Sərxan Abdullayev
Yüklə 4,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
dəyərlərindən yan keçən, nə obyektiv, nə də hətta subyektiv həqiqətlərə sığmayan dil-ifadə şəkilləri, perifraz romantizmi nəinki Türkmənistan kimi ortabab bir dövlətin prezidenti, hətta real və həqiqətən böyük dövlət başçısı modelindən çox-çox kənara çıxır, virtual reallığın sərhədlərini də aşır. Zaman Hitlerin, Stalinin, Brejnyevin timsalında bu dil hökmlərini qətiyyətlə rədd etdiyi kimi, sonradan bic analogiya kimi formalaşdırılmış “əbədi lider”, “bütün türkmənlərin atası”, “Türkmənistanın həmişəlik və
468 yeganə prezidenti”, “Allah adı daşıyan rəhbər”, “iki əsrin prezidenti” kimi dil yanılmalarında müvəqqəti, saxta dil-gerçəklik konvensiyasını pozulmuş, buraxılmış elan etdi. Yalan sözü öz gerçəyinə - Saparmurad Niyazov reallığına qaytardı. Türkmənbaşı nəinki türkmənlərin əbədi, dəyişməz prezidenti ola bilmədi, taleyin, bəlkə də dilin qarğışı ilə heç adi, normal bir şərqli diktator ömrü və taleyi də yaşaya bilmədi. Danılan adlar, yıxılan heykəllər təkcə saxta, üfürülmüş tarixi gerçəklərin deyil, həm də müvafiq söz reallıqlarının təkzib faktlarıdır. Yalan dalğalarında efirə çıxan yaltaq və böhtançını ifşa etmək, iç üzünü açmaq üçün onların istifadə etdikləri dil materiyasından obyektiv münsif, etibarlı dəlil-sübut ola bilməz. Biz nitqin dil toxumasından yapışa- yapışa, səs materiyasından tuta-tuta yalançı və fırıldaqçının xarakterinə, psixikasına qismən daxil ola bilər, onlar haqqında heç olmasa minimum informasiya əldə edə bilərik. Türkmənbaşıya və hər hansı başqa bir müasir dövlətin prezidentinə, ərəb kralı və ya şahzadəsinə orta əsr düşüncəsi və itaətkarlığı ilə fəqiranə münasibəti, lakey heyranlığını “Sənin ayağının altında dünyanın xəritəsi var”, “Yerin altı qitəsi gəlişinə müntəzirdir” kimi dil aldanışları, virtual, saxta mübaliğələrlə bəyan etmək olar. “Türkmənbaşının ölümündən sonra dünya sanki kiçildi”, “Onu heç kəs əvəz edə bilməz”, “Rus xalqı artıq prezidentini seçib” kimi fatal mübaliğələr, əsil dil saxtakarlığı “nümunələri” kimi bu gün dünya tərəfindən onsuz da ciddi bir fikir kimi deyil, yalnız sadəlövh-subyektiv mühakimələr məntiqi kimi qəbul olunur. Demokratik cəmiyyətlərdə sənədləri saxtalaşdırmaq kimi sözü saxtalaşdırmaq da cinayət kimi qavranılır və cinayət sayılır. Və burada saxtalaşdırma maddəsi üzrə iş açılmasa da, əsl sorğu-sual aparılar, ictimai qınaq mexanizmi işə düşər, istefalar verilər. Sözlərin, ifadələrin həqiqət dəyərləri ilə heç olmasa nisbi adekvatlığı, uyğunluq meyarlarının nəzərə alınması tələb olunar. Heç kim şübhə etməz ki, ifrat-aşırı təriflərdə, sürüşkən və qeyri-mütənasib dil formalarında, birbaşa insanın ləyaqətini, ölünün ruhunu təhqir edən məqamlar var. XX əsr yüksəkliyindən baxdıqda ümumiyyətlə şəxsiyyətə pərəstişdə hər üç tərəfi – həm təriflənəni, həm də təriflədəni və tərifləyəni alçaldan, aşağılayan cəhətlər görmək mümkündür. Tərif, söz-qavrayış,
469 idrak baxımından adlandırılana – referensiyaya və situasiyaya az-çox adekvat olmalıdır. Yoxsa “Ey şah, sənin atının nalından çıxan qığılcamların işığında korlar iynə saplaya bilər”; “Ey şah, XII İmamın özü sənin atının üzəngisindən aşağıdadır” tipli anarxonizm-mübaliğəlr yaranar. Müasir düşüncə və idrak ifrat, əndazəsiz söz olçüsülüyünə sığışmır. Artıq bütpərəstlik dövrünü, şəxsiyyətə pərəstiş rəzalətlərini yaşamış dünya yenidən kimlərinsə özünə söz bütləri yapmasını qəbul etmir. F. Engelsin Göteyə münasibətdə (der größte Deutsche) (“ən böyük alman”) səciyyələndirməsindən, fövqəlxarakteristikasından fərqli olaraq miyana, gəldi-gedər diktatorlara münasibətdə gerçəkliyə heç olmasa bir qədər yaxınlaşmaq əvəzinə zaman keçdikcə ondan daha çox uzaqlaşan ifrat-aşırı mübaliğlərin işlənməsi az-çox real faktlarla, tarixi həqiqətlərlə təsdiq oluna bilmir. Və yaşamaq imkanını da sonadək saxlaya bilmir. Diktatorun öldüyü andaca və ya ondan müəyyən bir müddət keçdikdən sonra gerçək təəssürat, konvensional yalanlarla, zir-zibillə doldurulmuş yaddaşlara qayıdır və öz həqiqi yerini tutur. “İki əsrin prezidenti”, “dünyanın prezidenti”, “ən böyük türkmən”, “baş türkmən”, “əsrin siyasətçisi” kimi uzun müddət vəsf olunan, xalqı və dövləti üçün həqiqətən xeyli işlər görmüş Türkmənbaşının yas mərasimində səslənən bəzi fikirlərə, dəyərləndirmələrə nəzər salaq. “Artıq bir neçə gündür ki, şəhərin baş meydanı bütün türkmən xalqının, bütün dünya xalqlarının müqəddəs ünvanı olub...” “Xalqımız Türkmənbaşını həmişə Peyğəmbər sayıb. Peyğəmbərimizin vəfatından ötən günlərdə yetim qalan xalqımız onun qədr-qiymətini daha yaxından dərk etməyə başlayıb...” “O, xalqımızın Günəşi idi. Bu Günəş heç vaxt batmayacaqdır”. “Türkmənbaşı tarixin siyasi möcüzəsi idi”. Cəvahirləl Nehrunun Stalinin ölümü münasibətilə Kremlə ünvanladığı telegramın mətni belə idi: “Yetim qalan sovet xalqına başsağlığı verirəm”. Sözdə real, substansional bir praqmatika ilə yanaşı, mistik, metaforik bir aldanış motivi də yaşayır. Və uzun müddət özünü göstərir. Müsəlman Afrika dövlətlərindən birinin prezidentinin “seçilməsindən” sonra məhşur din xadimlərindən biri demişdi: “Onun hakimiyyətə gəlməsi Allahın buyruğu ilə olub. Ona qarşı çıxanlar Allaha qarşı çıxmış olurlar”. Bu gün ağıllı diktatorlar hakimiyyətə gəlişi və ya qayıdışı daha sadə şəkildə - xalqın, millətin iradəsi və təkidli tələbi ilə izah
470 edirlər. Dil işarələri gerçəkliyə uyğun gəlməsə, onunla əlaqəni tamamilə itirmiş olsa belə kütlə psixologiyasına təsirini, təlqin gücünü itirmir. “Xalq deputatları” isə “yüz minlərlə seçiciləri” təmsil etdiklərini, onların adından danışdıqlarını təkrar etməyi xoşlayırlar. Kəmiyyət yayılanlığı, mübaliğə, şiddət qavrayışı kollektiv iradənin təkzibedilməz təsdiqinə və təmsilçisinə çevrilir. Totalitar rejimlərdə şəxsiyyətə pərəstişin geniş təbliği və hər vasitə ilə stimullaşdırılmasının əsas məqsədi diktatoru və ya avtoritar rəhbəri cəmiyyətin, qanunun fövqünə qaldırmaq, onun bütün hərəkətlərinə haqq qazandırmaqdan, lideri başqa, fərqli, nəsə qeyri-adi zaman və məkan müstəvisinə daxil etməklıə ilahiləşdirmək və bütləşdirməkdən ibarətdir. Həyatı, hadisələri olduğu kimi deyil, istədiyi, arzu, təsəvvür etdiyi kimi görmək, yalnız tünd, ya kəsif rəngdə qavramaq, çoxsaylı qiymətləndirmə və alternativlərin, aralıq və ara hədlərin üstündən adlayıb keçmək bir çoxfokuslu, çoxgözlü eynək effekti ilə gerçəkləri, ən müxtəlif rəng və rəng çalarlarını aydın və təbii ölçüdə görməyə mane olur, insanı yeknəsəklik, yekrənglik zülmətinə salır. İfadə forması adlandırdığı obyektdən, predmetdən, proses və hadisədən, işarələdiyi situasiyada önə keçdikdə gerçəklik dil formasını deyil, əksinə, dil gerçəkliyi təyin edir, bir varlıq, həqiqət statusu kəsb edir. Daha doğrusu, qeyri-dialektik, qeyri- rasional dil-ifadə qavrayışının nəticəsi olaraq ən müxtəlif parametrlərlə, görüş bucaqları ilə özünü təqdim edən real gerçəklik deyil, deformasiyaya uğramış şüurun, dilin təqdim etdiyi gerçəklik gündəmə gəlir. Təsadüfi deyil ki, arzuolunmaz situasiyaların, reallıqların yarandığı vəziyyətlərdə, nüfuz və mənafe, mövcudluq uğrunda mübarizələrin amansız, barışmaz şəkil aldığı dövrlərdə insanlar üçün ana dili dünyanın ən anlaşılmaz dilinə çevrilir. Dil real gerçəkliyi sıxışdıraraq özü reallığa, real fakta çevrilir. Obraz predmetdən önə keçir. İnsanlar daha gerçək-rasional təfəkkürlə deyil, linqvistik təfəkkürlə qavrayır və hərəkət edir. Qorxu, qəzəb, nifrət, qisas kimi instinktlər, cavab reaksiyaları tormozlanma effekti ilə deyil, fəal sürətlənmə, tələsmə effekti ilə cərəyan edir, dərketmə avtomatik, mexaniki, sürəkli xarakter alır. İkinci siqnal sisteminə malik olmayan canlılardan fərqli olaraq biz insanlarda dil obrazları sanki maddiləşir, müstəqil
471 substansiyaya, həm dərketmə obyektinə, həm də dərketmə vasitəsinə çevrilir. Şüurun xarici mənbəyini təşkil edən real gerçəklik sanki dil reallıqları qaşısında tutqun rənglər alır, şüurdan ayrılmış, abstraklaşmış dil obrazları əslində olmayan, tamamilə yeni və fərqli gerçəklər, hadisələr üzərinə proyeksiya olunur. Şərti işarələr sistemi olan dil yalnız real və şüur gerçəklərinin, dərketmənin yox, öz-özünün də fövqünə yüksəlir. Dil şüuru və dil vasitələri maqik, ramedilməz xarakter alır. Gerçəklik və dil gerçəkliyi nisbilikləri siyasi diskursla yanaşı, sosial və publisistik diskursda da geniş yayılanlıq, transformasiya illuziyaları formalaşdırır. Konkret situasiyalara uyğun gəlməyən, dillə konstruksiya edilən reallıqlar nəinki daha inandırıcı, hətta praqmatik cəhətdən daha təsirli və faydalı görünür (Bax: V. Klemperer, 29). Böhtan, diffamasiya, şər-yalan və aldanışlar həqiqətlərin yerinə keçir, onları daha müvəffəqiyyətlə əvəz edir, həqiqətlərdən daha artıq həqiqət, gerçəklərdən daha artıq gerçəklik statusu kəsb edir. Təsadüfi deyildir ki, hər hansı bir mübahisəni həll etmək cəhdləri münaqişələrin daha artıq dərinləşməsinə gətirib çıxarır. Dil, dialoq təkcə barışıq yaratmır, həm də insanları mətləbdən uzaqlaşdırır, vəzifələrin həllini çətinləşdirir. Daha doğrusu, real zəmindən, konkret fakt və hadisələrdən, referensiyadan uzaqlaşmış dil – yalnız subyektiv maraqlara, fərdi həqiqətlərə tuşlanmış dil işarələri normal ünsiyyət və dərketmə vasitəsi olmaqdan çıxır, fərdi iradənin, konkret praqmatik məqsədlərin lokomotivinə çevrilir. Belə hallarda predmetləri, hadisələri, faktları, mənafe və motivləri həquiqətdə olduğundan yüksək və aşağı, maksimal və minimal hədlərdə, yayğın və dumanlı göstərməyə imkan verən perifraz şəkilləri, mübaliğə formaları xüsusi əhəmiyyət və maraq kəsb edir. Deyilənləri yaxın keçmişimizə - mübarizələrlə, çəkişmələrlə dolu Azərbaycan gerçəkliklərinə aid çoxlu faktlarala izah etmək mümkündür. Yeni və ən yeni dövr tarixinin şişirdilmiş, quraşdırılmış reallıqlarının əvəzsiz yaradıcıları, fantastik yalan-aldanış ixtiraçıları olan bəzi üzdəniraq Azərbaycan siyasətçilərinin, iblisanə bir ehtirasla stimullaşdırılmış, azdırılmış bir çox elm və sənət adamlarının, mediya mənsublarının dilində belə fraqmentlər kifayət qədərdir. 2000-ci ilin əvvəllərində guya “iqtidaryönlü” qəzetlərdən birinin ümumiyyətlə
472 müxalifət və müxalifətçilik fəaliyyəti haqqında reallıqla əlaqəsini itirmiş aşağıdakı düşüncələrinə nəzər salaq. “Müxalifət mitinqlərlə ölkədə sabitliyi pozmaq, mövcud ictimai-siyasi vəziyyəti daha da gərginləşdirməyə çalışır. Onların arasında xarici kəşfiyyat orqanlarına, birbaşa ermənilərə işləyən, düşmən dəyirmanına su tökən qüvvələr var. Əgər üzdəniraq müxalifət zəhmətkeşlərin istirahət hüququnu kobudcasına pozan bu səs-küylü mitinqləri keçirməsə, yəqin ki, aldığı qrantlardan məhrum olar, öz ağalarının yanında üzüqara qalarlar”. Hamıya gün kimi aydındır ki, hakimiyyətin qoşa qanadlarından biri olan əsl müxalifətçiliyin mahiyyəti deyilənlərlə məhdudlaşmır. Azərbaycanda “erməniyə” deyil, Azərbaycanlıya işləyən çoxlu vətənpərvər qüvvələr var və onlar, yumşaq desək, heç də həmişə bədxah niyyətlər güdmür. Bu parçada söhbət normal olaraq seçkiqabağı mitinq keçirən müxalifət partiyasının sərbəst toplaşma hüququnun təmin olunmasından gedirdi. Bunun üçün erməniyə qulluq etmək, qrant almaq, heç hakimiyyətə gəlmək istəməmək də olar. Normal mitinqlər keçirmək, qanuni yolla hakimiyyətə gəlməyə çalışmaq heç də erməniyə qulluq etmək va ya qeyri-vətənpərvərlik hərəkəti sayılmaz. Və heç bilavasitə iqtidara qarşı da çevrilməyə bilər, əksinə, dövləti qorumağa, möhkəmləndirməyə yönələr. Yalnız ifrat hədlərlə fikirləşən radikallar belə birtərəfli, məhdud mühakimələr yürüdər, dünyanı, qanunları və öz vəzifələrini belə dar çərçivələrdə “düşməncəsinə” qavrayar. Heç bir demokratik dövlət, o cümlədən də demokratiya yolu ilə irəliləyən Azərbaycan dövləti, qanun pozuntuları ilə müşayiət edilməyən mitinqləri, normal siyasi mübarizəni, siysi partiyaların sərbəst, azad fəaliyyətini başqa cür qiymətləndirə bilməz. Nəzərə almaq lazımdır ki, radikal “təəssübkeşlik” radikal müxalifət qədər, hətta ondan da qorxulu və zərərlidir. Radikallaşma, dözümsüzlük nəticə etibarilə radikal, birölçülü düşüncə tərzinin uğursuz bəhrələridir. Və əsl təhlükə mənbəyidir. Vəziyyəti gerçək, analitik təhlillərlə izah etmək, aydınlaşdırmaq mümkün və ya lazım olmayanda mübaliğə, yayğınlşadırma düşüncəsi ön plana keçir. 2007-ci ilin əvvəllərində Azərbaycanda enerji daşıyıcılarının qiymətləri doğrudan da əsaslı surətdə artırıldıqda iqtidar bu tədbiri
473 “zəhmətkeşlərin sosial rifahinin daha da yaxşılaşdırılmasına yönələn tədbir”, “qiymət islahatının davamı”, müxalifət isə “zəhmətkeşlərin mənafeyinə total hücum” kimi təqdim etdi. Hər iki cəbhədə mübaliğə, aşırı düşüncə tərzi, “ağır silahlar” işə düşdü. Təhlil, reallıqla onun qiymətləndirilməsi bir tərəfə atıldı. Şəksiz ki, bütün dünyada birmənalı şəkildə qeyri-populyar addım kimi qiymətləndirilən, insanların xüsusilə kasıb hissəsinin haqlı narazılığına səbəb olan qiymət artımı “dağıdıcı” müxalifət tərəfindən eyni qisas fürsəti, eyni kəskin, ziddiyyətli və sərt mövqi ilə qarşılandı. Və bu tamamilə təbiidir, hadisələrin, şeylərin məntiqinə uyğundur. Həmin tanış ifrat-mübaliğəli görüş və düşünüş tərzini “radikal” müxalifətin eyni əsəbi, qeyri-adekvat dil-ifadə reaksiyalarından, biryönlü, birqütblü mülahizələrindən aydın görmək olar: •
“Bu il nəinki 2 rəqəmli, hətta 3 rəqəmli inflyasıya da qaçılmazdır; •
güc-bəla ilə təmin edən, əksər hallarda isə buna nail olmayan dinc sakinlərə qarşı müharibə elan etdi; •
kommunal xidmətlərindən imtina edib soyuqdan, xəstəliklərdən ölməlidirlər; •
eyni tariflə işıq pulu ödəyəcək; •
ABŞ-da ən bahalı benzinin litri 0,64 dollar olduğu halda, Azərbaycanda benzinin yuxarı satış həddi 0,68 dollardır; •
yarıdan çoxunu “yeyirdisə”, bundan sonra gəlirlər son qəpiyinəcən kommunal ödənişlərə yönəldiləcək” və s. Göstərilən mülahizələr, təkliflər bir daha sübut edir ki, mübaliğə, şiddət qavrayışı yalnız dil-üslub fiquru kimi deyil, həm də fikir, ideya fiqurları kimi öyrənilməlidir. Qlobal, birmənalı, birqiymətli dərketmədə bu və ya digər dərəcədə mübaliğə, şişirtmə və yayğınlaşdırma elementi də olur. “Səlis” çoxluqlar qlobal qiymətləndirmələrlə düşünən insanları çaşdıran, dərketmə prosesini lüzumsuz olaraq sürətləndirən ilkin-emosional
474 qavrayış və semantik-koqnitiv assosiasiyalar oyadır. Belələri binar qarşılaşdırmalar instinktinə uyğun olaraq adətən “ağ” deyən kimi “qara”nı, “düz” deyən kimi “əyri”ni, “həqiqət” deyən kimi “yala”nı xatırlayır. Onlar arasındakı keçidlərə, pillələrə, müştərək nöqtələrə diqqət yetirməyə vaxt, psixi və intellektual enerji çatmır. Daha doğrusu, dialektik, geniş konseptuallaşdırma qabiliyyəti, düşüncə tərzi çatmır. İfrat qütblər bizim axtardığımız yeganə şeylər, aktual semantik cütlər, sərhədləndirilmiş, sanksiyalaşdırılmış linqvistik şoxluqlar olduqda obyektiv qiymətləndirilmə məntiqini, dialektik perspektivi itiririk. Və bununla da həyat motivasiyası, koqnitiv reallıq axtarışları gələcək hadisələrə, təkrar dərketmə və qiymətləndirmələrə qədər bitmiş, neytrallaşmış olur. Yalnız mütləq doğrunun və yalanın axtarıldığı yerdə sonsuz yanılmalr, manipulyasiyalar, yanlış yanaşmalar, hətta şər hərəkətləri, aldanış-aldanma təhlükələri başlayır. Böhtan və ya sadəcə olaraq yanlış reallıq saplantısı tam fərqli, arzuolunan həqiqətləri, xəyali, virtual reallıqları gündəmə gətirir və qarşı tərəfi - rəqibi hələ cavab reaksiyasına qədər tərksilah edir. Düşüncəni iflic edir. Hər kəs öz həqiqətini, yalnız bircə həqiqəti, son yeganə variantı, bununla da saysız-hesabsız alternativləri, yalanları dövriyyəyə buraxmış olur. Çoxlu pozitiv variantları, imkanları əldən vermiş olur. Yalanın ən irginc və ifrat forması, fərdi həqiqətlərin yaxın dostu, reallığın çoxluğu düşüncəsinin əks-sədası olan böhtan (və şər!) gerçək zəmindən məhrum olan, çox vaxt qeyri-real, quraşdırılmış, saxtalaşdırılmış, dəyişdirilmiş situasiyaya biçilmiş dil əsəri, praqmatik kəşf, ixtira kimi meydana gəlir. Rəqibə açıq döyüşdə gücü çatmayan və ya sadəcə olaraq onun müqavimət imkanlarını zəiflətməyə çalışan siyasətçi, dövlət adamı min-bir kələk, dil-əməl oyunları fikirləşər, məqsədinə çatmaq üçün heç nədən çəkinməz. Bu dünyada xüsusi olaraq “intriqaçı”, “demoqoq”, “fırıldaqçı”, “qaragüruhçu”, “qarayaxa”, “ştatları” mövcuddur ki, bunlar da daim böhtan deyilən çirkli arxdan su içər. Böhtan daim canlı həyat, xəyali mövcudluq, mümkün pluralizm, çoxluq çeşməsindən qidalanar, nəyin bahasına olursa-olsun məqsədə çatmaq, qalib gəlmək enerjisi ilə bəslənər. Böhtançı qadın bir qayda olaraq sözlərinin təsir qüvvəsini artırmaq, ətrafdakıları inandırmaq və özünə cəlb etmək üçün real gerçəklikdə baş verməmiş, öz yerini almamış qurama, saxta bir situasiya
475 təsvir edər, şişkin, qabardılmış dil şəkilləri ilə həqiqətdə olduğundan seçilən, lakin inandırıcı bir gerçəkliyin əksini, surətini yaradar. Çətin, çıxılmaz vəziyyətə düşən oğru ən ağıllı adamların, məşhur ixtiraçıların belə düşünüb tapa bilmədiyi ən inannılmaz, fantastik situasiyalar quraşdırar, çeşidli, ağlagəlməz bəhanələr uydurar, eyni zamanda bütün bunlara uyğun tam adekvat, inandırıcı, çox hallarda, təbii, sanki tam əslinə uyğun gerçəklik şəkilləri yaradar və bu yolla özünü xilas etməyə çalışar. Və çox hallarda da xilas edər, bağırtıları ilə doğrunun bağrını çatladar. İnsana qorxu anında, dar ayaqda güc gəldiyi kimi, o özünüxilas məqamında dil səddini də asanlıqla aşar, sözlər, ifadələr bir refleks, təbii özünümüdafiə və özünütəsdiq aktı kimi doğular. Çox hallarda heç bir şübhəyə yer qoymaz. Görünür, dönüş anlarında, xüsusilə ömrün çətin məqamlarında, sərhəd situasiyalarında dilin fikir və düşüncələrin ifadə vasitəsi kimi doğulmasından çox avtomatlaşmış realizasiyadan, instinktlərin, reflekslərin müqavimətindən danışmaq daha doğru olar. Qeyri-standart, qəfil situasiya qeyri-standart, gözlənilməz dil hərəkətləri doğurar, onların istiqamətini, məzmunu təyin edər. Böhtan insanı məhz belə gözlənilməz situasiyalarla üz-üzə qoyar. Böhtan elə bil sıxıntı, psixoloji diskomfort yaradar ki, onun əlindən və bəlasından yaxa qurtarmaq günahsiz, məsum və məzlum adam üçün daha çətin olar, şübhə doğurmadan onu dəf etmək, özündən uzaqlaşdırmaq, günahsızlığını sübut etmək həqiqi vəziyyətdə ola biləcəyindən də çətin və mümkünsüz görünər. Böhtanda mütləq əslində olmayan, təbii bir təkid, bir koqnisiya, fikir, enerji və ehtiras qaynağı var. Günahkarlardan, öyrəncəlilərdən fərqli olaraq günahsızın dərhal dili dolaşar, cavab reflekslərinin işə düşməsi üçün daha çox vaxt və daha çox psixi gərginlik tələb olunar. Təşəbbüs, psixoloji üstünlük sadəlövh, binar qarşılaşmalarla deyil, geniş sahə məntiqi və alternativ çoxluqlarla düşünən böhtançının əlində olduğundan o öz şərtlərini diktə edər. Bəzən elə ittihamlar oxuyar, elə şeylər fikirləşib tapar ki, varından yox olarsan, təkcə ağlını, səbrini yox, dilini də itirərsən, bütün psixi mexanizmlər tormozlanıb sıradan çıxar, mənəvi müvazinətini itirər, tamamilə tərkisilah olarsan. Siyasətçi keçmiş oğru, böhtançı, dolandırıcı, alverçi, işbaz, fahişə qadın və bunların hamısı bir yerdə olduqda vəziyyət daha da qəlizləşir, mübarizə, qalib gəlmə şansları minimuma enir. Azərbaycanlılar bu məəttəl situasiyanı
476 təkrarsız, dahiyanə bir müşahidə ilə “adımı sənə qoyaram, səni də yana- yana” kimi ifadə edirlər. Şəxsi həyatda böhtanın öz çətinlikləri olduğu kimi ictimai-siyasi həyatda da öz xüsusi üsul və vasitələri, ağrılı cəhətləri, fəsadları var. Müasir mübarizə, savaş arsenalında siyasi opponentlərin sıradan çıxarılmasında provokasiyalar, təxribat və şantaj mühüm yer tutur. Təxribat hərəkətləri reallaşdırılarkən fikir tərtibçilərinin hamısı, hər bir kiçik dil elementi, reallıqdan, referensiyadan uzaqlaşdırılar, hər bir söz bir mübaliğə və şiddət sözü dərəcəsinə qalxar. Təəssüflə qeyd etmək lazım gəlir ki, bu gün rəqibi qaralama, piar texnologiyası daim genişlənib təkmilləşir, yeni, ağlasığmaz üfüqlər, linqvistik qiymətlər kəsb edir. Çoxdan mövcud olan bu “sınanmış” təcrübə müstəqillik, həm də yalan müstəqilliyi qazanmış bir sıra postsovet respublikalarında qısa bir müddətdə çeşidli eksperimentlərlə öz imkanlarını böyüdüb genişləndirdi, hakimiyyətə gəlməyin asanlığı və mümkünlüyü xülyaları, hakimiyyətdən sui-istifadənin hüdudsuz cazibələri maraqlıların, hər cür mübarizəyə hazır olanların, o cümlədən bunların önündə gedən siyasətçilərin sayını artırdı. Siyasi mübarizədə ən sınanmış üsul, ən keçərli, samballı ittiham, “daşdan keçən” sübut isə “hakimiyyətə gəlməyə çalışmaq”, “rus kəşfiyyatına işləmək”, “ermənilərlə əlbir olmaq” idi. Qəribədir ki, bunu həqiqətən edənlərdən başqa hamı bu ittihama məruz qalır. Dövlətin özü hələ yox idi, amma “dövlət çevrilişlərinə cəhd“ aramsızlıqla davam edirdi. Rusiyada, Yüklə 4,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|