O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxus ta`lim vazirligi namangan davlat universiteti «tabiiy fanlar va geografiya»

4. Suv va xavo transporti. Transportning shakllari. 
Xalqaro iqtisodiy aloqalarda dengiz transporti juda katta o’rin tutadi. 
Dengiz transporti orqali 8000-10000 km masofadagi (o’rtacha) yuklar tashiladi va 
unga xalqaro yuk aylanmasining 3F5 qismi to’g’ri keladi. Yo’lovchi 
aylanmasidagi xissasi unchalik katta emas (xavo transportining rivojlanib borishi 
tufayli). Dengiz turizmi xam bir muncha muxim o’rin tutadi. 
Dunyo dengiz floti 80 mingdan ortiq kemalardan iborat bo’lib, yalpi 
sig’imi 500 mln. br-reg-t (registr-tonna kemalarning shartli yuk ko’tarish birligi 
bo’lib 100 kub.futga yoki 2,8 m
3
teng; registr tonna-bruttoda- kemaning butun 
xajmi xisobga olinsa, tonna-nettoda -kema xajmida yashash joyi, maishiy xonalar 
va mashinalar joylashgan xonalar xisobga olinmaydi) yoki ko’tarish quvvati 500 
mln.t. ortiq, dengiz floti tarkibida universal kemalar bilan bir qatorda suyuq (neftь 
va neftь maxsulotlari, suyultirilgan tabiiy gaz), quruq yuklar - ko’mir, ruda, g’alla 
va yog’och-taxta, fosfor tashishga ixtisoslashgan tanker, super tankerlar, 
refrijeratorlar (muzlatgich jixozlarga ega), temir yo’l paromlari katta o’rin tutadi. 
Dengiz floti yangi tiplardagi kemalar - konteyner tashigichlar, lixter (ruda va ruda 
maxsulotlari) tashigichlar, paket tashigichlar xisobiga kengaymoqda. Dengizlarda 
konteynerlarda yuk tashish yagona transport tsiklini, ya’ni «eshikdan-eshikka» 
yuk yetkazib berish tsiklini yaratishga olib keldi. «R
0
-R
0
» tipidagi kemalar 

---

24 
(rolkerlar) kemalarning ikki tomonidagi darvozalar orqali yuklarni gorizontal usul 
bilan tushirish va ortish imkonini bermoqda. 
Ko’pchilik mamlakatlar yirik savdo flotiga (160 davlat bayrog’i ostida 
suzadi) ega bo’lishiga qaramay Yaponiya, Buyuk Britaniya, Norvegiya, Gretsiya, 
Niderlandiya, SHvetsiya, Liberiya, Panama, Gonduras, Rossiya
1
, Polьsha, Xitoy, 
Yugoslaviya, Ruminiya, V’etnam, Koreya Respublikasi va boshq. aloxida ajralib 
turadi. Liberiya, Panama, Gonduras, Gretsiya davlatlarining katta savdo flotiga 
ega bo’lishi, bu mamlkatlarda soliqlarning pastligi bilan xarakterlanadi. SHuning 
uchun xam chet el kompaniyalariga karashligi kemalar yuqoridagi mamlakatlar 
bayrog’i ostida suzsa-da, umuman bu mamlakatlar portlariga kirmaydi. 
Panlibgoko mamlakatlari (Panama, Liberiya, Gonduras, Kolumbiya) savdo 
flotining 50% Gretsiyaga qarashlidir, maxsus chet el adabiyotlarida 
ta’kidlanishicha, Gretsiya kemalari 16 ta boshqa davlat bayroqlari ostida suzadi. 
Xuddi shunday xolat Niderlandiya uchun xam xosdir. 
Dengiz 
transportining 
rivojlanishi 
xalqaro 
iqtisodiy 
aloqalarning 
kengayishi, ya’ni yangi xom-ashyo va iste’mol mintaqalarining ishlab chiqarish 
va iste’molning o’sib borishi bilan bog’liqdir. Xalqaro aloqalarda neftь va neftь 
maxsulotlarining asosiy o’rin tutishi savdo floti yuk tashishda xam o’z ifodasini 
topgan. Dengiz floti orqali tashilayotgan yuklarning 50% neftь va neftь 
maxsulotlari xissasiga to’g’ri kelmoqda. SHuningdek, qora va rangli metallar, 
ko’mir, tog’-kimyo maxsulotlari, o’rmon maxsulotlari, qishloq xo’jalik 
maxsulotlariga to’g’ri keladi. ITI sharoitida esa tobora tayyor maxsulotlar tashish 
(konteynerlarda ) muxim o’rin tutmoqda. 
Dengiz aloqalarida port va xalqaro kanallar juda muxim o’rin tutadi. 
Bugungi kunda barcha dengiz va okeanlarda 2700 port mavjuddir, 840 portga esa 
yuk aylanmasining 96% to’g’ri keladi. 30 ta gigant-portning yillik yuk aylanmasi 
esa 50 mln.t.dan, 4 tasi esa 100 mln.t.dan ortiqdir. 
Bunday yirik portlar AqSHda - Nьyu-York, Filadelьfiya, Baltimor, San-
Frantsisko, Boston, Buyuk Britaniyada - London, Liverpulь, Glazgo, Frantsiyada