Ona tili-11 sinf indd

NuTqNINg sOfLIgI VA
BADIIy NuTq
1-topshiriq. 
Gaplarni o‘qing va shevaga oid birliklarning nima maq-
sadda qo‘llanganligini izohlashga harakat qiling.
1. Juringlar! Qaytishda cho‘milamiz! – dedi Oqboy. (Sh. Xolmirzayev) 
2. Shuytib kepqolganman-da men bu yoqlarga, bolam. (Erkin A’zam) 
3. Mana, Salom 
xon aytvotti, xijolat bo‘ladigan hech gap o‘tmabdi-ku. 
(Murod Mansur) 4. Sha 
rif akamgila xat berib yubordila, – dedi. (Tohir 
Malik)
2-topshiriq.
Parchada tagiga chizilgan so‘zlarning qanday badiiy maq-
sadga xizmat qilayotganini tushuntiring.
Muxbir: – Xo‘sh, xo‘sh, endi tak... kechirasiz, kelinlaringiz orasida 
mayin kuladigani bormi? 
Farmon: – Ha, bor. Mana, Sotti juda mayin, juda chiroyli kuladi. 
(Said Ahmad)
O‘g‘ilginamni yaxshi bilasan, qo‘ydek yuvosh bola. Kelinim, yashama-
gur, uni ham rasvo qildi. Bolaginamga ega chiqib, burnidan ip o‘tkazib 
oldi bu dog‘uli. (Said Ahmad)
Badiiy nutqda nutqning sofligi o‘ziga xos tarzda namoyon bo‘la-
di. Badiiy nutqda qahramonning muayyan hududga mansubligini 
ta’kidlash maqsadi bilan shevaga oid so‘z, ibora, grammatik shakl-
lar, personajlarning milliy mansubligi, madaniy-ma’rifiy saviyasiga 
urg‘u be 
rish uchun o‘zbek tiliga kirib o‘zlashmagan chet so‘z va 

---

52
so‘z birikmalari, qahramon ichki dunyosi, tarbiyalanganlik darajasini 
bo‘rttirib ifodalash niyatida dag‘al va haqorat so‘z-iboralar, shaxsning 
hissiy holati, nutqiy malakasining yetarli emasli 
gini ko‘rsatish uchun 
haligi, masalan, innaykeyin, ya’ni, aytaylik, bildingizmi, tushundin-
gizmi, men sizga aytsam, gap shundaki, qarang kabi o‘z ma’nosidan 
begona qilingan, ya’ni ishlamaydigan so‘z va iboralar ishlatilishi 
mumkin. 
Ta’kidlash joizki, rasmiy-idoraviy qoliplashgan so‘z va iboralar 
rasmiy uslubdagina qo‘llanadi, ularni boshqa uslublarga olib kirish 
maqsadga muvofiq emas. Hatto badiiy asarda ham ularning maq-
sadsiz ishlatilishi o‘rinli bo‘lmaydi. Ammo personajning madaniy-
ma’naviy saviyasini kinoyaviy ta’kidlash maqsadida, ya’ni estetik 
maqsad bilan rasmiy-idoraviy qoliplashgan iboralarning badiiy matn-
da qo‘llanishi kuzatiladi.
56-mashq.
Gaplarni o‘qing. Ajratib ko‘rsatilgan so‘zlarning qanday 
badiiy maqsadda qo‘llanganini izohlang. 
1. Mingboshi erkin-erkin kuldi: – Tavba de,