“Qurilish Ekologiyasi” fanidan Kafedra

 
 
 
 
 
 

---

2. Gips va quruq qorishmalar ishlab chiaruvchi korxonalar 
faolyati, va ularni atmosferaga tasiri xolati.
 
Gipsning tavsifi. 
 
O`z kristallik tuzilishiga ko`ra gipsning quyidagi asosiy xillari bo`ladi: zoldir 
simon siniq mayday donali zich gips yoki bo`shliqda tartibsiz yonaladigan yirik donali 
gips (alebastr); ipaksimon tovlanadigan, to`g`ri joylashgan, ipak simon kristallardan 
tarkib topgan tolali jins hamda qatlam-qatlam yassi tiniq kristallar tarzida joylashgan 
plastinka simon gips. 
Tarkibida ikki molekula suv bo`lgan gips monoklin singoniyaga mansub. Uning 
kristalli to`ri Ca
2+
ionlar hamda SO
4
2-
sulfat tetraedrlarini o`z ichiga olgan suv 
molekulalaridan iborat qatllamlarbilanbo'linganqavatlardantarkibtopadi. Koordinatsiya 
soni 8 bo'lgan Ca
2+
ionlari va SO
4
2-
ioni bilan suv molekulalariga nisbatan bir-biri bilan 
kucliliroq bog'langan. Shuning uchun suv molekulalari joylashgan (012) yuzalarga 
ko'ra ikki gidrat kristallari nihoyatda birikuvchanligi bilan farqlanibturadi. 
Birikuvchanlik (111) bo'yicha kamroq, (100) bog'lanishi bo'yicha esa sust. Ikki 
molekula suvli gips qiziganida dastlab suv molekulaning Ca
2+
va SO
4
2-
ionlari bilan 
sustroq bog'lanishlari uziladi va kristall to'rdan suv yo'qoladi. Odatda gips ustunsimon 
va tabletkasimon shakllarda kristallanib, ko'pincha qaldirg'och dumini eslatuvchi qo'sh 
ayrilar hosil qiladi. Shuningdek, qirralari qiyshiq va yuzasi silliq yostiqsimon kristallar 
ham gips uchun xos. Qo'sh ayri tizimlar hosil bo'lishi tufayli ikki yoki bir necha 
panjasimon qayrilgan shakldagi kristallar ham uchraydi. Kristallar ba'zan yirikroq 
shox-shabba shakllarga birlashadi. Kristallarning yorug'lik nurini sindirish ko'rsatkichi: 
Ng=l,5305; 
Np=l,5207. 
Optik o'qlar oralig'idagi burchak 2V=58°. Gips kristallari rangsiz va shaffof, 
biroq tarkibida aralashmalar bo'lsa, xilma-xil kul rang, sarg'imtir, qizg'ish ranglarda 
tovlanadi. Gipsda bir tekis tarqalgan oz miqdordagi aralashmalar gipsdan hosil 
qilinadigan bog'lovchi moddaning sifatiga salbiy ta'sir ko'rsatmaydi. 
Gipstoshning zichligi undagi aralashmalarga bog'liq bo'lib, 2200-2400 kg/m
3
ni 
tashkil qiladi. Gipsdan tayyorlangan shag'alning hajmiy massasi 1300-1600 kg/m
3
dan 
iborat bo`lib, namligi keskin ravishda 3-5 % va undan ko'p chegarada o'zgarib turadi. 
Moss shkalasi bo'yicha gipsning qattiqligi 2. 
Gipsning suvda eruvchanligi (kalsiy sulfat hisobida) 18°C haroratda - 0,2%, 40°C 
haroratda - 0,21 va 100°C da - 0,17 %. Shuni aytish kerakki, haroratning 32°C dan 41°C 
gacha oralig'ida gipsning eruvchanligi eng yuqori bo'ladi. Turli tadqiqotchilarning 
ma'lumotlariga ko'ra, gipsning suvda eruvchanligi turlicha. Gipsning suvda eruvchanligi 
gipsning o'ta to'yingan eritmalar hosil qilish qobiliyatiga, shuningdek, kristallarining 
katta kichikligiga bog'liq. Gulletning ma'lumotiga ko'ra, 25°C da gipsning eruvchanligi 
kalsiy oksid hisobida 2 mkm kattalikdagi kristallar uchun 2,08 g/1 ga yetadi, kristallar 
kattaligi 0,3 mkm bo'lganda esa eruvchanlik 2,47 g/1 ga teng. Agar kalsiy oksid gidrati 
ishtirok etsa, kalsiy sulfatning eruvchanligi susayadi. Gipsning suyultirilgan xlorid 
kislota va azot kislotalardagi, shuningdek, ayrim tuz eritmalardagi eruvchanligi 
suvdagiga nisbatan yuqori. 

---

Issiqlik o'tkazuvchanlik gipsda past bo`lib, 1,6-46°C haroratda 0,3 Vt/(m K)ga 
teng. Angidridning kristall to'ri har biri to'rttadan molekulali elementar kataklardan 
iborat bo`lib, zich joylashishi tufayli kalsiy sulfat boshqa turlarning kristall to'rlariga 
qaraganda ancha mustahkam. 
Ikki molekula suvli gipsdan farqli o'laroq, angidrid o'zaro perpendikulyar 
holatdagi uch yo'nalishda mustahkam birikish qobiliyatiga ega. Angidrid kristallari 
asosan mayda bo`lib, ularni ajratib turuvchi yuzasi g'adir-budir chiziqlar bilan o'yilgan. 
Angidridning sindirish ko'rsatkichlari: 
Ng = 1,614; 
Np=l,57 
Sof angidrit oq rangli bo`lib, o'z aralashmalariga qarab gips singari xilma-xil 
tusga kiradi. Angidrid ikki molekula suvli gipsga nisbatan ancha zich va mustahkam 
jinsdir. Uning zichligi 2900-3100 kg/m
3
.