О‘zbekiston respublikasi oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi muhandislik iqtisodiyоt instituti

СО
2 
+ С ѐки NH
3

3H + N. Hosil bо‟lgan uglerod va azot 
atomlari faolliklari tufayli metallda eriydi va uning sirt qismini tо‟yintiradi.
Absorbsiya jarayoni gaz-metall chegarasida sodir bо‟ladi, metall yuzasi erkin atomlarni 
о‟ziga singdiradi. Bu jarayon diffuziyalanuvchi element atomi metallda erib, qattiq eritma hosil 
qilgan taqdirdagina muvaffaqiyatli kechadi.
Diffuziyalanish tezligi metall qatlamida hosil bо‟ladigan fazalarning tarkibiga va 
tuzilishiga bog‟liq. Masalan, uglerod va azot temir bilan singish qattiq eritmasi hosil qilgani 
uchun bu elementlarning diffuziyalanish tezligi temir bilan о‟rin almashish qattiq eritmasini
hosil qiladigan elementlar (Cr, Mn, Ni, Al, va h.k.) nikidan yuqoriroq bо‟ladi.
Diffuziyalanish chuqurligi haroratga, jarayonning vaqtiga, diffuziyalanuvchi elementning 
konsentratsiyasiga bog‟liq (25 - rasm). 
Qotishmalar (pо‟latlar)ni KTI turlariga sementitlash, azotlash, sianlash va diffuzion 
legirlash kiradi. 
25 - rasm.Tо’yingan qatlam qalinligining KTI jarayoni parametrlariga bog’liqligi. 
 
Po’latlarni sementitlash 
Sementitlash - pо‟latning sirtqi qatlamini uglerodga tо‟yintirishdan iborat. Masalan, kam 
uglerodli (0,1...0,3 % С) pо‟lat buyumlarning sirtqi qatlami uglerodga tо‟yintirilganda sirtining 
qattiqligi oshib, ichki qismi yumshoq va qovushoqligicha qoladi. Bu esa tegishli detalni zarbiy 
kuchlar ta„siriga chidamli, kam yeyiladigan qiladi. Odatda, tarkibida 0,08 – 0,3% C bo‟lgan 
uglerodli yoki legirlangan po‟latlar sementitlanadi. 

---

Sementitlash Ac
3
krirtik nuqtasidan yuqoriroq haroratgacha (930-950
0
S) qizdidirilib, 
uglerodga boy bo‟lgan to‟yintiruvchi muhitda amalga oshiriladi. Bunda po‟lat sirtining 
qattiqligi ortadi (58 – 60 HRC
Э
), o‟zagi esa qovushoqligicha qoladi. 
Tishli gildiraklar, porshen barmoqlari, vallar, о‟qlar, richaglar, chervyaklar, podshipnik 
qismlari kabi detallar sementitlanadi.
Pо‟latni sementitlash uchun uglerodga boy muhitdan foydalaniladi. Bu muhit