Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri

“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” 

adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 

216

 

 

 

 

olardı. Nikah mərasimi qurtardıqdan sonra hər iki vəkilə oğlan evinin adamları xüsusi hörmət edər 

qonaqlıq verərdilər. 

Toyun  əsaslı  yaddaqalan  mərhələlərindən  biri  də  xınayaxdı  mərasimidir.  Bu  mərasim  qız 

toyuna  bir  gün  qalmış  edilir.  Hazırda  isə  xınayaxdı  qız  toyu  günü  olur.  Həmin  gün  çal-çağır  olar, 

əllərinə  xına  yaxan  qızlar  oynayar,  oxuyar,  gənclərə  tanrıdan  xoşbəxtlik  diləyirlər.  Xınayaxdı 

mərasimində subay qızların gəlinin tərəfinə söylədiyi nəğmələr hindi də el arasında  yaşamaxdadı: 

 

Qonşumuzdan qız gediy, 

Qız döyil, qızıl gediy. 

Yüz min manat versə də, 

Yenə də ucuz gediy. 

 

Axşamdı gün batıfdı, 

Gözəl qızlar yatıfdı. 

Yox olmuş qız yengəsi 

Xınaya şir qatıfdı. 

 

Xınayaxdı  günü  muradı  gözündə  qalan  (qız  toysuz,  qoşuluf  qaçan)  analar  da  öz  arzu  və 

istəklərini söylədikləri nəğmələrdə ifadə edirlər. 

Əlimə xına yaxmışam, 

Dar yollara baxmışam. 

Qızım qoşuluf gedif, 

Yaman günə qalmışam. 

 

Sonra əllərinə xına yaxan qızlara ayrıca stol açırlar, onları milli xörəklərə, aşa, qabaq xətəfinə, 

cincar girsinə qonaq edirdilər. Orada ərə gedəsi qızın istəyi xüsusi olaraq nəzərə alınır. Zaqatalada 

əvvəllər  toylar  üç  gün  çalınar,  istər  qız,  istərsə  də  oğlan  toyları  açıq  səmada  keçirilirdi.  Açıq 

toylarda  şər  qarışanadək  gələnlərə  yemək-içmək  verilər,  qonaqlar  oyuna  dəvət  olunardılar.  Həm 

oğlan həm də qız evindən xüsusi atlar hazırlanar, oğlan evindən olan atın  boynuna ağ, qız evindən 

olan atın boynuna isə qırmızı  kəlağayı  bağlıyardılar. Camaat  bəzənmiş atların tamaşasına çıxardı. 

Dəvət  qurtardıqdan  sonra  çalğıçılara  oğlan  evindən  xüsusi  yimək  payı  qoyulardı.  Oğlan  toyunun 

əvvəlki  günü  çalğıçılar  gətirilərdi.  Toyun  səhərsi  isə  adətə  görə  onlar  “Səhər  muğamı”  çalar  və 

onunla  camahatı  bir  daha  xəbərdar  edərdilər.  Bu  adətlər  azərbaycanlılar  tarixən  yaşadıqları 

kəndlərdə daha çox nəzərə çarpır. 

Gəlmişıx sizin toya  

Baxmıyın bizim boya. 

Çox şad oluf gəlmişıx, 

Mübarək olsun toya. 

 

Qımırdan qız almışıx, 

Çaya limon salmışıx, 

Qardaşımın toyudu 

Arzumuza çatmışıx. 

 

Oğlan evi: 

Arışarıx gül-gül, 

Barışarıx gül-gül. 

Arşa tökən şərbət olsa 

Biz içarıx gül-gül. 

 

Qız evi: 

Arışmarıx gül-gül 

Barışmarıx gül-gül. 

 

“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” 

adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 

217

 

 

 

 

Arşa tökən şərbət olsa  

Biz işmarıx gül-gül. 

 

Bu  bölgənin  toy  adətləri  bəzi  xüsusiyyətlərinə  görə  fərqlənir.  Məsələn,  Şəki-Zaqatala 

bölgəsində  oğlanın  və  qızın  hər  kisinin  sağdışı-soldışı  olur.  Bəyin  sağdışı-soldışı  mütləq  subay 

olmalıdır.  Toya  kimi  ərə  gedəcək  qız  öz  subay  rəfiqələri  ilə  “Qızlar  içi”  gəzməli  oğlanda  öz  on 

atəyin  olunan sağdiş  və  soldişi  ilə  birgə qonaqlıq gəzir. Toydan sonra oğlan və  qız evləri bu dörd 

nəfərə xələt  verməklə  onlara öz razılıq  və  minnətdarlığını  bildirir. Onların digər adları   "yançılar" 

"saqqallar"dır. 

Zaqatala Azərbaycanlılarla yanaşı, azsaylı xalqların da ortaq vətəni olduğundan  burada  bəzi 

etnik  xalqlar  yaşadığından  adətlərdə  də  fərqlilik  mövcud  olsa  da  əsas  etibarı  ilə  azsaylı  xalqlar 

Azərbaycanlılarla  birgə  yaşadıqları  üçün  bu  mədəniyyəti  kifayət  qədər  götürmüş  və  ən  kamil 

qoruyucularına  çevrilmişlər.  Zaqatalalılar  hər  zaman  adət  və  ənənələrin,  mənəvi  dəyərlərin 

qorunması ilə öndə olmuşlar. Müxtəlif millətlərin burada yaşamasına baxmayaraq, Zaqatalada hər 

zaman  istər  millətlərarası,  istər  dinlərarası,  istərsə  də  məzhəblərarası  qardaşlıq  və  ehtiram  özünü 

göstərmişdir.  Zaqatalalılar  Azərbaycanın  dövlətçiliyinin  qorunmasında  böyük  xidmətlər 

göstərmişlər.  Eləcə  də,  azsaylı  xalqların  milli  mənəvi  mədəniyyətlərinin  araşdırılması  onların  bir 

etnos  kimi  hərtərəfli  tədqiq  olunmasında  böyük  əhəmiyyətə  malikdir.  XIX  əsrdə  Azərbaycanın 

şimal bölgəsinə səfər etmiş D.Zubarayev, Fon-Plotto (“Zaqatala dairəsinin əhalisi və təbiəti” əsəri) 

eləcə  də,  ayrı-ayrı  müəlliflərin  və  etnoqrafların  müxtəlif  əsərlərində  bu  ərazidə  yaşayan  azsaylı 

xalqlar  haqqında  məlumat  verilmiş  (A.Poserbskinin,  D.Bakradze  (“Zaqatala  dairəsi  haqqında 

qeydlər”  məqaləsində,  K.Qan,  K.Kolyubakin,  Konstantinov  və  başqaları)  burada  yaşayan  xalqlara 

və  onların  adətlərinə  öz  münasibətlərini  bildirmişlər.  Fon-Plotto  “Zaqatala  dairəsinin  əhalisi  və 

təbiəti”  əsərində  bu  bölgədə  yaşayan  azsaylı  xalqların  mədəniyyətlərini,  adətlərini  təsvir  etməyə 

çalışmışdır ( 4, s. 36)  

Zaqatalada  yaşayan  azərbaycanlılarla  yanaşı,  müxtəlif  xalqların  nümayəndələrinin 

mədəniyyət  hüquqları  qorunmuş,  folklorlarına,  məişət  mərasimlərinə,  adətlərinə,  epik  ənənələrinə 

kifayət qədər yer ayrılmışdır. 

Məsələn, Zaqatalanın demək olar bütün kəndlərində ( xüsusən azərbaycanlılar yaşayan) gəlin 

toy mağarına aparılmazdan öncə evə gətirilir və qayınana onu ortaya qoyulmuş lampanın başına üç 

dəfə dolandırır. Sonra bal gətirilir və gəlinlə qaynana,  bəy bir-birlərinə qaşıqla bal yedizdirirlər. Bu 

həm  şirinlik  əlaməti  sayılır.  Eləcə  də  yeni  qurulmuş  ailə  gələcəkdə  bal  kimi  şirin  və  mehriban 

olsunlar anlamına tapınır. Bu adət avarların yaşadıqları Carda biraz başqa cür nəzərə çarpır. Gəlin 

öz  yengələrinin  birgə  güzgü,  lampa,  samavarın  ətrafında  fırlanır,  bəydə  öz  sağdişləri  ilə  gəlinin 

arxasınca  gedir,  bu  arada  bəy  gəlinin  əlindəki  yaylığı  almağa  çalışır  ki  gələcəkdə  üstünlük  onda 

olsun.  Gəlində  öncə  vermək  istəməsə  də  sonra  da  hörmət  əlaməti  olaraq  əlindəki  yaylığı  şərait 

yaradır ki, bəy götürə bilsin.  

Zaqatala  toylarında  təzə  gəlinin  ayağı  ruzili  olsun,  düşəcəyi  evə  bol-bərəkət  aparsın  deyə 

qaynana  gəlinin  başı  üzərində  çörək  kəsir.  Bu  adət  Zaqatalanın  Qımır  və  Çobankol,  Bazar 

kəndlərində bir başqa cür nəzərə çarpır. Qız ata evindən çıxarkən qız anası və yaxud böyük bibisi 

qızla oğlanın başı üstündə çörək bölür, yarısını qıza verir özü ilə oğlan evinə ruzi bərəkət aparsın, 

yarısını da ata evində saxlayırlar ki qız evin bol bərəkətinin hamısını özü ilə aparmasın. Bildiyimiz 

kimi  çörək  bolluq-bərəkət  rəmzi  kimi  verilir.  Balakəndə  isə  bütöv  bir  çörəyin  bir  ucundan  gəlin, 

digər  ucundan  isə  qayınana  tutub  dartır.  Hansı  tərəf  daha  çox  çörək  dilimi  qoparsa,  evdə  onun 

sözünün  keçəcəyi  güman  edilir.  Adətən  gəlinlər  hörmət  xatirinə  daha  az  dilim  kəsirlər.  Digər 

bölgələrdə  gəlin  3  gün  öz    otağından  çölə  çıxmır.  Zaqatalanın  Muxax,  Çobankol,  Bazar,  Qımır 

kəndlərində toy gününü səhərisi “Üzdüvağı” adəti icra olunur. Həmin gün  gəlin sübh tezdən durar 

çay  qoyar,  qızın  görüşünə  təbrik  üçün  gələn  qonaqları  öz  əli  ilə  çay  verir.  Gələn  qonaqlar  isə 

əvəzində bölmənin (nəlbəki) içinə şirinik kimi pul atırlar. Bu adət “Üzaçdı”, “Duvaqqapma” kimi 

də  adlanır.  Balakəndə  isə  toy  gününün  səhərisi  “yumru  toy”  adlı  mərasim  düzənlənir.  Qohum-

əqrəba  yığılır,  gəlin  hamıya  çay  süzür,  qonaqlar  isə  nəlbəkiyə  nəmər  qoyurlar.  Quba  rayonun 

Xucbala kəndində isə  qız evinə oğlan adamları tərəfindən nişan gətirilərkən çay içən hər kəs (oğlan 

adamı) nəlbəkiyə pul qoyur. Qaxın Lələlpaşa kəndində isə üzaçdı günü hamı gəlinin başına yığılıb 

 

“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” 

adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 

218

 

 

 

 

gözaydınlığı verər, qaynana gəlib gəlinin başındakı qırmızı duvağı götürür. Ona imkana görə nəmər 

verir,  sonra başından götürdüyü duvağını bar gətirən ağacın üstünə atır ki, gəlin çox övladlı olsun. 

Zaqatalanın Car kəndində isə toyun 2-ci günü gəlinin üzünü qaynata açıb əlinə pul qoyur bunu heç 

kəs  görməməli  idi.  Adətdəndir  ki,  gəlin  bir  neçə  gün  hörmət  əlaməti  olaraq  üzü  örtülü  gəzsin. 

Zaqatalanın azərbaycanlılar yaşayn kəndlərində bu gündə oğlan toyundan sonra qız evindən oğlan 

evinə  gəlin  üçün  yemək  aparılır.  Yeməklər  də  əksərən  milli  mətbəxi  əks  etdirir.    Yemək  aparmaq 

funksiyasını  qız  yengələri  həyata  keçirir.  Bu  adət  avarların  yaşadığı  kəndlərdə  xüsusən  avarların 

yaşadıqları Carda yalnız oğlan toyunun 3-cü günü yengələr tərəfindən yemək və şirniyyat aparılır. 

Bu  adətlər  çox  təbii  ki,  Azərbaycanlılardan  avarlara  və  digər  xalqlara  inteqrasiya  nəticəsində  baş 

vermişdir.  

Əvvəllər  burada  toylar  iki  yaxud  üç  gün  davam  edərdi.  Nəmər  vermə  adəti  Zaqatalanın 

müxtəlif  kəndlərində  fərqli  nəzərə  çarpır.  Avarların  yaşadığı  ərazilərdə  (xüsusən  Carda)    belə  bir 

adət  var ki,  toyun 2-ci  günü  bəy sağdişləriylə  ona məxsus  ayrılmış  kürsüdə  oturur. Bütün  qohum 

qardaş  yaxınlar  gəlinlə  birgə  gəlib  oğlandan-əvvəlcədən  qızın  sandığında  ata  evindən  gətirdiyi 

halvanı  alır  bir-bir  hamının  ağzına  verir  ki,  şirinnik  olsun,  mehribanlıq  olsun.  Sonra  da    kim 

halvanın  dadına  baxardısa  gəlinə  nəmər  verərdi.  Sonra  hamı  yerli  havaya  oynayırdı.  Halva 

ümümiyyətlə  Zaqatalanın  həm  toy  həm  də  yas  mərasimlərində  geniş  istifadə  olunur.  Məsələn 

Azərbaycanlılar  yaşayan  kəndlərdə  ölünün  40-da  düyü  halvası  paylanılır.  Toylarda  gəlin  özü  ilə 

halva aparır və s. Halva ümumiyyətlə bu bölgədə istər toy istərsə də yas mərasimlərinin əsaslı rol 

oynayır. Saxurlar yaşayan Mamrıx kəndində isə qız oturacağı kürsüyə öncə bəxti gətirmiş ağbirçək 

nünələrimizi otuzdururlar ki, təzə gəlin də uzunömürlü, bəxti gətirən olsun.  

Zaqatalada “parça biçdi adəti mövcuddur”. Həbləcə hər iki öydə toya hazırlıx yekunu kimi qız 

bəy öyündə “boy bişdi” və yaxud “paltar bişdi” mərasimi ilə tamamlanır. 

“Qız öyünə “boy biçdi”yə ya bazar ertəsi, ya adna* (cümə), yaxud da xas* (ikincı gün) günü 

gəliylər.  Oğlan  adamları  gəlin  üçün  alınmış  parça  paltar  bəzax  avadanlığını  və  s.  xonçalarda  qız 

öyinə  gətiriy.  Horada  parça  paltar  kimi,  iynə,  mağara  (sap)  üsküh,  qayçı  və  s.  tikiş  ləvazimatı  da 

işlənməmiş  olmalıdır  ki,  təzə  qurulacax  aylədə  dava-dalaş,  söz-söhbət  olmasın.  Paltar  biçən 

ağbirçax qadın qayçını əlinə alarax diyir: 

Vəkil bəxşiş verərsə, qayçım kəsər parçanı. 

Beləlixla bəyin vəkili “Qayçmı itiləmax hasandır”- diyarax, həmin qadına bəxşiş veriy”. 

Bu adət qız toyu günü və bəzən də oğlan toyunda, oğlan adamlarının gəlin aparmağa gəldiyi 

gün də həyata keçirilir. Qız toyunda oğlanın yengəsi gəlinə gətirdikləri bütün cehizləri ortaya qoyur 

məclis  əhlinə  göstərir.  Əlindəki  qayçını  qızın  adına  gətirilmiş  parçanın  üzərinə  yaxınlaşdırır  və 

deyir ki, qayçı kəsmir. Bunu deməklə qız vəkilindən nəmər istəyir. Nəmərini aldıqdan sonra işini 

davam  edir.  Zaqatalanın  Muxax  kəndində  isə  bu  adət  oğlan  adamları  qız  evinə  gəlini  aparmağa 

gələrkən  icra  olunur.  Qız  yengəsi  parçanı  əlinə  alıb  qayçını  yaxınlaşdırıb  deyir  ki,  qayçı  kəsmir, 

bütün oğlan adamları qız yengəsinə nəmər veriirlər.  

Maraqlı  və  ortaq  adətlərdən  biri  də  budur  ki,  Zaqatala  Qax,  Balakən  rayonlarında  qohum 

qardaş, qonşular ellikcə oğlanın və onun yançılarının boynuna kəlağayı və parça salırlar.  

Vaxtı  ilə  bu  bölgədə  gəlin  bəy  evinə  düşəkən  bəy  3  dəfə  tüfəng  atardı,  Bu  da  çox  təbii  ki 

qədim  inanclarla  sıx  bağlı  olan  bir  adətdir.  Diyilənlərə  görə  ritual  yerində  həmişə  xeyir  və  şər 

qüvvələr cəm olarmış. Tüfəng atma adəti xüsusən bu şər qüvvələri ritual yerindən uzaqlaşdırmağa 

xidmət edir. 

Zaqatalanın  ingiloylar  yaşayan  Əliabad  kəndində  isə  gəlin  gətirməyə  gidən  zaman  oğlan 

vəkili tüfəng atmazdısa qız evinin adamları onları içəri buraxmazdılar. 

Zaqatalanın  demək  olar  ki,  bütün  kəndlərində  gəlin  apararkən  yol  kəsmə  adəti  var.Xüsusən 

gəlini  qıraq kəndlərə  gedirdisə  o zaman kəndirin qalınlığı  daha çox olur,  yolun  ortasına düzülmüş 

odun kötükləri və daşlar daha iri olardı. Bəydən və vəkildən nəmər almamışyolu açmazdılar. 

Zaqatalanın  əksər  kəndlərində  isə  (Qımır  Bazar,  Çobankol,  Muxax)  ərə  gedən  qıza  əvvəllər 

toya  üç  qalmış  ev  yiyəsi  bütün  kənd  əhlini  qohum  qardaşını  çağırıf  qonaqlıq  verir  və  onları 

əyləndirmək  üçün  çalğıçılar  dəvət  edirdilər.  “  Ay  bala  ho  vaxlar  havı  adətə  zaqatalalılar  arasında 

“Şingəm  etmax”,  “Şingəm  qoparmax”  diyiydilər”.  Bu  adəti  camaat  gələcək  xata-bəlanın  qarşısını 

almaq üçün, sadağa etmək, yeni ailə quran gənclərə xeyir-dua vermək məqsədi ilə edirlər. Şingəm 

 

“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” 

adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 

219

 

 

 

 

zamanı  öncə  ağbircək  nenələrimiz  əllərinə  ipək  yaylıqlar  alaraq  nağara-zurna  havasının  sədası 

atında öz maraqlı oyunlarını göstərir və bir ağızdan oxuyardılar. 

 

Aşıx gəlif çalmağa, 

Şingəmi qoparmağa. 

Yığılsın qohum qardaş  

Şingəmdə oynamağa 

Xeyir dua vermağa. 

 

Qədim inama görə “bəylər” mərasim yerinə toplaşar, bəyə və gəlinə zərər toxundurarmış. Bu 

səbəbdən  acları,  yoxsulları  doyurub  yeni  ailə  quracaq  gənclərə  xeyir-dua  qazandıran  ağsaqqallar 

həm  də  çal-çağır  etməkla  camaatı  şənləndirir  və  bununla  bədxah  ruhları  mərasim  yerindən  uzaq-

laşdırmış olurdular. 

Zaqatalada vaxtı ilə açıq toylar keçirilərdi. Açıq səma altında keçirilən həmən toylarda xüsusi 

olaraq gənclərin yarışları təşkil olunar ağsakallar onlara dəyər verərdilər. Höcətləmələr bu mühitdə 

keçirilən toyların əsasını təşkil edərdi. Açıq səma altında göy çəmənlikdə ağsaqqallar bardaş qurub 

oturar.  Onların  qarşısında  hünər  göstərən  gənlərə  əməyinə  dəyər  verərdilər.  Hündür  bir  çinar 

ağacından asılmış almanı tüfənglə vuruf salardılar, qurşaq tutardılar. Bu  ənənənin tarixi qədimdir. 

Kitabi Dədə Qorqudda olduğu kimi. Biz türk xalqlarının qədim və ortaq abidəsi olan “Kitabi Dədə 

Qorqud”  dastanında  gənclərin  gücünü,  qüvvəsini  sınağa  çəkmək  üçün  dəvəynən,  şirnən  meydana 

çıxmalarının şahidi oluruq. (5, s.178) “Elin ağsaqqalı Dədə Qorqud qəhrəmana ad qoyur, Zaqatala 

bölgəsində məişət mərasimləri zamanı icra olunan bu oyunlarda da elin ağsakkalı qalib gəlmiş gənci 

mükafatlandırardı. Bu mükafat ağbirçək nənələrimizin bişirdikləri bir sini düyü və yaxud tər halvası 

olardı.  Qədim  açıq  toy  mərasimlərində  təşkil  olunmuş  at  çapma  mərasimi  zamanı  da  qalib  gələn 

gənclər mükafatlandırılardı”. 

Folklorşünas  alim  Azad  Nəbiyev  qeyd  edir  ki,  qədimdən  türk  tayfaları  gəlin  faytona 

minməzdən qabaq, igidlər cıdıra çıxmış,qurşaq tutmuş, qılınc oynatmışlar ( 7,s.295). 

Bu bölgədə bu gün də  yaşayan adətlərdən biri  bəyin və onun  yançılarının boyunlarına parça 

salmaq adətidir. Bütün  toya gələnlər öz parça kəlağayıları ilə  meydaana  bəyin  anasına  yaxınlarına 

gözaydınlığı  verdikdən  sonra  əllərindəki  parçaları  bəyin  və  onun  yançılarının  boynuna  salırlar. 

Zaqatalada–Balakən  bölgəsində  toylarda  şavaş  vermə,  bəyin  boynuna  parça  salma,  tüfəng  atma, 

gəlinin bəy evinə gələrkən qab sındırma, sağdişin sandıq üstə oturub oğlan tərəfin adamından nəmər 

alması,  üz  açdı,  yaxud  üzdüvağı  adətinin  keçirilməsi,  və  s.  kimi  ortaq  adətlərlə  yanaşı,  azsaylı 

xalqların  burada  tarixən  yaşayan,  yerli  əhalidən  götürüb  yaşatdıqları  oxşar  adətləri  də  qorunub 

saxlanılır.  Bu  adətə  oxşar  bir  adət  də    Anadoluda,  Ankara  türklərinə  məxsus  toyda  bəy  və  gəlin 

bütün  məclisin  ortasında    ayaqüstü  durur,    onların  boyunların  1-2  metr  uzunluğunda  qırmızı  lent 

taxırlar.  Məclisə  gələnlər  gəlinə  altunlar  taxarlar.  Eləcə  də  iki  gənc  oğlan  qadın  paltarı  giyinib 

ortalıqda  oynayırlar.  Çox  zaman  bəy  və  gəlin,  məclisə  də  dəvət  olunan  qonaqlarda  onlarla 

oynayırlar.  Buna  “Köçek”  oyunu  adlandırılır.  Davulun  sədaları  altında  gənclərin  oynayan  çox 

güman ki, bu oyunu bütün qohumları bir araya gətirməyə, mehriban olmağa xidmət edir. 

 İngiloyların  yaşadıqları  Əliabad  kəndində  gəlini  bəy  evinə  gətirərkən  ailənin  təməlinin 

möhkəm  olması,  bəd  nəzəri  qırması    inamıyla  öncə  dəhrə,  balta,  əncər  kimi  kəsici  alətlərin 

üzərindən  keçirir,  sonra  boşqab  sındırırlar.  Zaqatalada  yaşayan  azərbaycanlılarla  yanaşı,  müxtəlif 

xalqların  nümayəndələrinin  mədəniyyət  hüquqları  qorunmuş,  folklorlarına,  məişət  mərasimlərinə, 

adətlərinə, epik ənənələrinə kifayət qədər yer ayrılmışdır. 

Burada  əsas  məsələ  dilindən,  dinindən,  oxşar  və  fərqli  mədəniyyətlərindən  asılı  olmayaraq 

Azərbaycan  xalqının  bir-birinə  münasibəti,  kimin  hansı  millətə  və  yaxud  dinə  mənsub  olmasında 

deyil,  səmimi  və  saflığlı  ilə,  birgəyaşayışın  yüksək  səviyyədə  yaşanması,  sabitliyin  və  sülhün 

qorunması ilə seçilir. Azərbaycanın şimal bölgəsində  yaşayan azsaylı xalqların hər biri Azərbaycan 

xalqının adətlərini öz adətləri kimi  qəbul etmək, bu adətlərdən bəhrələnmək və bununla yanaşı, öz 

adət-ənənələrini  də  qoruyub  saxlamaq  baxımdan  xüsusi  dəyərə  malikdirlər.  Zaqatalada  yaşayan 

avarlar, ingiloylar, Azərbaycanın Qafqaz dillərinə aid ləzgi qrupuna daxil olan saxurlar, əsrlər boyu 

azərbaycanlılarla  birgə  yaşamış  Azərbaycanın  etnik  xəritəsini  çox  zənginləşdirmişlər.  Bu  da  çox 

 

“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” 

adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 

220

 

 

 

 

təbii  ki,  Azərbaycanlıların  bu  xalqlara  göstərdiyi  humanist,  səmimi  münasibətin  göstəricisində 

yaranmışdır. V.L.Veliçko qeyd edir: “Azərbaycanlıların damarlarında mərdlik, mərdanəlik, nəciblik 

qanı axır. Onlar təbiətən xeyirxah, genişqəlbli, və alicənabdırlar” (3, s. 34). Uzun əsrlər boyu azəri 

türkləri  ilə  bir  yerdə  yaşayan  saxurlar  toy  adətlərində  də  özünəməxsusluqlarını  qoruyub-saxlaya 

biliblər. Bu gün saxur kəndlərində əsasən qədim toy adət-ənənələrinə üstünlük verilir.  

Bütün  bunlar  Azərbaycanın  tarixən  müxtəlif  dil  ailələrinə  məxsus  olan  xalqların  məskəni 

olduğunu  bir  daha  sübut  edir.  Və  bu  xalqların  dar  gündə  də,  şad  gündə  də  bir-birinə  arxa,  dayaq 

olaraq  hamılıqla  vahid  azərbaycançılıq  ideologiyasına  sadiq  olduğunu  nümayiş  etdirir. 

“Multikulturalizm  Azərbaycan  xalqına  əsrlər  boyu  xas  olan  bir  dəyərdir.  Bu  dəyəri  yaşadan,  bu 

gündə yüksək səviyyədə qorunub saxlanılmasına əsas verən başlıca səbəb Azərbaycan xalqıdır. Bu 

xalqa əsirlər boyu xas olan humanist, sadəlik, umum bəşəri baxışın fərqliliyi, dilindən dinindən aslı 

olmayaraq  Azərbaycan  vətəndaşına    insana  insanlığa  verdiyi  dəyərdir.  Ümüd  varıq    uzun  əsirlər 

keçsə də bu yüksək mənəvi dəyər özünü qoruyub saxlayacaqdır. 

 

Ədəbiyyat siyahısı 

1. Azərbaycan konstitusiyası. Bakı: (yeni redaksiyad) Bakı: Qanun, 2009, 67 s. 

2. Azərbaycan multikulturalizminin ədəbi-bədii qaynaqları. Bakı: 2016. 

3. Bayramov Ə.S. Etnik psixoloiya. Bakı: Renessans, 2001, s. 374 

4. Фон-Плотто А. Пğиğода и лşди Çакаталъского окğуга. ССКГ, вып. IV Тифлис, 

Иçд.Кавкаç.Гоğ,Упğ,1870, с.1-62 Kitabi-Dədə-Qorqut,Bakı: Öndər nəşriyyatı, 2004, 376 səh.) 

5. Azərbaycan qəzeti, Multikulturalizm və tolerantlığın dünyada ən mükəmməl nümunəsi  03 

May 2016 

6. Nəbiyev Azad. Azərbaycan xalq ədəbiyyatı. Turan nəşrlər evi. Bakı, 2002, səh-295.678 

səh. 

http://www.heydar-aliyev-foundation.org/az/content/index/85/ 

 

Zumrud Ibrahim gizi Mansimova 

Reflection of multiculturalism and azerbaijanism in the work of ashugs of Zagatala 

Summary 

Ritual traditions of both Azerbaijanis and representatives of other minority peoples - Avars, Sakhur, 

Ingloids and etc. living together in Zagatala region is located in the north-west of Azerbaijan have 

been shown in the paper.  The friendly and fraternal relations have used in the paper on the basis of 

borrowing  each  other's  of  wedding  ceremonies  of  Azerbaijanis  and  representatives  of  indigenous 

peoples  historically  are  living  here.  These  traditions  have  been  compare  with  other  regions  of 

Azerbaijan and with the traditions of the Turkic peoples. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Lalə Əliyeva, t.ü.f.d. 

Bakı Dövlət Universiteti, Tarix fakultəsi, dosent 

[e-mail] 

 

AZƏRBAYCANDA YAŞAYAN QAFQAZDİLLİ ETNİK QRUPLARIN MADDİ VƏ 

MƏNƏVİ MƏDƏNİYYƏTİNDƏ AY TANRIÇASINA SİTAYİŞİN İZLƏRİ 

 

Açar sözlər: Udilər, xınalıqlılar, buduqlar, ceklər, ay tanrıçası, Hümay Umay 

Keywords: Udis, Khinaliqs, Buduqs, Jeks, Moon Goddess, Humay Umay 

 

“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” 

adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 

221

 

 

 

 

 

Qədim  Azərbaycanın  maddi  və  mənəvi  mədəniyyətinin  bir  çox  elementləri  islama  və  digər 

səmavi  dinlərə  qədərki  inanc  izlərini  özündə  daşımaqdadır.  Xüsusilə  ay  tanrıçasına  dərin  sitayişlə 

bağlı olan bu izlər etnik baxımdan həm türk, həm də qeyri-türk kökənli Azərbaycan əhalisi arasında 

müşahidə  olunur.  Maraqlıdır  ki,  eyni  mədəni  fenomen,  yəni  ay  tanrıçasına  bağlı  qədim  inanclar 

müxtəlif etnik qruplarda özünəməxsus şəkildə təzahür etsə də, onları birləşdirən ümumi cəhətlər də 

kifayət  qədərdir.  Burada  tədqiq  olunan  məsələ  əsasən  udi,  xinalıq,  buduq  və  cek  kimi  qafqazdilli 

etnik qruplar üzrə araşdırılmışdır. 

Tədqiq olunan problemlə bağlı əsas məlumat bazası bir sıra yazılı qaynaqlarla yanaşı, son üç 

ildə  müxtəlif  vaxtlarda  Qəbələ  rayonunun  Nic  və  Qubanın  Xınalıq,  Buduq  və  Cek  kəndlərində 

tərəfimdən    aparılan  etnoqrafik  müşahidə  və  mədəni  antropoloji  səpgidə  araşdırmalara  əsaslanır. 

Burada tədqiqatın Azərbaycan tarixi, folkloru, dilçiliyi və s. üçün əhəmiyyətini qeyd edərək onu da 

vurğulamaq  lazımdır  ki,  ölkəmizə  xas  olan  multikulturalizm  bir  daha  araşdırma  nəticəsində  öz 

təsdiqini tapır. 

Ay tanrıçası,  yaxud,  ay ilahəsi  türk mifologiyasında Humay,  yaxud Umay kimi  tanınmaqda 

olub  məhsuldarlıq,  doğum  və  körpələrin  qoruyucu  tanrıçası  kimi  və  həm  də  qadın  şəklində 

məlumdur  [5,  s.268].  Qədim  Qafqaz  Albaniyasının  inanclarında  yer  alan  ay  ilahəsi  (yunan 

mifologiyasında Selena, romalılarda isə Luna)  antik yazılı qaynaqlarda eyni xüsusiyyətlərlə təsvir 

edilir.  Qədim  yunan  alimi  Strabonun  “Coğrafiya”  əsərində  ən  çox  sitayiş  edilən  tanrı  kimi,  ay 

məbədinin  kahini  isə  hökmdardan  sonra  ikinci  nüfuzlu  şəxs  kimi  göstərilmişdir  [7,  s.  X,  4,7].  O 

cümlədən, Yaxın və Orta Şərq mifologiyasında da ay tanrıçası və ona sitayişin xüsusi yeri var. Onu 

da qeyd etmək zəruridir ki, mifik ay allahı heç də həmişə qadın cinsində deyil, bəzən kişi cinsində 

də təsvir edilmişdir. Məsələn, akkadların Sin, şumerlərin isə Nanna adlandırdıqları ay tanrısı Enlil 

və  Ninlilin  oğludur  [10,  s.  54  ].  İran  mifologiyasında  ay  tanrısı  kişi,  Günəş  isə  qadın  ilahə  kimi 

təsvir olunur. Bu, Azərbaycan mədəniyyətini  İran mədəniyyətinin tam təsiri altında olmasını iddia 

edənlərin böyük səhv etdiklərinin bariz nümunəsidir. Azərbaycanın istər türk, istərsə də, qeyri-türk 

xalqlarının mifoloji təfəkkürünü araşdırarkən ay sitayiş obyekti olaraq yalnız qadın kimi təsəvvürə 

gəlir. Təsadüfi deyildir ki, müasir dövrümüzdə Azərbaycanda qızlara qoyulan adların tərkib hissəsi 

kimi ‘ay’ sözü müxtəlif variantlarda keçir. Məsələn, hamıya məlum olan Aybəniz, Aygün, Günay, 

Aysel,  Aynur  və  s.  kimi  çoxsaylı  adlar  milli  təxəyyülün,  şüuraltı  təsəvvürdə  izini  qoymuş  qədim 

miflərin  izləridir.  Ay  tanrıçası  təkcə  doğum  və  körpələrin  himayəçisi  deyildi,  o  həm  də 

məhsuldarlıq və bərəkət gətirən ilahə idi. Qədim Azərbaycan sakini üçün həyatının ümdə məsələsi 

ailə  qurub  övlad  böyütmək  idi.  Üstəlik  sadə  insan  bu  ailəni  təmin  etmək  üçün  maldarlıq  və 

əkinçiliklə məşğul olmalı idi. Təbii ki, o, övlad sahibi olmaq arzusu da, yüksək məhsuldarlıq əldə 

istəyi də ay tanrıçasına daha çox sitayiş edilməsi üçün əsas yaradırdı.  

Azərbaycanla  yanaşı, digər Qafqaz xalqlarının  mifoloji dünyasında da ay tanrıçasının xüsusi 

yeri var. George Dümezil yazır ki, ay kultunun bütün Cənubi Qafqazda keçərli olduğunu müəyyən 

etdim və ay tanrıçasının Cənubi Qafqazdakı adının (qədim gürcü dilində ttwe, minqrel və lazca tuta, 

svan dilində došd, hər biri tetwe–dən törəmişdir) yunan folklor qəhrəmanı Tityosun adına bənzədiyi 

qənaətinə gəldim [2, s. 68 ]. Beləliklə, müəllif Qafqaz xalqlarında ay kultunu yunan mifologiyasının 

təsiri kimi dəyərləndirir. Lakin bu kult bütün Yaxın Şərq və Avropa xalqları arasında, eləcə də, Orta 

Asiyadan Yaponiyayadək geniş məkanda yayılması və onun müxtəlif variantları ay kultunun yalnız 

yunan mifologiyasına bağlanmasını mümkünsüz edir. 

Tərəfimizdən  aparılan  müşahidələr  belə  qənaətə  gəlməyə  imkan  verir  ki,  ay  tanrıçasına 

sitayişin ən geniş yayılan təzahürü həyat ağacına, yaxud dilək ağacına sitayişdir. Etnik mənşəyi və 

dini  mənsubiyyəti  tamamilə  fərqli  olan  xalqlar  bu  inancı  daşımaqdadır.  Bütün  Qafqaz  ərazisində 

geniş  yayılmış  müxtəlif  sitayiş  yerlərində,  ocaq  və  pirlərdə  belə  ağaclara  rast  gəlinir.  Ayinin 

icrasına  gəldikdə  bu,  adətən  ağaca  əski  parçası  və  ya  saplar  bağlanması,  şam  yandırılması,  onun 

altında qurban kəsilməsi və başqa formalarda müşahidə edilir.  

Məlumdur  ki,  ay  tanrıçası  həyat  və  ya  yaşam  ağacının  sahibəsidir  [9,  778]  və  bəzi  Altay 

mifləri  onun  üç  Qayın  ağacında  göydən  yerə  endiyini  göstərir.  Qayın  ağacı  ilə  yanaşı,  digər 

möhtəşəm gövdəli, bəzən isə kiçik, amma tikanlı ağaclara sitayiş obyekti olaraq Azərbaycanın hər 

yerində  olduğu  kimi,  o  cümlədən  udilərin  yaşadığı  Qəbələ  rayonunun  Nic  kəndində  geniş  rast