O ’z b e k I s t o n r e s p u b L i k a s I o LI y va o ’rta maxs us t a ’lim
Yüklə 1,03 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
O ’Z B E K I S T O N R E S P U B L I K A S I O LI Y VA O ’RTA MAXS US T A ’LIM V A Z I R L I G I A L - X O R A Z M I Y N O M I D A G I URG AN C H D A V L A T UNI V E RSI TE T J Qo ’lyoznia huquqiila U D K Ь Л М М V f o r t 4 ^c) Y AQ UB OV A G U L N O Z A U L U G ’ B EK OVN A Xiva xonligining Rossiya bilan di pl omat ik aloqa lari (XVI - XX as rlar ) «5А120302 - Ta ri x » (yo’nalishlar va m a m l a k a t l a r bo’yicha) M a g i s t r aka dc niik da ra jas in i olish iicliun yozilgan dissertatsiya Urgancli - 2 0 1 5 2 M undarija K irish........................................................................................................................ 3 I BOB. XVI-XX asrlarda Xiva xonligining siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli. 1.1 XVI-XX asrlarda Xiva xonligining siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli......................................................................................................... 12 1.2 Xiva-Rossiya aloqalarining manbashunosligi va tarixshunosligi.......30 I bob bo’yicha xulosa....................................................................................... 38 II BOB. XVI-XVIII asrlarda Xiva xonligining Rossiya bilan iqtisodiy diplomatik munosabatlari 2.1 XVI - XVII asrlarda Xiva-Rossiya m unosabatlari..............................39 2.2 XVIII asrda Rossya bilan diplomatik m unosabatlar......................... 53 II bob bo’yicha xulosa......................................................................................65 III BOB. Xiva xonligining Rossiya tam onidan zabt etilishi va uning oqibatlari 3.1 XIX asr davomida Xiva-Rossiya m unosabatlarining keskinlashuvi. Rossiya istilochilik siyosatining kuchayishi...........................................66 3.2 Xivaning Rossiya tomonidan zabt etilishi va uning oqibatlari...........73 III bob bo’yicha xulosa................................................................................. 82 Xulosa..................................................................................................................... 83 Adabiyotlar ro ’yxati............................................................................................. 86 3 Kirish M agistrlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. Xiva xonligi va Rossiya podsholigining aloqalari qadim davrlarga borib taqaladi. Xonlik tashkil topmasdan oldin ya’ni faqatgina Xorazm davlati davrida ham aloqalar olib borishgan. Hozirgi kunda xonliklar tugatilib, umumiy bir yakdil davlat Mustaqil O’zbekiston Respublikasi tarkibiga kiribdiki, aloqalar Rossiya federattsyasi bilan ko’p tamonlama olib borilmoqda. Shunga asoslanib magistrlik dissertatsiya mavzusi tanlab olindi. Mustaqil O’zbekiston va Rossiya Federattsiysi o’rtasidagi aloqalar hozirgi kunda ham davlatimiz uchun muhimligi va azaldan ikki davlat o’rtasidagi aloqalar turli davrlarda turli xil ko’ronishlarda davom etganligi bu mavzuning dolzarbligini tashkil qilai. Sababi shuki, ikki davlat o’rtasidagi dastlabki aloqalarini bilmay turib, ko’r-ko’rona aloqalar qilib bo’lmaydi. Ko’r-ko’rona aloqalar davlatimiz havfsizligiga salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin. M a’lumki, XVI asrdan boshlab Osiyo hududida Xiva xonligi vujudga kelgan. Mazkur tadqiqotda XVI-XX asr boshigacha Xiva xonligining Rossiya bilan diplomatik aloqalari masalasi o’rin olgan. Rossiya imperiyasining Turkistonni dastlab josuslik yo'li bilan uzoq yillar o'rganib chiqishi, so'ngra o'ta jirkanch usullardan foydalanib uni zabt etishi, nihoyat, mustamlakachilik sirtmog'ining o'lka bo'yniga solinishi kabi tarix haqiqati O rta Osiyo xalqlaridan sir tutilib kelingan edi. Chunki xalqimiz undan xabardor bo'lganda, o'z-o'zidan Sho'ro imperiyasining mustamlakachilik qiyofasi ochilib qolgan bo'laradi. «Orta Osiyoning bosib olinishi» iborasi unga tamomila qarama-qarshi ibora, ya'ni «qo'shib olinishi» qabilida talqin etildi. Tarixchi olimlar tarix haqiqatiga zid ish qilib, «o'lka qo'shib olingan» iborasini qo'llab, uni ko'r-ko'rona soxtalashtirdilar. Natijada bu g'oyani rivojlantirishga katta e'tibor berildi. Shu davr mobaynida keng hajmli, ammo zamini bo'sh «ilmiy» risolalar, monografiyalar uzluksiz chiqib turdi. Bunday holat 80- yillarning oxiriga qadar davom etib, milliy ong, mustaqillik kurtak yoza boshlagandan keyingina to'xtadi. 4 Yurtimizning fidoyi davlat arboblari, olimlar, shoir va adiblar zuravonlik bilan ushlab turilgan qizil saltanat tuzumi podshohlik Rossiyasi o'rnatgan mustamlakachilik siyosatining izchil davomi, milliy o'lkalarni ezish va talash, madaniyati va ma'naviyatini oyoq osti qilishning takomillashgan shakli ekanligini teran faxmlar edi. Sobiq sho'ro saltanati yillarida eng qadimgi davrlardan to XIX asr ikkinchi yarmiga qadar bo'lgan tariximiz soxtalashtirildi. Prezidentimiz Islom Karimov bu haqda: «O'zbekistonning, o'zbek xalqining bugun keng ommaga yetkazishga arziydigan haqqoniy tarixi yaratildimi-yo'qmi? Sovet davrida yozilgan tarixni men tarix sanamayman. O'zgalar yozib bergan tarixni o'qitishga mutlaqo qarshiman. Mustamlakachi o'ziga qaram bo'lgan xalq haqida qachon xolis, adolatli fikr aytgan? Ular bor kuch-g'ayratlarini Turkistonning o'tmishini kamsitishga, bizni tariximizdan judo qilishga sarflaganlar. Tarixdan judo bo'lish nimaligini yaxshi bilsangiz kerak. Inson uchun tarixidan judo bo'lish-hayotdan judo bo'lish demakdir»,- deb juda o'rinli o'qtirgan edilar. XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asr boshlarida podsholik Rossiyasi hukmronligi davrida Turkistonda istibdodga, xalqni ezishga asoslangan siyosat hukm surdi. Mahalliy aholini xo'rlash va qatag'on etish oktyabr to'ntarishi tufayli hokimiyatga kelgan sho'ro saltanati davrida yanada kuchayib, eng yuqori pog'onalarga ko'tarildi. Shu tariqa, Turkistonda mustaqil davlatchilikni poymol etgan, til, madaniyat, urf-odatlar, milliy qadriyatlarni oyoq osti qilgan mustabidlik tuzumi 130 yil umr ko'rdi. Yaqin va o'tmish tarix bugungi kun va kelajak uchun ibrat darsligidir. Darvoqe, «vatan, millat taqdiri hal bo'ladigan qaltis vaziyatlarda to'g'ri yo'lni tanlay olish uchun, avvalo, tarixni va hayotning achchiq-chuchugini bilish kerak ekan. Tarix insonning ko'zini ochar ekan. Shunda ko'p xatolarning oldini olish mumkin bo'lar ekan» . Endilikda, O'zbekiston mustaqil davlat sifatida kurrai zaminda qad rostlaganining deyarli chorak asrini kechirayotgan damlarda kechagi kunga nazar tashlash, so'ggi mustamlakachilik asoratini o'rganish ijtimoiy-siyosiy va ma'naviy 5 jihatdan muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki, millatni asrash uchun uning haqiqiy tarixini o'rganish, avaylab himoya qilish kerak bo'ladi. Aytish joizki, 130 yil davomida qattiqqo'llik bilan hayotga tatbiq etilgan mustamlakachilikning mash'um tamoyillari qoldirgan asoratni bugungi kunda O'bekistonning hamma jabhasida: iqtisodiyot va madaniyatda, ilm-fan va maorifda, qishloq xo'jaligi va sanoatda kuzatish mumkin. Biz yaqin kechmishdagi tarixiy haqiqatni u qanday bo'lsa, shu holda tiklash va gavdalantirishdek ezgu va olijanob maqsadni o'z oldimizga qo'yganmiz. Tarixiy haqiqat shundaki, Rossiya imperiyasining sobiq mustamlakasi bo'lgan, endilikda esa suveren davlatga aylangan O'zbekiston Respublikasining Rossiya Federatsiyasi bilan do'stona teng, o'zaro hurmat asosida davom etib kelayotgan aloqalarini mustahkamlashda u ikki tomonlama saboq va ibrat vazifasini o'tashi lozim bo'ladi. Ushbu tadqiqot ishini yozishda mahalliy manbalardan va rus sayyohlari, diplomatlari va elchilarining bergan ma’lumotlaridan, nashr qilingan rus va o’zbek tilidagi kitoblardan keng foydalanildi. Tadqiqotning ob’ekti va predmeti. Mazkur ishning asosiy ob’ekti Xiva xoligining turli davrlarda Rossiya bilan olib borgan diplomatik aloqalari va ularning mohiyati, sabablari, oqibatlari bo’lsa, uning predmeti esa shu diplomatik aloqalar haqida ma’lumot beruvchi rus - evropa, fors, arab va turkiy tillardagi yozma meros va undagi ma’lumotlarning tahlilidir. Tadqiqot maqsadi va vazifalari. Tadqiqotdan asosiy maqsadi Xiva xonligi va Rossiya davlati o’rtasidagi turli davrlarda olib borilgan diplomatik aloqalarni manbalar, adabiyotlar, maqolalar, shu mavzuga yondosh ilmiy ishlar asosida chuqur taxlil qilish, taqqoslash, tanqidiy o’rganib, mavzuni to’liq yoritib berishdir. Tadqiqotning vazifasi esa ikkala davlat o’rtasidagi aloqalar jarayonida yuz bergan voqea va hodisalarning yutuqlari va kamchiliklarini taxlil qilish asosida bugungi kun diplomatiyasi rivojlanishiga hissa qo’shishdir. Ilmiy yangiligi. Jahon va O’rta Osiyo yozma merosida Xiva xonligi tashqi aloqalari tarixining masalalari birinchi marotaba keng miqyosdagi 6 manbalar asosida o’rganilib, unda mazkur aloqalar ko’lami, yo’nalishlari, siyosiy davr bilan bog’liq xususiyatlari tavsifi talqin qilindi. XVI-XX asrlar Xiva xonligi diplomatik aloqalari tarixi, bu davrlar yozma manbalari asosida tahlil etilib, O’rta Osiyoda yaratilgan tarixiy asarlar manbashunoslik nuqtai- nazaridan tadqiqot doirasiga tortildi, muhim xulosalar va natijalarga kelindi. Tadqiqot jarayonida Xiva xonligining Rossiya davlati bilan XVI - XX asrlardagi o’zaro aloqalari har tomonlama tadqiq etishga harakat qilindi. Mavjud ilmiy adabiyotlarning aksariyatida Xiva xonligi Rossiya davlati bilan doimiy ravishda savdo aloqalarini olib borganligi e’tirof etilgan. Ammo diplomatik aloqalarda bir qancha ziddiyatlar ham bo’lgan. Jumladan, savdo yo’llariga egalik qilish, savdo yo’llarining xavfsizligi masalasi hamda ikkala davlatning ham qozoqlar va qoraqalpoqlarni o’z hukmronligi ostiga olishga intilishi va qolaversa chegara boji masalalari bu ziddiyatli holatning asosiy sababi qilib ko’rsatilgan. Mazkur tadqiqotda, bildirilgan umumiy fikrlardan farqli o’laroq, ikki davlat o’rtasidagi munosabatlar mazmun-mohiyati aniqlashtirilib, o’zaro aloqalarning noizchil taraqqiyoti faktik misollar yordamida ko’rsatib berildi. Jumladan: - Markaziy Osiyo va Rossiya tarixiga oid qo’lyozma va nashr qilingan tarixiy manba hamda mavjud ilmiy adabiyotlardagi Xiva - Rossiya o’zaro aloqalari tarixiga doir ma’lumotlar aniqlanib, qiyosiy tahlil asosida tegishli xulosalar chiqarildi; - Xiva xonligi va Rossiya o’rtasidagi siyosiy aloqalarning diplomatik, harbiy ittifoqchilik va o’zaro boshqa munosabatlari faktik misollar yordamida ko’rsatib berildi. Xususan, manbalardagi Xiva - Rossiya o’zaro aloqalari tarixiga doir ma’lumotlar, Rossiyadan Xorazmga kelgan turli mansab, daraja va turli maqsadlarda kelgan missiyalar, elchiliklar, ularning sabab - oqibatlari va natijalari bilan bog’liq ma’lumotlar, shuningdek, turli manba va asarlardagi Xiva xonligini Rossiya bilan bog’lagan quruqlik va suv orqali o’tgan karvon yo’llariga oid yangi ma’lumotlar ilmiy muomalaga tortildi; 7 - tahlil qilingan ma’lumotlar asosida Xiva - Rossiya iqtisodiy aloqalarining asosiy jihatlari, savdo aloqalarida muhim o’rin tutgan mahalliy va tranzit mollarning turlari, ikki davlat bozorlarining o’xshash tomonlari ko’rsatib berildi. Manbalardagi ma’lumotlar asosida Xorazmdan Rossiyaga katta miqdorda mato, ot va xachirlar olib borilganligi qayd etildi. Zero, aynan iqtisodiy aloqalar asosida siyosiy manfaatlar va maqsadlar yuzaga keladi; - Xiva - Rossiya o’rtasidagi o’zaro siyosiy va iqtisodiy aloqalarning ikki davlat madaniy hayotida yuz bergan jarayonlarga ta’siri ilm-fan yangiliklari bilan almashish masalalari ochib berildi. Tadqiqotning asosiy masalalari. Tadqiqotdagi asosiy masalalar bu- XVI-XX asrlarda Xiva xonliginig ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy ahvoli, Rossiya davlati bilan demoqratik aloqalari, Xiva xonligining Rossiya podsholigi tamonidan taziqqa olinishi va bosib olish jarayonlari tashkil qiladi. Tadqiqot mavzusi bo’yicha adabiyotlar sharxi. Xiva xonligining Rossiya bilan aloqalar tarixini o’rganish va yoritishga birinchi navbatda aynan rus manbalari, qolaversa xorij tadqiqotchilari katta hissa qo’shganlar. Ularning ayrimlari sayyoh va diplomat sifatida xonlik hududlariga kelgan vaqtda yo’llar, quduq, manzil-makonlar, istehkomlarni sinchkovlik bilan kuzatib, barcha belgilarni eslab qolishga harakat qilganlar. Natijada Xiva xonligi haqidagi josuslik ma’lumotlari to’plana boshlangan va ulardan kelgusida amalga oshiriladigan harbiy maqsadlarda keng foydalanilgan. Bunday manbalar qatoriga kapitan Nikolay Muravevning sayohati tafsilotlari1 hamda podpolkovnik Yüklə 1,03 Mb. Dostları ilə paylaş:
|