Ona tili-11 sinf indd
Yüklə 0,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
61
Kapalak larni aytmaysizmi? Bir-birini quvlab guldan gulga qo‘nayotgan kapalak larga mahliyo bo‘lmay ilojing yo‘q. Bularning hammasi O‘tkirni butunlay sehrlab qo‘ydi. O‘tkir o‘rtoqlari bilan gul terib yurib, chiroyli kapalak ka ko‘zi tushib qoldi. Buncha chiroyli uchmasa. O‘tkir kapalak ni ushlamoqchi bo‘ldi. Biroq kaftlari orasiga qisib ushladim deganda, kapalak ko‘z ochib yumguncha boshqa gul ustida paydo bo‘lardi. O‘tkir kapalak - ning orqasidan quvlab charchadi, ko‘p ovora bo‘ldi. Axiyri, kapalak ni ko‘zdan yo‘qotib qo‘ydi. (A. Sodiqov, «Tog‘da» hikoyasi) Nutqning boyligini ta’minlashda bir qancha til vositalari ishtirok etadi. Ular orasida leksik, semantik, grammatik, intonatsion vositalar alohida o‘rin tutadi. Boy, shirali nutq tuza bilishi uchun so‘zlovchining, eng av- valo, so‘z zaxirasi boy bo‘lmog‘i kerak. Atoqli so‘z san’atkor- larida, masalan, ulug‘ Alisher Navoiyda 26 mingdan ortiq, rus shoiri A. S. Pushkinda 21 mingdan ortiq so‘z boyligi mavjudligini mutaxassislar ta’kidlaydilar. Albatta, bunday ulkan so‘z boyligiga ega bo‘lish har kimga ham nasib etavermaydi. Ammo o‘z nutqining boy va ta’sirchan bo‘lishini istaydigan har bir kishi o‘z lug‘at boyligini kengaytirib borish haqida qayg‘urishi lozim. Nutqning boyligini ta’minlashda, ayniqsa, ma’nodoshlik katta im- koniyatga ega. Ma’nodoshlik, ma’lumki, faqat so‘zlar doirasidagina emas, balki morfologik va sintaktik birliklar doirasida ham keng tarqalgan. Matnda so‘z, so‘z birikmasi va gap takroridan qochishning eng qulay yo‘llaridan biri ayni shu ma’nodoshlik asosida bir xil bir- liklarni almash tirishdir. Tilimizdagi sodda va qo‘shma gaplar, murakkablashgan gaplar, ular ning xilma-xil qoliplari, bu qoliplar asosida yaratilishi mumkin bo‘lgan millionlab jumlalar boy nutq tuzish uchun cheksiz imkoni- yatdir. Bulardan xabardor kishining nutqi tarkib nuqtayi nazaridan faqat bir xil qolipdagi jumlalardan tarkib topmaydi, ya’ni bir xil sintaktik birliklar takroridan iborat bo‘lmaydi. Nutqning boylik darajasini pasaytiruvchi leksik, semantik, mor- fologik, sintaktik va intonatsion takrorlarni badiiy nutqda alohida badiiy maqsad bilan atayin qo‘llanadigan takrorlardan farqlash lozim. Ko‘proq badiiy va publitsistik nutqda muayyan tushuncha yoki maz- 62 munni alohida ta’kidlash, ohangdorlik kabi niyatlar bilan bog‘lovchi, so‘z, so‘z birikmasi, gaplar takrorlanadi. Masalan, quyidagi she’riy parchada buni ko‘rish mumkin: Yurt bu kun karvonlar boshida nordir, Yurt bu kun Sharq ichra tengsiz bir diyor. Yurt bu kun ohuday xo‘p ishvakordir, Sir kabi seravjdir, Pomirday poydor. (A. Oripov) Yüklə 0,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|