Microsoft Word Materiallar Full Mənim gənclərə xüsusi
II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
Yüklə 10,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- AÇIQ AÇAR İNFRASTRUKTURU VƏ ONUN AZƏRBAYCAN MODELİ Ali ŞAHINTAŞ, Elvar QƏHRƏMANOV, Orxan ABIŞLI
- II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
- E-DÖVLƏTDƏ İNFORMASİYA TƏHLÜKƏSİZLİYİ HAQQINDA Xəyyam MƏSIYEV 1 , Lalə VƏLIZADƏ 2
- İnformasiya Təhlükəsizliyinin İdarəedilməsi Sistemi.
- İstinadlar: 1)
- ПРИМЕНЕНИЕ ОБЛАЧНЫХ ВЫЧИСЛЕНИЙ В СТАРТАП КОМПАНИЯХ Фарид ГАСУМОВ
- ELEKTRON DÖVLƏT ÜZRƏ TƏKLİF OLUNMUŞ İNKİŞAF MƏRHƏLƏLƏRİ Xəyyam MƏSIYEV 1 , Kəmalə ŞƏMILOVA 2
|
II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 609
Qafqaz University 18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan düşür. Şəbəkədə nasazlıqları axtarıb-tapmaq üçün Windows Server ƏS-ində bir neçə alət var. Onlardan biri – bizə artıq tanış olan Event viewer (hadisələrə nəzarət) proqramıdır. Event viewer – proqramı sonradan üç jurnala yazacağı - üç kateqoriyada – hadisələri izləyir: 1. Sistem hadisələri (System events) – ƏS-i ilə çağrılır və system jurnalına yazılır. 2. Əlavələr hadisələri (Application events) – Əlavələr ilə çağrılır və əlavələr jurnalına yazılır. 3. Təhlükəsizlik hadisələri (Security events) – ƏS ilə çağrılır və hadisələrin uğurlu-uğursuz qurtarmasından asılı olmayaraq təhlükəsizlik jurnalına yazılır.
Proqram yükləyəndə - susmaya görə system jurnalı göstərilir. Başqa jurnallara baxmaq üçün LOG (Jurnal) menyusuna baxmaq olar. Jurnallarda – yazılar beş kateqoriyaya bölünür. Bu kateqoriyalar müxtəlif işarələrlə qeyd olunur.
İşarədən sonra hadisə baş verdiyi vaxt, onun mənbəyi və s. Göstərilir. Hadisə barəsində daha ətraflı bilmək üçün onun üzərində iki dəfə çıqqıldatmaq lazımdır. Performance monitor – (Sistem monitoru) alətinin köməyilə serverlərdə nə baş verdiyini izləmək və müəyyən hadisə baş verəndə ondan xəbər tutmaq olur. Məsələn: elə etmək olar ki, serverin prosessoru 50%-dən çox yükləndikdə administratora bu barədə xəbər verilsin.
Ali ŞAHINTAŞ, Elvar QƏHRƏMANOV, Orxan ABIŞLI Qafqaz Universiteti asahintas@qu.edu.az, eqehremanov@qu.edu.az, orxan.abisli@hotmail.com AZƏRBAYCAN
mövcuddur. Və bu xidmətlər geniş kütlələr tərəfindən istifadə olunmaqdadır. Bu vəziyyət açıq bir şəbəkə olan İnternetdə fərqli təhlükəsizlik problemlərini də üzə çıxardır. Xüsusilə elektron bank və elektron ticarət strukturlarındakı təhlükəsizlik problemləri nəticəsində meydana gələn itkilərin həcmi daha da artmışdır. Bu xidmətlərdə istifadə edilən statik şifrlər və buna oxşar statik şəxsiyyət tanıma üsulları aktiv rol oynasa da, həqiqi bir şəxsiyyət tanıma funksiyasını təmin edə bilmirlər. Buna görə də, məsələn, bank əməliyyatlarını tam və təhlükəsiz bir şəkildə elektron mühitdə yerinə yetirə bilmək üçün, təsdiq və səlahiyyətin (authority) təmin edilməsi kimi məsələlər həll olunmalıdır. Dünyanın bir çox ölkəsində elektron hökumət sistemləri və buna bağlı xidmətlər istifadəyə verilmişdir. Bu cür sistemlərdə də həqiqi bir şəxsiyyət tanıma strukturu vacibdir. İnternet şəbəkəsində edilən əməliyyatlarda şəxsiyyətin müəyyən edilməsi üçün rəqəmsal sertifikat sistemi yaradılmışdır. Bütün rəqəmsal sertifikat sistemləri PKI (Public Key Infrastructure) yəni Açıq Açar İnfrastrukturu (AAİ) əsasında qurulmuşdur. Təhlükəsizlik məsələlərindən biri də İnternetdə gəzən məlumatların yalnız lazımlı insanlar tərəfindən görülə bilməsini təmin etməkdir. Qısaca fərdilik adlandırılan bu problemi həll etmək üçün məsləhət görülən bütün sistemlər kriptoqrafiya elminə əsaslanmaqdadır. Həlli şifrləməyə dayanan digər bir təhlükəsizlik məsələsi isə identifikasiyadır (authentication). İdentifikasiya şəbəkə üzərində əməliyyat edən bir istifadəçinin həqiqətən iddia etdiyi adam olduğunu qarşı tərəfə sübut etməsidir. Bunun bir sonrakı mərhələsi isə əməliyyat edən istifadəçinin etdiyi əməliyyatı heç bir vaxt inkar edə bilməməsi məsələsidir (non-repudiation). İdentifikasiya və inkar edə bilməmə sistemlərində ən çox istifadə edilən üsul rəqəmsal imzalama (digital signature) üsuludur. Rəqəmsal imza, bir məlumatın şifrləmə metodları istifadə edən bir prosesdən keçirilməsi nəticəsində əmələ gələn bir rəqəmsal məlumatdır. Buradakı ən vacib məsələ imzanı sadəcə məlumat sahibinin yarada bilməsi və bir başqasının bu imzanı təqlid edə bilməməsidir. Bundan başqa hər hansı bir alıcının imzalanmış məlumat aldıqda, imzanı yoxlayıb doğrulaya bilməsi də lazımdır. Bu şəkildə bir rəqəmsal imza sistemi ancaq açıq açar (public key) əsaslı şifrləmə alqoritmləri istifadə edilərək qurula bilər. Açıq açar istifadəsindəki ən böyük problem, insanların yanlış açıq açar istifadə etmələri istiqamətində aldadılmalarıdır. Bu problemin həll olunmasında ən çox istifadə edilən üsul sertifikatdır (certification). Sertifikat, bir istifadəçinin açıq açarının o istifadəçiyə aid olduğunu göstərən rəqəmsal bir sənəddir. Bu sənəd etibarlı bir insan tərəfindən rəqəmsal olaraq imzalanır. Sertifikat imzalayan etibarlı insanlara Sertifikat Avtoriteti (certificate authority - SA) deyilir.
II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 610
Qafqaz University 18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan İnternet kimi milyonlarla istifadəçisi olan bir şəbəkədə bir tək SA-nin kifayət etməyəcəyi məlumdur. Sertifikat sisteminin effektiv şəkildə qurula bilməsi üçün fərqli SA-lərinin müəyyən bir qaydaya uyğun və qarşılıqlı əlaqədə işləmələri və bir qlobal struktur əmələ gətirmələri lazımdır. Bu struktur, Açıq Açar İnfrastrukturu olaraq adlandırılır. AAİ açıq və gizli şəbəkə üzərindən istifadəçinin rəqəmsal şəxsiyyətini təsdiqləyən sistemdir. Sistem açıq və gizli açar cütünü fərdin şəxsiyyət etimadnaməsi (identity credentials) ilə birləşdirməklə işləyir. Açarlar kriptoqrafik alqoritmlərlə yaradılır və Sertifkat Avtoritetləri tərəfindən paylanılır. SA bu məlumatları bazasında saxlayır və rəqəmsal sertifikatları çap edir. Sertifikat özündə, istifadəçinin şəxsiyyətini doğrulamaq üçün, açıq açar və ya açıq açar haqqında məlumat daşıyır. AAİ sistemlərində gizli açar son istifadəçi (end user) tərəfindən saxlanılır. Açıq açar isə rəqəmsal sertifikatın bir hissəsi kimi açıq bir kataloqda (directory) saxlanılır. Gizli açar təhlükəsiz qalır və şəbəkə üzərindən ötürülmür. Bu texnologiya şirkətlər üçün geniş miqyaslı təhlükəsizlik imkanları təklif edir. Bunlara identifikasiya, məxfilik, inkar edə bilməmək kimi xüsusiyyətlər daxildir. Biz Azərbaycan üçün ayrı bir AAİ-nun olmasını təklif edirik. Əsas hədəfimiz, ölkəmizin iqtisadi və hüquqi şərtlərinə uyğun və açıq açar əsaslı müxtəlif virtual xidmətləri bir dam altında yığan bir sistemin qurulmasıdır. Bütün dünyada olduğu kimi Azərbaycanda da elektron ödəmələr və elektron ticarət, virtual xidmətlər içərisində mühüm yer tutur. SET və SSL əsaslı müxtəlif pilot və ya tətbiq olunmuş elektron ticarət sistemləri mövcuddur. Hal hazırda bu xidmətlər üçün bütün lazımi sertifikatlar xaricdəki SA-lər tərəfindən təmin edilməkdədir. Bu vəziyyətin potensial təhlükələri də Azərbaycan üçün bir AAİ-nun vacibliyinin əsas göstəricilərindəndir. Azərbaycan modelini şərti olaraq AAAİ (Azərbaycan Açıq Açar İnfrastrukturu) adlandırmaq olar. AAAİ-nun əsas prinsipi, AAAİ istifadəçilərinin açıq açar tələb edən hər hansı bir sistemdən istifadə edə bilməsi üçün lazımlı bütün sertifikatları təmin etməkdir. Bunun bir nəticəsi olaraq, bu sertifikatları doğrulamaq istəyən bir istifadəçinin AAAİ SA- lərinə etibar etməsi kifayət edəcək. SA-lərinə müəyyən məsuliyyət vermək üçün AAAİ-nun mərkəzə bağlı və iyerarxik strukturda olması lazımdır. Ancaq bu şəkildəki bir struktur ilə səlahiyyət və məsuliyyət müəyyən meyarlar çərçivəsində paylanıla bilər. Əks halda, xaotik bir AAİ əmələ gələr. Bizim təklifimiz AAAİ-nun sertifikat strukturunun X.509 əsaslı olmasıdır. Çünki, X.509-un alternativi olan PGP əsaslı bir sistemdə mərkəzə bağlı AAİ qurmaq çətindir. X.509-un digər bir müsbət tərəfi də rəsmi bir standart olması və AAİ əsaslı proqramların inkişafda olmasıdır. Beləliklə, həm AAAİ-nu dəstəkləyəcək tətbiqi proqramları tapmaq asanlaşacaq, həm də AAAİ-nun qlobal AAİ-larla inteqrasiyası mümkün olacaqdır.
Xəyyam MƏSIYEV 1 , Lalə VƏLIZADƏ 2 AMEA İnformasiya Texnologiyaları İnstitutu 1 , Qafqaz Universiteti 2 xmesiyev@qu.edu.az 1 , lalevelizadeh@gmail.com 2
AZƏRBAYCAN Giriş. E-dövlətin strateji əhəmiyyəti bütün dünyada qəbul edilmişdir. Əsasən, bir və ya bir neçə veb-portallar ayrı-ayrı fərdlər və şirkətləri ictimai məlumatlarla, yükləmək üçün ərizə formaları və dövlət nümayəndəlikləri ilə müqavilələri təmin edir.Vətəndaşlar vaxtından və necəliyindən asılı olmayaraq təhlükəsiz şəraitdə yüksək səviyyəli xidmətlər, informasiyaya məsafədən çıxış, effektiv əməliyyatlar gözləyirlər. Bu məqalədə biz e-dövlətdə təhlükəsizlik məsələləri barədə danıçacağıq.
tərəfindən irəli sürülmüş, vətəndaşlarla müxtəlif dövlət orqanlarının avtomatik yolla əlaqələndirilməsi ilə yanaşı informasiya və kommunikasiya texnologiyalarının tətbiqi ilə xərclərin azaldılması, fəaliyyətin optimallaşdırılması, xidmətlərin göstərilmə sürətinin və effektivliyinin artırılması məsələlərini nəzərdə tutmuşdur (Tamara Almarabeh , Amer AbuAli 2010).
E-dövlət proqramı cəmiyyətin bütün seqmentlərindən olan benefisiar və investorlar üçün xidmətlərin göstərilmə səviyyəsinin qaldırılması əsasında dövlət işlərində böyük effektivliyə nail olmaq yollarını axtarır. Online interaktiv xidmətlər özündə ərizə vermək, faiz ödəmək, lisenziyalaşma və informasiya sorğuları kimi xidmətləri əks etdirir. Belə xidmətlər üçün icranın keyfiyyət və səviyyəsində fərqliliklər olmaqda davam edir ( Michael R. Middleton, 2007). E-hökumət anlayışını anlamaq üçün, ilk növbədə, ümumi hökumət anlayışını anlamaq lazımdır. Hökumət, faktiki olaraq, hədəf, struktur və funksiyaların dinamik qarışığıdır ( Pardo, 2000). Elektron hökumət internet vasitəsilən əməliyyatların emalı, veb-səhifə və ya elektron poçt deyil. E-hökumət bilik cəmiyyəti ilə müşayiət olunan texnoloji inqilabın davamıdır. E-hökumət şəffaflıq, hesabatlılıq, vətəndaş iştirakçılığı kimi yeni anlayışlar yaranmasına səbəb olmuşdur.(Hiba Mohammad, Tamara Almarabeh, and Amer Abu Ali, 2009). E-dövlət anlayışında biz 3 qrup ayıra bilərik: vətəndaşlar, şirkətlər və ölkənin hökumət idarələri. Bu zaman dövlət və vətəndaşlar arasında arasında əlaqəni göstərmək üçün G2C (Government-to-Citizen), dövlət və şirkətlər arasında əlaqə II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 611
Qafqaz University 18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan üçün G2B ( Government-to-Business), müxtəlif dövlət orqanları arasında münasibətlər üçün isə G2G ( Government-to- Government) abbreviaturalarından istifadə olunur. Dövlətlərin çoxu informasiyanı birbaşa onlayn təmin etməyə başlayırlar, lakin xidmətlərin səviyyəsinin cəmiyyətin artan tələblərinə uyğunlaşması tədricən baş verir. E-dövlət daha geniş hal almağa başlayır və bir çoxlarının fikrincə bu genişləmə, inkişaf 6 mərhələdən keçir. Heç də bütün dövlətlər bu mərhələlərin hamısından keçmir və bu mərhələlərin hər birində müxtəlif dövlət orqanları arasında da fərqlilik olacaqdır. Mərhələlər bunlardır: (1) Daxili şəbəkədən istifadə edilməsi və e-poçt sistemi yaradılması. (2) İnformasiyaya qarşılıqlı təşkilati və ictimai çıxışın olmasına imkan yaradılması. (3) İkitərəfli kommunikasiyaya imkan verilməsi. (4) Dəyərlər mübadiləsinə imkan verilməsi. (5) Rəqəmsal demokratiya (6) Birləşmiş hökumət.
təhlükəsizliyinin formal və normativ strukturunu əhatə edən tədbirlər sistemidir. Bu , həmçinin, şirkətin gündəlik əməliyyatları üçün texniki və inzibati tədbirlərin həyata keçirilməsi prosesini təsvir edir.Şirkətin İnformasiya Sistemlərinin təhlükəsizlik siyasətinin yaradılmasında ilk addım xüsusi şirkətdə informasiya təhlükəsizliyinin cari vəziyyətini təsvir edən informasiya təhlükəsizliyi tədqiqatı hesab olunur.
Daha sonra, risk analizi edilir. Şirkətin ətraf mühit ilə yaxşı tanış olan insanlar risk analizi ilə məşğul olmalıdır. Risk analizi nəticəsində əldə olunan məlumat şirkətin informasiya təhlükəsizliyi üçün əsas olduğu üçün məxfi saxlanmalı və ciddi müəyyən olunmuş auditoriya üçün əlçatan olmalıdır. Risk analizi nəticələrinə əsasən 2 hissədən ibarət olan təhlükəsizlik siyasəti hazırlanır:
infrastrukturunun , aktivlərin identifikasiyası , məxfi məlumatların və ümumi təhdidlərin təsviri , indiki vəziyyəti və təhlükəsizlik tədbirləri , fövqəladə planların şərhi .
Mövcud olan təhlükəsizlik siyasəti əsasında təhlükəsizlik mexanizmləri ilə onların faktiki funksionallığına nəzarət etmək vacibdir.
Opportunities, and Success”European Journal of Scientific Research ISSN 1450-216X Vol.39 No.1 (2010), pp.29-42, Jordan.
Society, 2007, Lisbon, Portugal. 3) Theresa A. Pardo, “Realizing the Promise of Digital Government: It’s More than building a Web Site”, Center of Technology in Government, University of Albany, 2000. 4) Hiba Mohammad, Tamara Almarabeh, and Amer Abu Ali, “E-government in Jordan”, European Journal of Scientific Research, Vol.35 No.2 (2009), pp.188-197. 5) Rabah Alshboul ,“Security and Vulnerability in the E-Government Society”, Contemporary Engineering Sciences, Vol. 5, 2012, no. 5, 215 – 226.
ПРИМЕНЕНИЕ ОБЛАЧНЫХ ВЫЧИСЛЕНИЙ В СТАРТАП КОМПАНИЯХ Фарид ГАСУМОВ Университет Кафказ fqasumov@qu.edu.az AZƏRBAYCAN
CloudComputing или так называемые Облачные Вычисления – это Интернет-сервис предоставляющий конечному пользователю компьютерные ресурсы и мощность, и представляющий из себя централизованный удаленный центр данных. Такая структура в скором времени позволит пользоваться всеми программами и сервисами напрямую через Интернет. Уже сегодня большинство производителей программного обеспечения в большей степени старается обеспечить доступ к программам как локально, так и через Облако. Сейчас, уже и в странах постсоветского пространства есть сервис, называемый «облачный хостинг», который является ничем иным как моделью организации облачных вычислений. Давайте рассмотрим, что это такое. II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 612
Qafqaz University 18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan Обычный хостинг, это когда вы берете в аренду за определенную цену целые сервера или виртуальные машины или же размещаете свой сервер в каком-нибудь дата-центре опять же за определенную арендную плату. В некоторых случаях вы также можете выбрать нужные вам сервисы из пакета услуг, предоставляемых дата-центром и платите только за выбранные подключённые услуги. Однако в случае с облачным хостингом вы платите лишь за потребляемую мощность. Что на практике оказывается гораздо выгоднее потому что оплата уменьшается или увеличивается в зависимости от нагрузки вашего сервиса. Ниже приведены некоторые приблизительные цены на ресурсы.
Наименование ресурса Цена Процессорное время 0.3 цента за час процессорного времени Оперативная память
0.1 цент за гигабайт в час Дисковое пространство
1.5 цента за терабайт в час Диск: запросов на чтение/запись
1 цент за миллион запросов Диск: прочитанный/записанный объем
30 центов за терабайт Сеть: получено (входящий трафик)
60 центов за терабайт Сеть: отправлено (исходящий трафик)
3 $ за терабайт Например, если при резком увеличении числа пользователей вашим сервисом, вам не приходится думать о замене аппаратного обеспечения, вам всего лишь поднимают цену в соответствии с ростом используемых ресурсов. Теперь давайте рассмотрим, что такое Стартап, и как «облачные вычисления» могут быть применены. Стартап – это компания, созданная недавно, иногда даже не зарегистрированная официально. Такие компании строят свой бизнес на основе инноваций и находятся на стадии развития, маркетингового исследования и только начинают выходить на рынок. Обычно стартап компании создаются при сложных обстоятельствах, в крайне ограниченных условиях и с ограниченными ресурсами. И соответственно такие компании при возможности ограничиваются минимальными инвестициями, используют гаражи вместо офисов, по возможности пользуются бесплатным программным обеспечением и так далее. «Scalefastorfailfast» является основным правилом существования стартап компании. Как правило, в зависимости от идеи стартап может или мгновенно взмыть вверх, или мгновенно провалиться. Конечно же об этом правиле стоить помнить, как стартаперам, так и инвесторам, которые желают рискнуть, понимая, что при удачной реализации идеи их ждет сверхвысокий доход. Но и конечно же при неудаче они рискуют потерять свои вложения. Как мы уже отметили стартап компании создаются на ограниченных ресурсах. Поэтому они заинтересованы в максимальной работе используемых технологий. Именно в этом ракурсе Интернет-стартап, то есть стартап выведенный в облако, имеет значительные преимущества. Ведь на сегодняшний день техника, производство, наука, и особенно бизнес требует качественного и полноценного сервиса. Очень часто на пределе возможностей вычислительных систем. Например, вопросы моделирования космоса, энергетики, прогноза погоды или других математических и компьютерных задач. Наиболее известны три типа облачных технологий: Software-as-a-Service (SaaS; программное обеспечение как услуга), Platform-as-a-Service (PaaS; платформа как услуга) и Infrastructure-as-a-Service (IaaS; инфраструктура как услуга). Но помимо этих типов также важно различать по типу собственности - publicclouds и privateclouds. Таким образом, когда компания пользуется не своим облаком a арендует у стороннего провайдера, это означает что она работает в publiccloud. Этот вариант более подходит для проектов стартап. Эти технологии уже довольно успешно используются в странах Европы. Компания EMC опубликовала вторую часть отчета The Cloud Dividend (58 страниц), где подробно рассматривается влияние облачных вычислений на отрасли экономики крупнейших стран Европы в период с 2010 до 2015 года. В первой части отчета были представлены общие аналитические выводы. В новом отчете представлены конкретные данные. Таблица 3 - Экономическая выгода от облачных вычислений, 2010-2015 гг. Отрасль экономики Велико-
британия, млн.
€ Германия, млн. €
млн. € Италия, млн. € Франция, млн. € EMEA, млн. € Рабочие места, тыс.
Банковский,финансовый и бизнес-секторы 30,204 58,503 18,836 32,073 43,949 183,566 207 Государство,образование и здравоохранение 19,455 31,838 14,704 20,759 25,783 112,539 801
II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 613
Qafqaz University 18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan Дистрибуция, розница и гостиничный бизнес 40,162 55,540 40,125 51,688 45,901 233,418 355
Промышленность 11,358 39,305
12,093 19,735
16,013 98,504
514 Другие секторы 16,810 36,052 24,792
26,515 31,103
135,271 519
Кумулятивная экономическая выгода
117,989 221,239 110,550 150,770 162,749 763,297 2,396
ELEKTRON DÖVLƏT ÜZRƏ TƏKLİF OLUNMUŞ İNKİŞAF MƏRHƏLƏLƏRİ Xəyyam MƏSIYEV 1 , Kəmalə ŞƏMILOVA 2 AMEA İnformasiya Texnologiyaları İnstitutu 1 , Qafqaz Universiteti 2 xmesiyev@qu.edu.az 1 , kshemilova@std.qu.edu.az 2
AZƏRBAYCAN
Xülasə - Bu məqalədə ilkin olaraq elektron dövlət anlayışı, həmçinin söz biləşməsinin müxtəlif tədqiqatçılar tərəfindən fərqli açılışı qeyd olunmuşdur. Daha sonra cədvəl 1.-ə əsasən elektron dövlətin müxtəlif qurum və tədqiqatçılar tərəfindən irəli sürülmüş bir nəçə inkişaf mərhələsi araşdırılmışdır. Araşdırmalar mərhələlərin sayının və adlarının fərqli olmasına baxmayaraq, onların məzmununun o qədər də fərqli olmadığını göstərmişdir. Araşdırmaların növbəti addımı olaraq hər bir təklif olunan modeldən yeni bir model təklifi ortaya çıxarılmış və hər bir mərhələnin hansı əsaslarda və hansı funksiyaları yerinə yetirərək öz işini tamamlaması göstərilmişdir. Təklif olunan model 4 mərhələdən ibarət olub, hər biri bir-birinin davamıdır. I. ÖN SÖZ 1980-ci illərdə informasiya kommunikasiya texnologiyaları və internet şəbəkəsinin inkşafı nəticəsində ölkələr dövlətin yenidən qurulmasında bu qüvvələrdən istifadə etməyə başladılar ki, bunun üçün irəli sürülən layihələr dövlətlərin gündəliyinin əsasını təşkil etməyə başladı. Elektron dövlətə olan maraq onun son illərdə ən çox araşdırılan konsepsiyalardan birinə çevrilməsinə gətirib çıxardı. Elektron dövlət söz birləşməsinin açılışı üzrə çoxlu variantlar irəli sürülmüşdür. Bunlardan bəziləri aşağıda sadalanmışdır: - Elektron dövlət dövlətin müasir texnologiyaların istifadəsi nəticəsində yüksək keyfiyyətli dövlət informasiya və xidmətlərinə çıxışı əlverişli bir şəkildə təmin etdiyi bir metoddur. Bu insanların demokratik proseslərdə iştirakı üçün daha çox imkan yaradır(Fang,2002). - Elektron dövlət dövlətin müasir texnologiyalardan istifadə edərək, dövlətin informasiya və xidmətlərinə çıxışı təmin edən alətləri hazırladığı və xidmətlərin keyfiyyətini artıraraq proseslərdə daha geniş bir şəkildə iştirak imkanları yaratdığı bir sistemdir( Hick,2002). Elektron dövlət vətəndaşlar, dövlət işçiləri, bizneslər və digər təşkilatları xüsusi ilə İKT və Dünya İnternet Şəbəkəsi kimi texnologiya vasitələrinin istifadəsi nəticəsində dövlət xidmətlərinin verilməsidir. E-dövlət daha yaxşı idarəetmə və inzibati effektivlilik yaradılması üçün irəli sürülmüş bir konsepsiyadır. Belə ki, idarəetmədən başqa onun siyasi, iqtisadi və sosial- mədəni sahələrdə də təsiri var. Elektron dövlət idarəetmənin daha çox iştirak yönümlülük əsasında qurulmasına səbəb olur ki, bu da siyasətçilərin ictimaiyyət üzrə məsuliyyətlərini daha yaxşı anlamalarına əsas yaradır. O, idarəetmə orqanlarının işini daha effektiv edir, əlverişli biznes mühütü yaradır və zamanla iqtisadi artımın əldə olunmasına gətirib çıxarır. Sosial mədəni baxış açısına görə isə o savadlı vətəndaşların yetişməsinə və sosial həmrəyliyin yaranmasına rəhbərlik edir.
BMT/ASPA Dünya Bankı Gartner Layne
və Lee Hillevə Belanger Təklif olunan model Meydana gələn veb-iştirak Yaratma İştirak Kataloqlaşdırma İnformasiya İnternet üzərindən ilkin tanışlıq İnkişaf etmiş veb-iştirak İlkin xidmətlərin daxil edilməsi |