Bekchanova s geografiya ta`limida o`qitish

MATN TURLARI 
MISOLLAR 
1. Sababdan oqibatlarga 
Passatlar. 
Ularning 
yog`inlar 
taqsimlanishidagi roli 
2. Oqibatlardan sabablarga 
Rel`efning xilma-xilligi 
3. Butundan qismlarga 
Afrika rel`efidagi turli shakllariga 
4. Faktlardan umumlashga 
Iqlim 
ko`rsatkichlaridan 
iqlim 
mintaqalariga o`tish 
Matnlar mazmuniga ko`ra quyidagi turlarda namoyon bo`ladi 
Matnlar mazmuniga ko`ra turlari 
Misollar 
1. Tasvirlovchi 
Daryolar, ko`llar, tog`lar va h.k. 
2. Izohlovchi 
Tog`larning tekisliklarning hosil bo`lishi 
3. Aralash 
Rel`ef, 
geologik 
tuzilish, 
foydali 
qazilmalar 
Darslik matnlari bilan ishlashning quyidagi keng tarqalgan turlari bor. Bular: 
izohlab o`qish, tanlab o`qish, reja tuzish, savol-javob, matnni gapirib berish, sabab-
oqibatlarni o`rgatish, matndagi asosiy g`oyani topish, taqqoslash va boshqa 
metodlardan iborat. Ko`pchilik geografiya o`qituvchilari darslik matnlari bilan 
ishlashda konspekt olishga e`tibor beradilar. Bu metodni quyi sinflarda (VIII 
sinfgacha) qo`llash yaxshi natijalar berishligi tajribalarda isbotlandi. 

---

22 
O`quvchilarni matn bilan ishlashida tayyor rejalardan fiydalanib matnni 
o`rganishi yaxshi va samarali natijalar beradi. Matnlarning tabiat ob`ektlari va 
hodisalarini, ularning o`zgarishini obrazli qilib yoritishi zarur. Matn mazmuni 
odatda muammoli bo`lishi kerak. Matnning yoritilishi jarayonida savollar keltirishi 
o`quvchilarni fikrlashga, izlanishga undaydi. Eng muhimi o`quvchilar ham savollar 
keltirishi o`quvchilarni fikrlashga izlanishga undaydi. Bu orqali ular savol va 
topshiriqlar tuzishga o`rganadilar. O`quv materiali mazmuni asosida savol berishi 
yoki uni o`qituvchilarga yoki uni o`qituvchilarga berish o`quvchilarda savol 
topshiriqlar tuzish ko`nikmalarini shakllantirishga yordam beradi.
Savollar tuzish nafaqat darslik matni asosida balki kartalar va boshqa 
illyustrativ materiallar asosida ham tashkil qilinsa, o`quvchilarda bu ko`nikma 
malaka darajasiga ko`tarilishiga imkon tug`iladi. Darsda o`quvchilar tomonidan 
mustaqil tuzilgan savol topshiriqlar sinf o`quvchilari o`rtasida muhokama etilishi 
tahlil qilinishi maqsadga muvofiq. Mavzu matni bo`yicha qo`shimcha savollar 
tuzib kelishni o`yga vazifa qilib berish yaxshi natijalar beradi. 
Darslik matni bilan ongli ishlash yakunlaridan biri, o`quvchilarning u yoki 
bu metodni mustaqil bajara olishi unda geografik fikrlash, tahlil, umumlashtirish, 
hislatlarini shakllanganligidan dalolat beradi. 
«Qiyoslash geografiyaning jonidir» degan edi buyuk geograf metodist 
N.N.Baranskiy. Darslik matni asosida ob`ekt va hodisalarni qiyoslash orqali 
matndagi yakka tushunchalarni shakllantirish imkoniyati tug`iladi. Quyida Janubiy 
Amerika va Janubiy Sharqiy Osiyodagi nam ekvatorial o`rmonlarni qiyoslab 
tasvirlash rejasini keltiramiz. O`qituvchi qiyoslash rejasini o`quvchilar diqqatiga
havola qiladi. O`quvchilar esa darslik matnidan har ikkala hududning o`xshash va 
farq tomonlarini mustaqil aniqlaydilar. Qiyoslash rejasi taxminan quyidagicha 
bo`lishi mumkin. 
1.
Har ikkala hududdagi nam ekvatorial o`rmonlarni joylashishi va ular 
egallagan maydon. 
2.
Iqlim sharoitlari. 
3.
O`rmondagi daraxtlar farqi. 

---

23 
4.
Hayvonat dunyosi hayot tarzi. 
5.
Qaysi davlatlar hududida joylashgan. 
6.
Aholisi va ular mashg`uloti. 
Bu ishni bajarishda o`quvchilar darslik matni va kartalar bo`yicha mustaqil 
ishlaydilar. Ishning qanday bajarilganligini o`qituvchi nazorat qiladi, ularni 
baholaydi. Yuqori sinflarda bunday qiyosiy tavsiflarni referat tarzida yakunlasa 
ham bo`ladi.
Har qanday mavzuni asosiy maqsadi o`quvchilarda geografik tushunchalarni 
shakllantirishdan iborat. O`quvchilar har bir mavzudagi tushunchalarni guruhlarga 
(umumiy yakka mavhum) ajrata olishlari kerak. Tabiiy geografiyaning 
boshlang`ich kursining «Okean suvning xususiyatlari» mavzusidagi tushunchalarni 
guruhlashni o`quvchilar quyidagi tarzda bajarishlari mumkin.