyd etməliyik. Həmin təlim nəticələri alt- standartlar əsasında formalaşır” [3, 71]. Sual yarana bilər ki, nə üçün müəllimlərin müəyyən hissəsi təlim-tərbiyə prosesinin gedişini və nəticələri qiymətləndirməkdə yeni yanaşmaları qəbul etməkdə çətinlik çəkir, kurikulumun əsaslarına uyğun dərsləri təşkil etməyi baçarmırlar. Bu, bir tərəfdən təhsildə yeni inkişaf meylləri və ideyalarının öyrənilməsinin, elmi fikirlərin qabaqcıl məktəb təcrübəsindəki yeniliklərdən geri qalmasının metodik təminatının kifayət qədər olmaması, müəllimlərə çap olunan yeni ədəbiyyatları öyrənməyə imkanın yaradılmaması, vaxtlı-vaxtında yeni ideyaların onlara çatdırılmaması ilə bağlıdırsa, digər tərəfdən ali məktəblərdə müəllim hazırlığı səviyyəsinin dövrün tələblərinə uyğun aparılmaması ilə əlaqədardır. Daha ciddi problemlərdən biri də ali məktəblərdə ədəbiyyat müəllimliyi ixtisasına müəllim peşəsini sevməyən, ədəbiyyata və həmçinin baçqa fənlərə marağı aşağı səviyyədə olan tələbələrin qəbul olunmasıdır. Bu tələbələr bəzən yaxşı oxuyan, ünsiyyət qurmağı və davranış mədəniyyəti ilə fərqlənən tələbələri də asanlıqla öz təsiri altına salmağı bacarırlar. Fikrimizcə, şəxsiyyət- vətəndaşa məxsus xüsusiyyətləri özündə ehtiva etməyən, dünyagörüşü geniş olmayan, milli kimliyi və yenilməzliyini, soykökünü dərk etməyən, söz xiridarı olmayan, sözə dəyər verməyi bacarmayan, zövq və duyum qabiliyyəti formalaşmayan, insanlara ürəyinin hərarətini vermək istəməyən tələbə filologiya fakültəsində təhsil ala bilməz, ədəbiyyat müəllimi olmağa mənəvi haqqı çatmaz. Tələbə Qəbulu üzrə Dövlət Komissiyası Azərbaycan dili və ədəbiyyat müəllimliyi və eləcə də başqa ixtisas fənn müəllimliyinə qəbul imtahanı aparmazdan əvvəl qabiliyyət imtahanı, yaxud müsabiqə keçirilməsini təşkil etmək, bundan sonra müəllim peşəsini sevənlərə seçdikləri ixtisaslara imtahan vermək hüququ vermək haqqında düşünməlidir. Ali məktəblərdə daha çox mübahisə doğuran məsələlərdən biri də testlərin tərtibi, tələbələrin öyrənmə səviyyələrinin qiymətləndirilməsində onlardan istifadənin təlimə verdiyi müsbət nəticələrin olub-olmaması ilə bağlıdır. Testlər “Şəxsiyyətin inkişafının və formalaşmasının müxtəlif tərəflərini diaqnozlaşdırmaq üçün psixoloji və pedaqoji sınaq növlərindən biridir” [4, 279]. Testlə imtahan aparılması şəffaflığın yaradılmasında, cavabların obyektiv qiymətləndirilməsində ən düzgün yanaşma mövqeyi olsa da, test tələbələri daha çox əzbərçiliyə alışdırır, dərslik və dərs vəsaitlərinin oxunmasına, proqram materiallarının dərindən öyrənilməsinə imkan yaratmır, mütaliəyə marağı azaldır. Bunun nəticəsi də mühazirə və seminar məşğələlərinin dinlənilməməsinə, müəllim şəxsiyyəti və nüfuzuna xələl gətirən məqamların ortaya çıxmasına şərait yaradır. Müşahidələr də göstərir ki, semestr müddətində zəif oxuyan, mühazirə və seminarlarda fəallıq göstərməyən tələbə imtahan zamanı testlərə düzgün cavab verib yüksək qiymət almağı bacarır. Əzbərçiliyin qarşısını almaq üçün testlər mürəkkəbləşdirilməli, ya da testlər əvvəlcədən tələbələrə verilməməlidir. Proqram materiallarını tam əhatə edən suallar hazırlamaq, tələbələrə paylamaq, amma imtahanı testlə aparmaq təlimin keyfiyyətini yüksəldə bilər. İkinci bir yol tam obyektiv mövqe gözlənilməklə imtahanın yazılı formada aparılması təcrübəsidir. Testlə imtahan verən tələbənin aldığı qiyməti yenidən artırmaq üçün onlara yazılı imtahan vermək hüququnun nəzərdə tutulması məqsədəuyğun olardı.
51
Müasir dövrün əsas xüsusiyyəti olan dinamizm təhsil, təlim-tərbiyə işini təkmilləşdirməyə və modernləşdirməyə daha çox diqqət yetirməyi tələb edir. Bu sahədə dönüş yaratmaq, tələbələri təlim prosesinin bərəbərhüquqlu iştirakçısına, müstəqil tədqiqatçısına çevirmək, mühazirə və seminar dərslərini diskussiya və qarşılıqlı əməkdaşlığa əsaslanan dialoq üzərində qurmaq müəllimin bilik səviyyəsi, pedaqoji ustalığı, yeni texnologiyalarla işləməyi bacarması, yaradıcı fəaliyyəti ilə ölçülür. Ali məktəblərdə dərs deyən professor-müəllim heyətinin müəyyən hissəsində bu keyfiyyətlər və müasir yanaşmanın metod, üsul və vasitələrindən istifadə etmək bacarığı aşağı səviyyədədir, yaxud mühazirə və seminar dərslərini daha çox müəllimin hazır bilik verməsi, informasiya ötürücüsü mövqeyində çıxış etməsi üzərində qurulur. Müşahidələr və aparılan sorğuların nəticələri göstərir ki, müəllimlərin mühazirə və seminar dərslərini aparmasına münasibəti dəyişməli, dəqiq desək, mühazirədə ancaq öyrədənin fəallığı, mühazirə oxuması və öyrənənlərin hamısının dinlədiklərini yazmaması, seminar dərslərində isə diskussiya aparmaq əvəzinə, ancaq dərs soruşulması, müəllimin sözünə daha çox üstünlük verilməsi bütün tələbələri fəallaşdırmır, təlimə maraq oyatmır. Tələbələrin bəzilərinin dərsdə səs-küy salması və mühazirə zamanı heç bir qeyd aparmamasının səbəbi araşdırılmalı, buna qarşı ciddi tədbir görülməlidir. Qarşıya çıxan problemləri həll etmək üçün tələbələrin dərsə davamiyyəti ilə yanaşı, onların mühazirə dəftərlərinin olub-olmamasına görə bal vermək bilik və bacarıqların qiymətləndirilməsinə müsbət təsir göstərə bilər. Müasir pedaqoji tədqiqatlarda diskussiya aparmağa, fərqli fikirlərin ortaya çıxmasına imkan yaradan yeni texnologiyalardan istifadə etnək və nəticələrə görə qiymətləndirmə aparmaq əsas hədəf kimi seçilir, araşdırmalar aparılır. Hər bir dərsdə problem qoyulması, elmi istiqamətlərin seçilməsi, təlim nəticələrini təsdiq edən faktların əsaslandırılması müəllimin diqqət mərkəzindən kənarda qala bilməz. İş prosesində müxtəlif fikirləri ortaya çıxaran suallardan istifadəni, fəal/interaktiv təlimin və interaktivliyin xüsusiyyətlərini nəzərə almaq, dialoq və əməkdaşlıq mövqeyini gözləməklə dərsləri təşkil etmək təlimin səmərəli vasitələri kimi seçilə bilər. Bu məsələləri yerinə yetirməkdə, ölkəmizdə aparılan kurikulum islahatları sahəsində mövcud olan nöqsanları aradan qaldırmaqda ən başlıca amillərdən biri kadrların hazırlanması və ali məktəblərdə oxunan mühazirələrin keyfiyyəti, seminar dərslərinin yüksək səviyyədə təşkili ilə bağlıdır. Ümummilli Lider Heydər Əliyev də tövsiyə edirdi ki, “Hər bir insan həyatda öz yerini tapmalıdır. Amma öz yerini, özünəməxsus yeri tapmalıdır”. Bu baxış müstəvisindən yanaşsaq görərik kı, Təhsil Naziri Mikayıl Cabbarov insanlara dövlətçilik ənənələrimizə sadiqliyinə, səriştəsinə, intellekt səviyyəsinə, daim yaradıcılıq axtarışlarında olmasına, milli-mənəvi və ümumbəşəri dəyərləri yaşatmasına, elm və təhsil sahəsindəki uğurlarına görə qiymət verməyi daha çox təhsilin prioritet sahəsi kimi qəbul edir. Təəssüflər olsun ki, ədəbiyyat tədrisi metodikası üzrə doktorant və dissertanturaya ayrılan yerlərin məhdud olması, qabaqcıl müəllimlərin iş təcrübələrinin dərindən öyrənilməməsi, onların əldə etdikləri uğurların tələbələrə istənilən səviyyədə çatdırılmaması, yeniliklərin müzakirəyə şıxarılmaması, müdafiə etmiş metodist alimlərin əməyindən geniş istifadəyə imkan yaradılmaması, pedaqoji fəaliyyətə cəlb edilməməsi istiqamətlərində çatışmazlıqlar mövcuddur. Düşünürük ki, ədəbiyyat müəllimi hazırlığı və tədris prosesinin təkmilləşdirilməsində mühüm əhəmiyyət kəsb edən araşdırdığımız problemlər professor- müəllim heyətinin nüfuzunun yüksəldilməsinə, kadr hazırlığı səviyyəsinin yaxşılaşdırılmasına, təlimə marağın gücləndirilməsinə, qarşılıqlı əməkdaşlıq və dialoji təlim metodikasının hazırlanmasına, ölkəmizdə kurikulumun əsaslarının nəzəriyyə və təcrübəsinin dərindən öyrənilməsinə müsbət təsir göstərəcəkdir. Bu həm də ədəbiyyat dərslərində bədii əsərin oxunmasına, müxtəlif zövqlərin formalaşmasına, bədii yaddaşın inkişafına, mətn üzərində işin səmərəli təşkilinə də geniş imkan yaradacaqdır.
mövcud vəziyyət təhlil olunur, qarşıya çıxan nöqsanları doğuran səbəblərin həlli yolları göstərilir, Aslanov Y.Y., Rəfiyeva A.İ.
52
mühazirə və seminarların müasir tələblərə uyğun təşkil edilməsinin üsul və vasitələri müəyyənləşdirilir.
müəllimliyinə tələbə qəbulunun aparılmasında, ali məktəblərdə keyfiyyətli kadr hazırlığında, mühazirə və seminar dərslərinin təşkilində, müasir təhsilə yeni baxışın, ideyaların formalaşmasında, imtahanların testlə keçirilməsinin yeniləşdirilməsində nəzərə alınması müsbət nəticələr verə bilər. Yüklə 1,07 Mb. Dostları ilə paylaş:
|