05-Chilangarlik ma`ruzalar matni

8.1. Umumiy ma`lumotlar 
Materialning bir qismini zagotovkadan (metall list yoki po`lat va h.k.) ajratish 
jarayoni qirqish deb ataladi. Qirqish jarayoni qirindi chiqarib yoki qirindisiz 
bajarilishi mumkin. 
Qirindi chiqarib qirqish tokarlik vintqirqar dastgohlarda, chilangarlik 
arralarida yoki gazelektr payvandlash asboblarida bajariladi. Profilli metall, 
silindrsimon degal zagotovkalari qo`larra bilan qirqiladi. Arraning qirquvchi qismi 
U 10A va X 6 VF rusumli po`latdan tayyorlanadi. Mexanik va chilangarlik 
qaychilarida metallni qirindi chiqarmasdan qirqish mumkin, bunda material 
qaychining yuqori va pastki tig`lari orasiga qo`yiladi (109--rasm). 
Yuqorigi keskich tig` metallga botib uni qirqadi. 
Shuni yodda tutish lozimki, material qancha qattiq 
bo`lsa, tig`ning o`tkirlik burchagi r shuncha katta 
bo`lishi, ya`ni yumshoq metallar uchun (mis va b.) 65°, 
o`rtacha qattiqlikdagilari uchun 70°—75°, qattiqlari 
uchun 
80°—85° 
bo`lishi 
kerak. 
Ishqalanishni 
kamaytirish maqsadida tig`ning orqa burchagini 
a=1,5°—3° burchakostida o`tkirlanadi. 
8.2. Metallni qo`larra bilan qirqish 
Qo`larra qalin profilli metall, silindrsimon detal zagotovkalarini, 
ariqchalarni qirqish uchun ishlatiladigan asbobdir. 
Qo`larra ramka, kesuvchi arradan iborat (117-rasm, a). Ramkaningbiruchida 
dastali qo`zg`almas, ikkinchi uchida tortma vint 
o`rnatilgan qo`zg`aluvchi kallak bor. Polotno soat mili 
yo`nalishida buraladi. Har ikki kallakka polotno 
o`lchamiga mos kesik o`yilgan bo`lib, uchiga yaqin 
joyda shtift uchun teshik parmalangan. Ramkalar yaxlit 
yoki sozlanadigan ikki bo`lakdan tayyorlanishi mumkin 
(117-rasm, 6, v). Arra polotnosi Yupqa bo`lib, u UYuA 
va X6VF rusumli po`latdan HRC
3
61—64 qatgikdikda 
tayyorlanadi. Ishlatilishiga ko`ra, polotnolar qo`l yoki 

---

39 
mashina uchun tayyorlanadi. Uni ramkaga tishini oldingi tomonga qaratib 
o`rnatiladi. 
Polotno uchlaridagi teshiklar oralig`i uning uzunligi hisoblanadi (117-rasm, 
g). Uzunlig`i L=250—300 mm, balandligi h=13 va 16 mm, qalinligi v=0,65—
0, 8 mm bo`lgan polotno ko`p qo`llaniladi. 
Polotno pona shaklidagi tishlarining burchak (orqa — a; o`tkirlik — r va 
oldingi — u) lari farklanadi: a + 3 + u=90°. 
Polotnoning ishlashi keskichning ishlashidan farq qiladi, chunki arra tishining 
burchak qiymatlari birmuncha boshqacha. Metallni qirqishda polotnoning har 
bir tishi vergul shaklidagi qirindini kesib chiqaradi. Polotno tishi kesiluvchi 
metall zonasidan qiqqunga qadar bu qirindi fazoda turadi. Qirindi fazosining 
qiymati orqa burchak a, oldingi burchak uva tish qadamining S kattaligiga 
bog`liq (118-rasm). Har xil qattiqliksagi metallarni qirqish uchun polotnoning 
tish burchaklari quyidagicha tayyorlanadi: oldingi — u=0°—12°; orqa — a 
=35°—40°; o`tkirlash — |3= 43°—60°. O`tkirlash burchagi katga bo`lgan 
polotnolar ko`proq xizmat qiladi. 
Met
allarni qirqish uchun qadami S=l,3— 1,6mmbo`lgan polotnodan foydalaniladi, 
bunda 25 mm uzunlikda 17—20 ta tish bo`ladi. Kesiladigan zagotovka 
qancha katta bo`lsa, arraning tishlari shuncha yirik bo`lishi zarur. Turli 
qatgikliqsagi metallarni qirqish uchun polotnoning 25 mm. da tishlar soni 
quyidagicha bo`lishi kerak: yumshoq metallar uchun —16; o`rtacha 
qattiklikdagi toblangan po`lat kesilganda—19; cho`yan, asbobsozlik po`lati, 
qatgiq tasma va burchaklik po`lat irqilganda— 22 ta.