Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri

“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” 

adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 

206

 

 

 

 

dünyanın 185 üzv ölkəsi “Tolerantlıq prinsiplərinin izahı” ilə bağlı sənəd qəbul etməklə bu bayram 

1999-cu ildən respublikamızda da ənənəvi olaraq keçirilir [4, s. 10-18].   

Heydər  Əliyev  Fondunun  Prezidenti  Mehriban  Əliyevanın  “Tolerantlıq  ənənələri  bizim 

ölkədə indi də yaşayır. Azərbaycan həm İslam Əməkdaşlıq Təşkilatının, həm də Avropa Şurasının 

üzvüdür.  Biz  mədəni  və  tarixi  irsimizlə  fəxr  edirik”  deməsi  multukulturalizm  sahəsində  həyata 

keçirilən addıma verilən siyasi dəstəkdir[8]. 

“Azərbaycanda yaşayan milli azlıqlar  və etnik qrupların hüquq və  azadlıqlarının  qorunması, 

həmçinin  dilinin,  dininin  və  mədəniyyətinin  inkişafına  dövlət  yardımı”  haqqında  Azərbaycan 

Respublikası  Prezidentinin  1992-ci il   16   sentyabr   tarixli   Fərmanı   milli   azlıqlar  arasında 

əlaqələrin  yaxşılaşdırılması  və hüquqi dövlətin  yaradılması  addımlarına  onların  cəlb  olunması 

məqsədini  daşıyır  [2].  Respublikadaxili   qanunvericiliyin   bu müddəaları  ilə  yanaşı,  Azərbaycan 

Respublikasının  1996-cı il 31  may  tarixində  qoşulduğu irqi ayrı-seçkiliyin  bütün  formalarının  

aradan  qaldırılması,  aparteid  siyasətinin   qarşısının  alınması  və    cəzalandırılması,    genosidin 

qarşısının  alınması  haqqında  BMT  Konvensiyaları  kimi beynəlxalq  sənədlərin  müddəaları  

da   tətbiq  olunmaqla  bu  gün  respublikamızda  azsaylı  xalqlarla  bağlı  olan  60  qədər  konvensiya 

Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisində ratifikasiya edilmişdir [7]. 

Konstitusiyanın “Bərabərlik hüququ”, “Dil haqqında” 25-ci, 44-cü, 45-ci və 48-ci  maddələri 

bu  və  ya  digər  mənada  milli  azlıqların  hüquqlarının  qorunmasını  təmin  edir  [1].  AR  Cinayət 

Məcəlləsi  vətəndaşların  bərabərlik  hüququnun  pozulmasına  görə  məsuliyyəti  müəyyən  edir.  MDB 

ölkələri  içərisində  Azərbaycanın  milli  azlıqların  hüquqlarının  qorunması  ilə  bağlı  qoşulduğu 

beynəlxalq  Konvensiyalar  qanunvericilik  baxımından  daha  mükəmməldir.  Belə  ki,  Azərbaycan 

BMT Baş Assambleyasının 1992-ci il 18 dekabr tarixində milli, etnik, dini və dili azlıqlara mənsub 

şəxslərin hüquqları ilə bağlı qəbul etdiyi Bəyannaməyə və Avropa Şurasının 1995-ci il fevralın 1-də 

“Milli  azlıqların  hüquqlarının  qorunması  haqqında”  qəbul  etdiyi  Çərçivə  Konvensiyasını  təsdiq 

etməklə bu Qanuna 13 iyun 2000-ci ildə qoşulmuşdur [3]. 

YUNESKO-nun  2005-ci  il  oktyabrın  20-də  qəbul  etdiyi  “Mədəni  özünümüdafiə 

müxtəlifliyinin  qorunması  və  təşviqi  haqqında  Konvensiya”ya  uyğun  olaraq  respublikamızda 

yaşayan  milli  azlıqların  mədəniyyəti  Azərbaycan  mədəniyyətinin  tərkib  hissəsi  kimi  qorunur  və 

inkişaf etdirilir[4]. Dövlət səviyyəsində Azərbaycan Respublikası ərazisində yaşayan xalqların milli 

mədəniyyətinin, incəsənətinin, adət-ənənələrinin və dilinin qorunub saxlanılması üçün məqsədyönlü 

işlər aparılır. Əsrlər boyu Azərbaycanda 80-dən artıq digər xalqın nümayəndəsi yerli etnos sayılan 

azəri  türkləri  ilə  yanaşı  yaşamış  və  bu  gün  də  dinc  şəraitdə  yaşayırlar.  Etnik  çoxluqla  yan-yana 

yaşayan  digər  xalqlara  münasibətdə  tolerantlıq,  ölkə  əhalisinin  əksəriyyətinin  etiqad  etdiyi  İslam 

dininə xas olan dözümlülük, müxtəlif etnik icmaların vahid ərazidə tarixi birgə yaşayış tərzi ilə izah 

edilir. Azərbaycanda bütün dinlər bərabər hüquqa malikdir. Məscidlər, sinaqoqlar və kilsələr azad 

olaraq fəaliyyət göstərməklə Azərbaycanda 160 ildir ki, “Bibliya” çap olunur [5]. 

2009-cu  ildə  “Dini  etiqad  azadlığı  haqqında”  Azərbaycan  Respublikasının  Qanununa  edilən 

müvafiq  dəyişikliklərdən  sonra  Dini  Qurumlarla  İş  üzrə  Dövlət  Komitəsində  598  dini  qurum 

qeydiyyatdan keçmişdir. Konfessional baxımdan onların 577-si islam, 21-i isə qeyri-islam olmaqla 

12-si xristian, 6-sı yəhudi, 1-i krişna, 2-si isə bəhai təmayüllüdür. Azərbaycan Prezdentinin ayırdığı 

vəsait hesabına “İohan” Kilsəsi bərpa olunmuşdur. Müstəqillik illərindən etibarən 5 gürcü, 5 rus və 

1  udin  pravoslav  kilsəsi  fəaliyyət  göstərməklə    yanaşı  6  sinaqoq,  5  erməni  qriqoriyan  icması, 

malakanların 14 icması, babtistlərin 6 icması, adventistlərin 4 icması, almanların “Lüteran” kilsəsi 

və Roma Katolik Məbədinin fəaliyyəti bərpa olunmuşdur [4, s. 18]. 

XX  əsrdə  Azərbaycan  ərazisində  sovet  hakimiyyətinin  qurulmasından  sonra  milli  azlıqların 

kompakt yaşadıqları regionlarda məktəblər açılmış, ayrı-ayrı xalqların dillərində qəzet, jurnal, kitab 

nəşrləri ilə birbaşa dövlət strukturları məşğul olurdular. XX əsrin 20-ci illərində milli məktəblər və 

mədəniyyət  ocaqlarının  açılması,  azsaylı  xalqların  dillərində  qəzet,  kitab  və  dərsliklərin  nəşri, 

əlifbalarının  yaradılması  sahəsində  müəyyən  işlər  görülmüşdü.  1932-1933-cü  illərdə 

respublikamızın məktəblərində dərslər - rus, erməni, ləzgi, talış, tat və d. 16 dildə tədris olunsa belə 

lakin bu proses uzun bir dövrü əhatə etməmiş, elə həmən əsrin 30-cu illərinin əvvəllərindən atılmış 

bu addımlara son qoyulmuş oldu. 

 

“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” 

adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 

207

 

 

 

 

Azərbaycan xalqının bütün tarixi dövrü ərzində və müasir Azərbaycan Respublikası dövründə 

torpaqlarımızda  sayının  azlıq  və  ya  çoxluğundan  asılı  olmayaraq  bir  dəfə  də  olsun  azlıqda  olan 

xalqlarla dini və  etnik  ədavət,  ayrı-seçkilik  faktları qeydə  alınmamışdır.  Respublikamızda milli və 

dini azlıqlara münasibətdə ölkənin yazılı və elektron kütləvi informasiya vasitələri də kifayət qədər 

dözümlülük nümayiş etdirir. İlk növbədə bu onunla izah olunmalıdır ki, Azərbaycan Respublikası 

ərazisində  yaşayan  azsaylı  xalqların  hər  birinə  eyni  dərəcədə  qayğı  göstərir  və  bununla  bərabər 

respublikamızda İctimai Televiziyanın yarandığı gündən bu şirkətdə Milli Azlıqlarla bağlı Verilişlər 

Departamenti  fəaliyyətə  göstərır.  Azərbaycan    Respublikasının  azsaylı  xalqlara  bərabər 

yanaşmasının, demokratikliyinin və tolerantlığının nəticəsidir ki, ölkə teleməkanında ilk dəfə olaraq 

məhz İctimai Televiziya kanalında Azərbaycanda yaşayan xalqların maddi mədəniyyət nümunələri, 

milli məişəti geniş ictimaiyyətə çatdırılır. Televiziyamız uzun əsrlər boyu torpaqlarımızda yaşayan, 

onun  bir  və  bir  neçə  kəndində  məskunlaşan,  hətta  sayı  bir  neçə  mindən  artıq  olmayan  bu  zəngin 

müxtəlifliyi,  bərabər  yaşayışı  dünya  ictimaiyyətinə  çatdırır  ki,  belə  verilişlərdən  “Körpü”,  “Bura 

Vətəndir”, “Danışan tarix” və digərlərini qeyd etməklə, həmən verilişlər tamaşaçılarımız tərəfindən 

böyük maraqla qarşılanır [10, s. 311-314].  

Milli  Televiziya  və  Radio  Şurası  ölkədə  yayımlanan  teleradio  yayımçılarına  milli  azlıqların 

hüquqlarına  hörmətlə  yanaşmağı  tövsiyə  etməklə  bərabər,  yeni  yaranacaq  teleradio  kanallarından 

daha  çox  milli  azlıqların  dillərindən  istifadəyə  meylli  yayımçılara  üstünlük  verir.  Hazırda  bir  ay 

ərzində  Azərbaycan  radiosunda  talış,  kürd,  ləzgi  dillərində  ayrı-ayrılıqda  1  saat  20  dəqiqə,  gürcü 

dilində  2  saat  40  dəqiqə,  erməni  dilində  1  saat  30  dəqiqə,  rus  dilində  isə  15  saat  verilişlər 

yayımlanır.  Azərbaycan  dövlət  televiziyası  azsaylı  xalqlardan  olan  rus  dilində  1  ay  ərzində  15 

saatdan artıq xəbərlər proqramı təqdim edir. Ölkə teleməkanında ilk dəfə İctimai Televiziyada Milli 

Azlıqlar  üçün  Verilişlər  Departamenti  yaradılmaqla  özəl  kanallardan  “ANS”,  “Lider”,  “Azad 

Azərbaycan”  və  “Srase”də  rus  dilində  verilişlərin  həcmi  sutka  ərzində  göstərilən  verilişlərin  25-

30%-ni təşkil etməklə, 10 regional kanal rus dilindəki verilişlərin 25-40% həcmini təşkil edir. Milli 

azlıqların kompakt şəkildə yaşadığı rayonlarda - Xaçmazda “Xaçmaz TV”, Qubada “Xəyal TV” və 

“Qütb TV”, Lənkəranda “Lənkəran TV”, Zaqatalada “Aygün TV” adlı  yerli telekanallar fəaliyyət 

göstərir.  Balakən  rayonunda  avar  dilində,  Xaçmaz  rayonunda  isə  ləzgi  və  tat  dillərində  verilişlər 

yayımlanır [5; 11, s. 311-314]. 

Azərbaycan  Respublikası  milli  azlıqların  hüquqlarının  qorunması  istiqamətində  yürütdüyü 

ardıcıl  və  şəffaf  siyasətini  bu  gün  də  inamla  davam  etdirir.  Milli  azlıqlar  öz  milli  mərkəzlərini, 

assosiasiyalarını  və  digər  qurumlarını  yaratmaq  hüquqlarından  tam  istifadə  etməklə  müstəqil 

respublikamızda  azsaylı  xalqlara  məxsus  milli  mədəniyyət  mərkəzləri  fəaliyyət  göstərir.  Onların 

arasında “Birlik” cəmiyyəti, Ahıska türklərinin “Vətən” cəmiyyəti, Ahıska türk qadınlarının “Sona” 

cəmiyyəti,  Azərbaycan-tatar  cəmiyyəti,  “Turqan-tel”  tatar  mədəniyyət  cəmiyyəti,  “Yaşlıq”  tatar 

mədəniyyət mərkəzi, “Krım” Krım tatarları cəmiyyəti, Azərbaycan-İsrail icması, dağ yəhudilərinin 

icması,  Avropa  yəhudiləri  (eşkenazi)  icması,  gürcü-yəhudi  icması,  yəhudilərin  qadın  humanitar 

assosiasiyası,  slavyan  mədəniyyət  mərkəzi,  rus  icması,  Azərbaycan-slavyan  mədəniyyət  mərkəzi, 

Ukrayna  cəmiyyəti,  “Ronai”  kürd  mədəni  mərkəzi,  “Samur”  ləzgi  milli  mərkəzi,  tat  mədəniyyət 

mərkəzi,  gürcü  cəmiyyəti,  Azərbaycan  gürcülərinin  humanitar  cəmiyyəti,  ingiloy  icması,  çeçen 

mədəniyyət  mərkəzi,  talış  mədəniyyət  mərkəzi,  avar  cəmiyyəti,  “Karelhaus”  alman  mədəniyyət 

icması,  “Polonia”  polyak  mədəniyyət  mərkəzi,  “Mada”  Beynəlxalq  talış  assosiasiyası,  “Avesta” 

talış  assosiasiyası,“Orain”  udi  mədəniyyət  mərkəzi,  “Buduq”  mədəniyyət  mərkəzi,  saxur 

mədəniyyət  mərkəzlərinin  adını  qeyd  etmək  olar.  Milli  azlıqların  sıx  yaşadığı  ərazilərdə 

cəmiyyətlər, milli və dövlət teatrları, həvəskar assosiasiyalar və digər qrupları fəaliyyət göstərir ki, 

bunlardan,  Qusar  rayonundakı  ləzgi,  Qax  rayonunda  Gürcü  Dövlət  teatrları,  Astara  və  Lənkəran 

rayonlarında talış folklor qruplarını və s. qeyd etmək mümkündür [10; 11, s. 311-314].  

Müstəqil  dövlətimiz  bu  qurumları  büdcəsini  maliyyə  yardımı  ilə  təmin  etməklə  bərabər 

mənşəyindən,  mədəniyyətindən,  dinindən  və  dilindən  asılı  olmayaraq,  respublikamızda  yaşayan 

azsaylı  xalqlar  arasında  anlaşma,  dözümlülük  və  qarşılıqlı  hörməti  gücləndirməyə  çalışır.  İslam, 

Ortodoks  və  Yəhudi  dini  konfessiyalarını  birləşdirən  “Üç  qardaş”  təşkilatı,  Böyük  Britaniyanın 

“Links”  təşkilatının  rəhbərliyi  altında  milli  azlıqların  Resurs  mərkəzi  də  respublika  ərazisində 

sərbəst  surətdə fəaliyyət  göstərirlər. Respublikamızda milli  azlıqların  ana dillində  onlarla qəzet  və 

 

“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” 

adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 

208

 

 

 

 

jurnal nəşr olunmaqla radio və televiziya proqramları da yayımlanır. Dövlət radiosunda-kürd, ləzgi, 

talış,  gürcü  və  rus  dillərində  dövlət  büdcəsindən  maliyyələşdirilən  verilişlər  nümayiş  etdirilir. 

Balakən  rayonunda  avar  dilində,  Xaçmaz  rayonunda  ləzgi  və  tat  dillərində,  Qusar  və  Xaçmaz 

rayonlarında mütəmadi olaraq ləzgi dilində verilişlər yayımlanır. Bundan başqa Bakı şəhərində rus, 

kürd, ləzgi və talış dillərində qəzetlər də nəşr edilir.  

Bu  gün  müstəqil  dövlətimiz  tərəfindən  azsaylı  xalqlarla  bağlı  atılan  məqsədyönlü  addımlar 

dinindən,  cinsindən,  irqindən  və  milliyyətindən  asılı  olmayaraq,  bütün  dövrlərdə  respublikamızda 

yaşayan  millətlərin  mehriban  ailə,  dost  və  qardaş  olaraq  yaşamaq  ənənələrini  daha  da 

möhkəmləndirir.  Azərbaycan Respublikası öz taleyini bu torpağa bağlayan bir sıra azsaylı xalqların 

doğma  və  tarixi  vətəni  sayılır.  Zaqatala-Qax  rayonları  ərazisində  yaşayan  avarlar,  ingiloylar, 

Azərbaycanın Qafqaz dilləri ailəsinin ləzgi qrupuna daxil olan saxurlar, Qəbələ rayonunda yaşayan 

udilər,  Quba  rayonu  ərazisində  və  Bakıda  yaşayan  dağ  yəhudiləri,  tatlar,  kürdlər,  talışlar  bu  gün 

Azərbaycan  Respublikasının  etnik  xəritəsini  zənginləşdirməklə  bərabər  Azərbaycan  mədəniyyəti 

adlı çox zəngin musiqi, folklor nümunələri, ədəbiyyat, xüsusən də poeziyamız mövcuddur. Əgər bir 

tərəfdən  azsaylı  xalqlar  öz  dillərində  ədəbiyyat  və  musiqi  əsərləri  yaradırlarsa,  digər  tərəfdən  öz 

kiçik  və  gözəl  mədəniyyət  çalarlarını  ümumazərbaycan  mədəniyyətinin  tərkib  hissəsinə  qataraq 

Azərbaycan  mədəniyyətini daha da zənginləşdirirlər.  

Sadalananlara  əsasən  Respublika  Prezidenti  Cənab  İlham  Əliyev  də  Azərbaycanda  heç  bir 

zaman dini zəmində, milli zəmində ayrı-seçkilik olmayacağını bəyan edir. O, qeyd etmişdir ki, hər 

bir Azərbaycan vətəndaşı dilindən, dinindən, milliyətindən asılı olmayaraq, eyni hüquqlara malikdir 

və  yürüdülən  bu  siyasət  gələcəkdə  də  davam  erdiriləcəkdir.  Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  respublika 

prezidentinin  2001-ci  il  Sərəncamı  ilə  hazırlanmış  “Milli  azlıqların  hüquqlarının  qorunması  üzrə 

Azərbaycan hökumətinin hesabatı” Avropa Şurası tərəfindən müsbət  qiymətləndirilmişdir.  Avropa 

Şurasının rəsmiləri respublika mızda milli azlıqların hüquqlarının qorunması istiqamətində heç bir 

problemin olmadığını birmənalı şəkildə qeyd edirlər.  

Azərbaycan 

Respublikasında yaşayan milli azlıqların 

mədəniyyəti 

Azərbaycan 

mədəniyyətinin  tərkib  hissəsi  kimi  qorunub    inkişaf  etdirilməklə,    bu    xalqların  milli 

mədəniyyətinin,  incəsənətinin,  adət-ənənələrinin  və  dilinin  qorunub  saxlanılması  üçün  

məqsədyönlü   işlər   aparılır.  “Mədəniyyət  haqqında”   qanunun 11-ci  maddəsində    milli  

mədəniyyətin  inkişafına  və   qorunub saxlanılmasına  yardım  nəzərdə   tutulur[5].  Müstəqil 

Respublikamız Azərbaycanda  yaşayan xalqların  milli  mədəniyyətinin qorunub saxlanılmasına və 

inkişafına təminat verir.  

“Təhsil haqqında” qanunun 6-cı maddəsi və “Dövlət dili” haqqında  qanunun  3-cü maddəsinə 

əsasən  təhsil   milli   azlıqların  dillərində  verilə  bilər  [12].  Respublikamızın 13 rayonunda   yaşayan 

xalqların  uşaqlarının   öz   milli   adət   və   ənənələrini,   mədəniyyətini  öyrənmələri üçün  dövlət 

səviyyəsində  bütün  lazımi   şərait   yaradılmışdır. Quba, Qusar, İsmayıllı, Xaçmaz, Oğuz,   Qəbələ 

rayonlarının 126  məktəbində  24670 şagird  ləzgi,  Lerik,  Lənkəran,  Astara,  Masallı  rayonlarının  

246  məktəbində 26070 şagird  talış, Balakən, Qəbələ, Xaçmaz, Zaqatala, Quba, Samux rayonunun 

32 məktəbində 4748 şagird avar, udin, tat,  saxur, yəhudi, xınalıq, kürd  dillərini ibtidai  siniflərində 

oxuyarkən öyrənirlər. Ümumilikdə  isə 407 məktəbdə  azsaylı  xalqların 55488  nəfər  uşağı  öz  ana  

dillərini öyrənirlər [11, s. 311-314]. 

Bu gün Təhsil  Nazirliyi Azərbaycan  Respublikasının  Konstitusiyası,  “Təhsil    haqqında” 

qanunun  və   Avropa   Xartiyasının   prinsiplərini   əlində   rəhbər   tutaraq,   azsaylı  xalqların  dil,  din, 

tarix  və mədəniyyətinin öyrənilməsi  istiqamətində qanun  çərçivəsində  bütün  imkanlardan  istifadə 

edir. Bütün bu sadalananlarla yanaşı, respublikamızda azsaylı xalqların yaşam tərzinin, folklorunun, 

mədəniyyətinin  geniş  təbliği  üçün  dövlət  səviyyəsində  genişmiqyaslı  tədbirlər  proqramları  həyata 

keçirilir.  Bu  qəbilədən  olan  bir  çox  tədbirlər  Respublikamızda  yaşayan  bütün  xalqların  bərabər 

inkişafı üçün əsas prioritet məsələlərdən biri olaraq qarşımızda durur. 

Prezident İlham Əliyev 2014-cü il oktyabrın 2-də IV Bakı Beynəlxalq Humanitar Forumunun 

rəsmi açılış  mərasimindəki  nitqində  qeyd  etmişdir: "Multikulturalizm  Azərbaycanda həyat  tərzidir 

və  bunun  alternativi  yoxdur.  Bu  termin  nisbətən  yeni  olsa  da  ancaq  əsrlər  boyu  Azərbaycanda 

multimədəniyyətli  cəmiyyətlər  mövcud  olmuşdur.  Məhz  xalqlar  arasındakı  dostluq  və  həmrəylik 

 

“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” 

adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 

209

 

 

 

 

bunun bariz nümunəsidir. Biz bu gün də çalışırıq ki, öz təşəbbüsümüzlə regionda və dünyada gedən 

proseslərə müsbət təsirimizi göstərək"[6]. 

2016-cı ilin Azərbaycan Respublikasında “Multikulturalizm ili” kimi qeyd edilməsi də məhz 

bu əsasda qəbul edilməklə bu addımın Azərbaycan xalqının həyat tərzi olmasını bir daha sübut edir. 

 

ƏDƏBİYYAT: 

 

1. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası (Maddələr 21, 25, 44, 45), Bakı, 1995.  

2.  “Azərbaycan  Respublikasında    yaşayan  milli  azlıqlar,  azsaylı  xalqlar  və  etnik  qrupların 

hüquq  və  azadlıqlarının  qorunması,  dil  və  mədəniyyətinin  inkişafına    dövlət  yardımı  haqqında” 

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 16 sentyabr 1992-ci il tarixli Fərmanı.  

3. Avropa Şurasının “Milli azlıqların müdafiəsi haqqında Çərçivə Konvensiyası” Azərbaycan 

hökuməti  tərəfindən  1995-ci  il  fevralın  1-də  imzalanmış  və  2000-ci  il  16  iyun  tarixli  Qanunla 

ratifikasiya edilmişdir). 

4. Dözümlülük prinsipləri haqqında Bəyannamə. UNESCO, 16 noyabr 1995-ci il, Tolerantlıq 

(sənədlər,  konsepsiyalar)  Azərbaycan  Respublikası  Dini  Qurumlarla  İş  üzrə  Dövlət  komitəsi 

tərəfindən nəşr olunmuşdur. Bakı, 2014, s.10-18. 

5. Heydər Əliyev, “Müstəqillik yolu”, Seçilmiş fikirlər. Bakı, 1997. 

6. İlham Əliyev. 2014-cü il oktyabrın 2-də IV Bakı Beynəlxalq Humanitar Forumunun  rəsmi 

açılış mərasimindəki nitqi. Bakı, 2014. 

7.“İrqi  ayrı-seçkiliyin  bütün  formalarının  ləğv  edilməsi  haqqında  Beynəlxalq  Konvensiyaya 

qoşulmaq barədə”,  Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 31 may 1996-cı il tarixli Qanunu. 

8.  Mehriban  Əliyeva.  “Dini  tolerantlıq:  Azərbaycanda  birgə  yaşamaq  mədəniyyəti”    Paris, 

09.09.2015.  

9. Niftiyev N. Dünya xəritəsində tolerantlıq mərkəzi -Azərbaycan. Bakı, 2015. 

10. Quliyeva N. Azərbaycan tatlarının ailə məişəti və mənəvi mədəniyyəti. Bakı, 2005. 

11.  Rauf  Hacı.  Azərbaycan  Respublikasında  azsaylı  xalqların  multikultural  dəyərləri.  “Ulu 

öndər  Heydər  Əliyev  irsində  multikultural  və  tolerant  dəyərlər”  Beynəlxalq  Elmi  Konfransın 

Materialları. 3-5 may 2016-cı il. II hissə. səh, 311-314. 

12. “Təhsil haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu. Bakı, 2009. 

 

 

Hacı Rauf Mammadjan 

Abbasova Aygun Akif 

 

Summary 

 

There are national minorities, representing Altaic, Indo-European, Caucasian, Slavic families 

of languages, living in Azerbaijan. Religious beliefs and cultural values of national minorities were 

under  pressure  during  the  Soviet  era.    The  articles  25,  44,  45,  48  of  the  Constitution  of  the 

Azerbaijan Republic are dedicated to the national minorities. There are 577 Islamic, 12 non-Islamic, 

12 Christian, 6 Jewish, 1 Krishna, 2 Baha’I religious communities. National minorities have their 

own regional television programs, communities, schools and newspapers.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” 

adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 

210

 

 

 

 

Taleh Əliyev, tarix üzrə fəlsəfə doktoru 

AMEA Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun böyük elmi işçisi,  

[e-mail]  

 

CALUT MƏBƏD KOMPLEKSİ HAQQINDA  

 

Açar sözlər: Calut, Qafqaz Albaniyası, məbəd, xristianlıq, arxeologiya  

Key words: Jalut, Caucasian Albania, temple, Christianity, archaeology  

 

Qafqaz  Albaniyasının  mühüm  dini  məntəqələrindən  biri  də  Oğuz  rayonunun  Calut  kəndi 

ərazisində  yerləşən  məbəd  kompleksidir.  İlk  orta  əsrlər  dövrünə  aid  abidə  eyni  adlı  kənddən  500 

metr şimalda, Calut dağının ətəyində yerləşir.  

2013-2015-ci illərdə Calut arxeoloji kompleksində aparılan arxeoloji kəşfiyyat və çöl-tədqiqat 

işləri  nəticəsində  burada  eyniadlı  dağın  ətəyində  ilk  orta  əsr  kənd  tipli  yaşayış  yerinin  olduğu 

müəyyənləşdirilmişdir.  Əldə  olunmuş  keramika  məmulatı  şirsiz  qab  fraqmentlərindən  ibarətdir. 

Həmçinin, kirəmit hissələri də toplanmışdır [3, s.52-53; 5].  

Yaqut  əl-Həməvi  yazır  ki,  Əl-Cal  –  Azərbaycanda  yer  adıdır  [15,  s.10].  Yaqut  əl-Həməvi 

Azərbaycan  dedikdə  Arazdan  cənubu  nəzərdə  tutsa  da  bu  toponimin  paralelinin  Calut  olduğunu 

güman edirik [10, s.134].  

Calut  haqqında  şəxs  adı  kimi  müqəddəs  kitabımız  Qurani-Kərimin  Əl-Bəqərə  və  Əl-İsra 

surələrində buyurulur:  

Talut  qoşunu  ilə  (öz  yurdundan,  Qüdsdən)  ayrıldığı  zaman  (əsgərlərinə)  dedi:  “Allah  sizi 

(axar) bir çay vasitəsilə imtahan edəcək. Kim onun suyundan içsə, o məndən (mənə tabe olanlardan) 

deyildir. Kim ondan dadmasa, dadsa da, bir ovucdan artıq içməsə, o məndəndir”! Lakin onların az 

bir  qismi  müstəsna  olmaqla,  (hamısı)  o  sudan  içdi.  O  (Talut)  və  onunla  birlikdə  olan  möminlər 

(çayı)  keçdikdən  sonra  (düşmən  qoşununu  görüb)  dedilər:  “Bu  gün  bizim  Calut  (düşmən  tərəfin 

hökmdarı)  və  onun  qoşunu  ilə  vuruşmağa  taqətimiz  yoxdur”!  (İçərilərindən)  Allahın  rəhmətinə 

qovuşacaqlarına (Allahın dərgahına qayıdacaqlarına) inanalar isə dedilər: “Neçə dəfə olub ki, az bir 

dəstə Allahın izni (iradəsi) ilə çox bir dəstəyə qalib gəlib! Allah səbr edənlərlədir!” Onlar Calut və 

əsgərləri  ilə  qarşılaşdıqları  zaman  dedilər:  “Ey  Rəbbimiz,  bizə  bollu  səbir  və  dizimizə 

(ayaqlarımıza) qüvvət ver! Bizə kafir qövm üzərində qələbə qazandır!” Nəhayət, onlar Allahın izni 

(iradəsi  və  köməyi)  ilə  Calutu  və  qoşununu  məğlub  etdilər.  Davud  Calutu  öldürdü.  Allah  Davuda 

həm hökmranlıq, həm də hikmət (peyğəmbərlik) verdi və ona istədiyini (zireh düzəltmək, quşların 

dilini bilmək, gözəl səslə oxumaq) öyrətdi. Əgər Allah insanların bir qismini, digər bir qismi ilə dəf 

etməsə idi, yer üzü fitnə-fəsada uğrayardı. Lakin Allah bütün aləmlərə qarşı lütfkardır [7, Əl-Bəqərə 

2/249-251].  

Biz  İsrail  oğullarına  kitabda  (Tövratda):  “Siz  yer  üzündə  (Zəkəriyyanı,  sonra  da  Yəhyanı 

öldürməklə)  iki  dəfə  fitnə-fəsad  törədəcək  və  çox  dikbaşlıq  (yaxud  zülm)  edəcəksiniz!”  –  deyə 

bildirdik. Onlardan (o fitnə-fəsadın) birincisinin (cəza) vaxtı gələndə üstünüzə çox güclü qullarımızı 

(Büxtünəssəri,  yaxud  Calutu  orduları  ilə  birlikdə)  göndərdik.  Onlar  (sizi  öldürmək,  əsir  almaq  və 

qarət  etmək üçün)  evlərinizin  arasında gəzib  dolaşırdılar (sizi  təqib  edirdilər). Bu vəd artıq  yerinə 

yetirildi. (Siz Zəkəriyyanı öldürdünüz, onlar da sizi qətl edib, əsir alıb, yurdunuzu xaraba qoydular) 

[7, Əl-İsra 17/4-5].  

Qeyd edək ki, əshab ər-Rasın yaşadığı bir yerdə Calutun döyüşü “Kartlis Tsxovreba”da da öz 

əksini tapır [11, s.186, 14, 34]. Döyüşün Şərqi Aralıq dənizi  sahillərində  Calut adlı  yerdə olduğu 

güman  edilsə  də,  xristian  məxəzlərində  Qoliaf  kimi  tanınan  Calut  adının  Oğuz  rayonu  ərazisində 

kənd tipli yaşayış yerində qalması, fikrimizcə, təsadüfi deyildir.  

Yəhudi  və  xristian  mənbələrində  Calut  şəxs  adı  kimi  Qoliaf  və  ya  Qolyat  kimi  səslənir. 

İncildə  bu  haqda  yazılır:  Qat  şəhərindən  olan  Qolyat  adlı  bir  cəngavər  Filiştlilərin  ordugahından 

irəli  çıxdı.  Onun  boyu  altı  qulac  bir  qarış  idi.  Başında  tunc  dəbilqəsi  vardı,  əyninə  beş  min  şekel 

ağırlığında  tuncdan  pullu  zireh  geyinmişdi.  Baldırlarına  tunc  zireh  taxmışdı,  kürəyində  isə  tunc 

mizraq  vardı.  Nizəsinin  sapı  toxucu  dəzgahının  əriş  ağacı  boyda  olub  dəmir  ucu  altı  yüz  şekel 

ağırlığında  idi.  Qalxan  daşıyan  silahdarı  isə  onun  qabağında  gedirdi.  Qolyat  İsrail  alaylarının