O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘zbekiston davlat jahon tillari universiteti
Yüklə 1,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
3.4. Ekotizimning mahsuldorligi Produtsentlarda quyosh nuri yordamida fotosintez jarayonlarining borishi va organik moddalarning hosil bo‘lish tezligi yoki ozuqa si- fatida iste’mol qilinishi – ekotizimning mahsuldorligidir. Produtsentlar tomonidan ma’lum vaqt birligida hosil bo‘lgan organik massa – birlamchi mahsulot, vaqt birligida konsumentlar massasining oshishi – ikkilamchi mahsulot olish deyiladi. Ekotizimlardagi hamma tirik organizmlar bir butun, yagona massani hosil qiladi. Har bir ozuqa zanjiri, birlamchi va ikkilamchi mahsuldorlikning hosil bo‘lish tezligi hamda mahsulotlarning taqsimlanishi turlichadir. Ekotizimlarda birlamchi va ikkilamchi hosildorlikning miqdoriy ko‘r- satkichlari mavjud. Bunga hosildorlik piramidasi qonuni deyiladi. Piramidalarning quyidagi turlari mavjud: ● son piramidasi – organizmlar sonini turli darajada aks ettiradi; ● biomassa piramidasi – tirik organizmlarning massasini ko‘rsa- tadi; 43 ● mahsulot piramidasi – birlamchi mahsulotning turli ozuqa zanjirlarida o‘zgarib borishini anglatadi. Son piramidasida o‘simliklar soni ularni iste’mol qiladigan hayvonlarga qaraganda ko‘p. Biomassa piramidasida o‘simliklar biomassasi ularni yeydigan hayvonlar biomassasiga qaraganda ko‘proq. Mahsuldorlik piramidasida har bir trofik zanjirda hosil bo‘lgan biomassa miqdori o‘sha vaqt birligidan keyingi ozuqa zanjiriga qaraganda ko‘p bo‘ladi. Insonlar tomonidan hosil qilingan agrosenozlar (birlamchi mahsul- dorlik resursi) mahsuloti jamiyat uchun ozuqa zahirasini to‘plab beradi. Ikkilamchi mahsuldorlik qishloq xo‘jalik hayvonlari va baliqlardan olinadi. O‘simlik va hayvondan olinadigan biomassa miqdorini doimo joylashgan muhitdan, ularni turi, ko‘payishi, etilishini hisobga olgan holda foydalanish zarur. Yer sharida biologik mahsuldorlik notekis taqsimlangan, unga zarar yetkazish ekotizimga zarar berish hisoblanadi yoki ozuqa zanjirining buzilishiga olib keladi. 1969-yildan buyon davlatlar o‘rtasidagi xalqaro kelishuvga binoan, “Xalqaro biologik Dastur” ish olib boradi. Iqlimi mo‘’tadil hududlarda o‘simliklarning biomassasi yuqori bo‘ladi, buning uchun avvalo, havo harorati va yog‘ingarchilik yetarli bo‘lishi kerak. Tropik va subtropik hududlarda o‘simliklar 250-300 tsentner hosil bersa, respublikamiz cho‘l va sahrolarida biologik hosildorlik 2-20 s/ga ni tashkil qiladi. Ekotizim o‘zi-o‘zini saqlab qolish uchun turli noqulayliklarni yo‘qotib, tizim barqarorligini saqlab qoladi yoki o‘zini boshqaradi. Ekotizim bir qator mexanizmlar asosida ijobiy va salbiy aloqalar orqali o‘zini saqlab qoladi. Masalan, populyatsiyada bir tur yirtqichning ko‘payib ketishi, dastlab o‘ljaning, keyinchalik uni o‘zining kamayib borishiga olib keladi. Populyatsiyada chegaralovchi omillar yordamida yirtqich kamayib boradi. Yüklə 1,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|