Qishloq xo’jalik korxonalarida ishlab chiqarishning barcha sohalarida mehnatni ilmiy asosda
tashkil etishni joriy qilish va xo’jalik hisobini mustahkamlash iqtisod qilish rejimini izchillik
bilan amalga oshirishning eng muhim shartidir.
21.4. Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishining samaradorligini aniqlash.
Qishloq xo’jaligi korxonalari va tashkilotlarining moliyaviy - ishlab chiqarish faoliyati yoki
avans (mahsulot hamda mehnatga avvaldan to’lanadigan haq)ga berilgan sarmoya natijalarini
aniqlash uchun iqtisodiy samara va iqtisodiy samaradorlik tushunchalari qo’llaniladi.
Bu tushunchalar o’rtasidagi asosiy farq shundaki, samara olingan
natijalarga sarflangan
xarajatlardan qat’iy nazar, natijalarning pirovard ahamiyatini ifodalaydi. Samaradorlik esa
natijalarni keltirib chiqargan sarflarda oxirgi natija hamda chiqimlar nisbatiga qarab aniqlanadi.
Iqtisodiy samaradorlikni aniqlashdan ishlab chiqarishda ikki asosiy vazifani shakllantirish
mumkin. Birinchi, bevosita vazifalar - xarajatlarning belgilangan darajasida eng yuqori
samaradorlikka erishish. Ikkinchi, qaytarma vazifalar topshirilgan samaradorlikka eng kam
xarajatlar bilan erishish. Har bir korxona faoliyatida doimo bu vazifalarning har ikkisini hal
qilishga to’g’ri keladi.
Iqtisodiy rejalashtirish va iqtisodiy tahlil qilish maqsadlari uchun
iqtisodiy samaradorlik
muhim ahamiyatga ega.
Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishida iqtisodiy samaradorlikning quyidagi turlarini farqlash
qabul qilingan:
- qishloq xo’jaligining xalq xo’jaligini bir tarmog’I sifatidagi samaradorligi;
-
qishloq xo’jaligi alohida sohalarining (paxtachilik, g’allachilik, moddiy - texnik ta’minot
va h.z.) samaradorligi;
-
alohida qishloq xo’jaligi mahsulotlari yoki chorva mahsulotlari samaradorligi. Bu tur
makroiqtisodiy darajada, ya’ni soha doirasida hamda mikroiqtisodiy darajada korxona ishlab
chiqarishi doirasida qo’llaniladi;
- korxonaning qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi samaradorligi;
-
qishloq xo’jaligi korxonasining tashkiliy bo’linmalari samaradorligi. Bunga alohida
balans ajratilgan va ajratilmagan barcha bo’linmalar
samaradorligi kiradi;
-
alohida ko’rilgan texnik, tashkiliy, tashkiliy-texnik tadbirlar samaradorligi.
Tabiiyki, qishloq xo’jaligi korxonasining va ishlab chiqarilayotgan mahsulotning miqdoriy
hamda sifat jihatlarini yuksaltirishga qaratilgan samaradorlik ko’rsatkichlari tovar ahamiyat kasb
etadi.
Qishloq xo’jaligi korxonasi miqyosida iqtisodiy samaradorlik ko’rsatkichlarini aniqlash
uchun quyidagi natijalarning hisob-kitobi va tahlili amalga oshiriladi:
-
ishlab chiqarish natijalari - korxonaning o’z ehtiyojlari uchun sarflangan qismi chegirib
tashlangandan Tovar ishlab chiqarilgan mahsulotlar realizasiyasidan tushgan daromad;
-
ijtimoiy natijalar - korxona ishlovchilari va ularning oila a’zolariga sarflangan xarajatdan
iboratdir.
Bunday holatlarda xarajatlar tarkibiga korxonaning bir yo’la va joriy qilinadigan xarajatlari
qaytmas hisob bilan kiritiladi. Odatda, bir paytning o’zida asosiy vositalar va ularni
ammortizasiya qilish uchun joriy xarajatlarga yo’l qo’yilmaydi.
Qishloq xo’jaligi korxonalarining iqtisodiy samaradorligini
aniqlash uchun quyidagi
ko’rsatkichlarning hisob-kitobi o’tkaziladi.
Amaliyotda yaratilgan va olingan sof daromad ham farqlanadi. Yaratilgan daromad
deyilganda, ishlab chiqa-rilgan barcha mahsulot hajmining uni ishlab chiqarish uchun ketgan
xarajatlarga nisbati, olingan sof daromad deyilganda, faqat realizasiya qilingan maqsulotdan
kelgan
daromad tushuniladi. Mohiyatiga ko’ra olingan sof daromad mahsulotni
realizasiya qilishdan
korxonaga tushgan foydaning o’zidir.
Qishloq xo’jaligi korxonasi ishlab chiqargan mahsulotni realizasiya qilishdan olingan
daromad erishilgan samaradorlik ko’rsatkichi, ya’ni mutlaq (haqiqiy) ko’rsatkich hisoblanadi.
Biroq mohiyatan olingan daromadning o’ziniyoq samaradorlik ko’rsatkichi deb hisoblash
mumkin. Negaki, uning hisob-kitoblarida xarajatlar va mahsulotlarni realizasiya qilishdan
olingan foyda ko’rinishidagi samaradorlik to’la qayd etiladi.
Dostları ilə paylaş: