Toponimikaning tilshunoslik, tarix, geografiya, arxeologiya va boshqa
fanlarga aloqadorligi uning muhim xususiyatlaridandir. Toponimikaga oid
ma’lumotlar tadqiq qilinayotganda tarixiy ma’lumotlarga, ayniqsa arxeologiyaga
oid tekshirish natijalariga suyangan holda ish ko’rish zarur. Chunki toponimika
ko’pincha tarixiy dalillarga va isbotlarga muhtoj. Masalan, biror yodgorlikning
nomini o’rganish uchun, albatta, uning qaysi davrda yaratilganligini va nima
sababdan shu nom berilganligini tarixiy davr sharoiti, muhiti nuqtai nazaridan
tadqiq qilish talab etiladi. Tadqiqotning yozma manbalarga ko’pincha
arxeologiyaga oid ma’lumotlarga suyangan holda ish ko’rish usuli nomlarning
qo’yilgan davrini aniqlashga va nomlarning paydo bo’lishini o’rganishga qo’l
keladi. Bir nomning o’zgarishini kuzatmoq uchun birmuncha vaqt ketadi.
Shuni unutmaslik kerakki, geografik nomlar ijtimoiy hodisa bo’lib, jamiyat
taraqqiyoti bilan mustahkam bog’liqdir. Ma’lum bo’lishicha, har bir tuman
toponimikasi murakkab tarixiy jarayon bilan bog’liq bo’lib, yer ostida ko’plab
madaniy qatlamlar mavjudligi uni sinchiklab tadqiq qilishni talab etadi.
Toponimika metodologiyasiga muvofiq uni fan sifatida o’rganish uchun
toponimlarning paydo bo’lishiga doir ma’lumotlardan foydalanish, nomlarning
mavjud bo’lgan barcha formalarini aniqlash, nom va atamalarni o’sha joy bilan
bog’liq holda tanlash va eng muhimlarini o’rganish zarur.
Toponimik asoslarga vaqt, manbalar va yo’nalishlar bo’yicha joylarga
aholining ko’chishi, o’rnashishi kiradi. Toponimlar aniq tarixiy jarayon bo’lib, u
aholining ko’chishi, madaniy, iqtisodiy va til munosabatlari bilan vujudga keldi,
so’ng tarqala boshlaydi. Toponimika jamiyatning muomala vositasi bo’lgan tilni,
uning iqtisodiyotini, madaniyatini va tarixiy taraqqiyotini o’rganish jarayonida
o’sib, rivojlanib boradi.
Toponimik nomlar manbai va ularni o’rganishda qo’llanilgan uslub va
usullarning to’g’riligini aniqlash maqsadida yozma va boshqa manbalar
qo’lyozmalar, akt materiallari, aholi joylashgan chegaralarni aks ettiruvchi bosh
(asosiy) va maxsus haritalar hamda ilmiy safar haritalari bilan solishtirib chiqiladi.
Toponimikada ham, moddiy va madaniy yodgorliklar o’rganilganidek, oddiydan
murakkabga, ya’ni bugungi kundan asrlar ichkarisiga kirib borish zarur. Bilish
murakkab dialektik jarayondir, chunki bu usul bilan madaniy qatlamlarning eng
qadimiysidan boshlab, to navqironigacha nomlarning manbai asta-sekinlik bilan
ochiladi va nomlarning «yoshi» aniqlanadi. O’z navbatida toponimik nomlar tarix
uchun ham bebaho manbadir. Geografik nomlar uzoq muddatli bo’lib, ma’lum
hududdagi u yoki bu xalqning tili haqida guvohlik beradi. Nomlar ma’lum bir
aholining hamjihatligi yoki tarqoqligiga ham bog’liqdir.
Ibtidoiy jamoa tuzumi davrida nomlar juda kam bo’lgan, keyinchalik aholi
paydo bo’lib, qo’yilgan nomlar ham ko’p vaqtlar o’tishi bilan boshqa nomlarga
o’zgartirilib yuborilgan yoki butunlay yo’q bo’lib ketgan. Yozma manbalardagi
toponimikaga oid ma’lumotlar tahlil qilinganda buni yaqqol ko’rish mumkin. Bu
voqyeani hozirgi vaqtda ham aniq ko’rishimiz mumkin. Ayrim shahar va
qishloqlarning eski nomlari o’rniga yangi nomlar qo’yiladi, bu eski nom nima
uchun yo’qotildi-yu, nima uchun yangi nom qo’yildi, buning sabablarini ham
aniqlash mumkin.
O’tmishda esa yangi zamindor (yer egasi) paydo bo’lishi bilan ko’pincha
aholi eski geografik nomlar o’rniga shu zamindorning nomini qo’yishgan.
Dialektologiyadan farqli Ular oq toponimikaga oid ma’lumot to’plashda,
joylarning nomlarini o’rganishda aholidan yoppasiga so’rash uslubi qo’llaniladi.
Faqat shunday uslub bilangina turli daralar, kichik soy va anhorlar, jarliklar, ko’llar
va boshqa shunga aloqador bo’lgan nomlarning miqdorini aniqlash mumkin,
xoloSamarqand Shunday joylarning hammasi aholi yashaydigan joylarning
kartasiga yoki aholi joylari ro’yxatiga kiritilmagan, ehtimol kiritilmasa ham kerak.
Toponimikaning eng katta xizmati shundaki, u hujjatxona hujjatlarini sinchiklab
o’rganish, xalq og’zaki ijodi asosidagi ayrim tomonlar va nixoyat hyech qanday
manbalarda aks ettirilgan noma’lum joylarni bizga ma’lum qiladi. Toponimikaga
oid ma’lumotlar yig’ishda va joy nomlarining kelib chiqishini o’rganishda
etnografiya ham katta rol o’ynaydi.
Toponimikaning ayrim toifalari va tizimlari o’rtasidagi o’zaro aloqalarni
o’rganish yo’li bilan toponimlarni tavsiflash toponimik tadqiqotlarning asosini
tashkil etadi. Ko’pgina mutaxassis toponimistlar mahalliy toponimlarni har
tomonlama regional tadqiq qilishga katta e’tibor beradilar. Bunda, albatta, mikro
va makro toponimikani o’zaro taqqoslash zarur. Toponimika vazifalarini aniqlar
ekanmiz, ma’lum joyning geografik nomi tarixi tUlar oq, shu o’lkada yashagan
xalqlar tarixi bilan bog’liq holda aniqlanishini uning asosiy maqsadi qilib olishimiz
zarur. Bundan tashqari, toponimikaga oid tadqiqot ma’lumotlaridan
foydalanilayotganda o’sha o’lka xalqlarining tilini o’rganish, arxeologiya va
etnografiyaga oid ma’lumotlarni hisobga olish maqsadga muvofiqdir.
Toponimikaga
oid
tadqiqot
olib
borilayotgan
tumanning
tabiiy
geografiyasini, o’tmish tarixini, til tarixini yaxshi bilish shart. Toponimikani
o’rganishda yuqoridagilarga amal qilingan taqdirdagina tadqiqotchi o’z maqsadiga
erishishi mumkin. Tadqiqotni toponimikaga oid ma’lumotning yaratilgan davri va
tarixini aniqlashdan boshlash kerak.
Hozirgi vaqtda toponimistlar joy nomlarini faqat etimologik va semantik
jihatdangina emas, balki so’z yasalishi jihatidan ham tahlil qilmoqdalar.
Antrotoponim kishining ismi, familiyasi, laqabini (masalan, Mahmud Koshg’ariy,
Munis Xorazmiy), antrotoponimika kishi ismi, shahar, qishloq, ovul va shu kabi
joylarning nomidan olingan toponimlarni (masalan, Toshkentboy, Qo’qonboy,
Xo’jaqul), etnotoponim esa qabila, urug’-aymoq nomiga qo’yilgan nomlarni
(masalan, Qozoqboy, Qirg’izboy, O’zbek) o’rganadi.
Dalvarzin, Qo’ng’irot, Nukus, Mitan va hokazolarni istisno qilganda, barcha
toponimlar ikki va undan ortiq tarkibiy qismdan (komponentdan) iborat. Bunday
qaraganda hyech qanday qo’shimchasiz faqat bir so’zdan iboratday tuyuladigan
Jizzax, Qo’qon, Yozyovon, G’alcha kabi toponimlar aslida ikki komponentdan
tuzilgan.
Biroq, Qarshi (saroy, qasr), Hisor (qo’rg’on), Buxoro (bihara —
ibodatxona), chim (qo’rg’on)
,
yon (bekat), yop (kanal) kabi nomlar mustaqil
toponimlar shaklida uchraydi. Ba’zan esa qum, zax, supa kabi geografik atamalar
ham hyech qanday qo’shimchasiz toponimlar xosil qilgan. Biroq ana shunday
birgina geografik atamadan tuzilgan nomlar ko’pincha shu toponimlarning xalq
og’zida qisqartirilgan shakli bo’lib chiqadi. Masalan, Qumqishloq deyish o’rniga
Qum; Zahar iq deyish o’rniga Zax, Supatepa deyish o’rniga Supa deb qo’ya
qolishadi. Biroq hyech qanday qo’shimchasiz Tol, Pidana (yalpiz), Yantoq, Tulki
kabi nomlar ma’naviy jihatdan aslida bu o’simlik va hayvonlarga hyech qanday
aloqasi bo’lmasligi, ko’pincha tamomila boshqa so’zlarning fonetik jihatdan
o’zgarishi natijasida shu shaklni olgan bo’lishi mumkin.
Yuqorida aytilganlardan shunday xulosaga kelish mumkin: toponimika uch
prinsipga asoslanadi: 1)toponimlarning paydo bo’lish tarixini o’rganish;.
2)toponimlarning
geografiyaga
oid
ma’lumotlarini
aniqlash;
3)asosiy
qidirilayotgan toponimlarning barcha nomdagilarini ilmiy asosda alohida-alohida
o’rganib,
ulardan
xulosa
chiqarishdir.
Bu
prinsiplar
qo’llanmaning
muqaddimasidan to xotimasigacha yoritib borilgan.
1.
O’zbekiston Respublikasida ma’muriy hududiy tuzilish toponimik
obyektlarga nom berish va ularning nomlarini o’zgartish masalalarini hal
yetish to’g’risida O’zbekiston Respublikasi qonuni Toshkent 1996 yil 30-
avgust
2.
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining O’zbekiston
Respublikasidagi Ma’muriy - hududiy birliklar aholi punktlari tashkilotlar va
boshqa toponimik obyektlarning nomlarini tartibga solish to’g’risidagi qarori.
Toshkent –1996 yil 31-may
3.
―O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining‖ O’zbekiston
Respublikasidagi ma’muriy hududiy birliklar aholi punktlari tashkilotlariga
va boshqa toponimik obyektlarga nom berish ishlarini tartibga solish
to’g’risidagi 2004-yil 11 – avgust 383 sonli qarori
Dostları ilə paylaş: |