Direktorun el kitabi A5 21 04 2021. indd

TƏŞKİLATİ TÜKƏNMİŞLİK
Müasir dövrdə təşkilati davranış sahəsində ən çox bilinən 
və tədqiq olunan mövzulardan birinin tükənmişlik oldu-
ğu qeyd edilə bilər. Təşkilati baxımdan tükənmişlik anla-
yışının “peşə təhlükəsi” olaraq tərif edilməsi Freundenber-
gerin (1974-1975) adı ilə bağlıdır. Freudenberger (1974: 
159) tükənmişlik anlayışını “
uğursuz olma, enerji və güc itkisi 

---

186
və yaxud da yerinə yetirilməmiş istəklər nəticəsində şəxsin daxili 
enerjisinin tükənməsi vəziyyəti” olaraq açıqlayır (Sılığ, 2003: 
10). Tükənmişlik daha çox fiziki olaraq yorğun düşmə, 
uzunmüddətli yorulmaq, çarəsizlik, ümidsizlik kimi müxtə-
lif mənfi duyğuları əhatə edən və görülən işə, digər insanlara 
və ümumiyyətlə həyata mənfi münasibətləri özündə ehtiva 
edən həm fiziki, həm də zehni ölçüdə olan bir sindrom ola-
raq ifadə edilir (Maslach, 1981, akt. Seçer vd., 2013).
Tükənmişlik sindromunun digər peşələrlə müqayisədə 
ən çox müəllimlikdə rast gəlindiyi qeyd edilə bilər. Çünki, 
müəllimlik peşəsi daima fədakarlıq tələb edən, effektiv ün-
siyyət prosesini zəruri hesab edən və fiziki və emosional ola-
raq fərdin tükənməsinə zəmin yaradan bir peşə olaraq qiy-
mətləndirilir. Bu səbəbdən müəllimlik peşəsi tükənmişlik 
durumlarının ortaya çıxma ehtimalı yüksək olan peşələrdən 
biri olaraq qəbul edilir (Baltaş & Baltaş, 1993). Şübhəsiz 
ki, məktəb təşkilatında müəllimlərin tükənmişlik yaşaması 
arzuolunmaz bir hal olaraq qiymətləndirilir.
Tükənmişlik sindormu yaşayan müəllimlərin işə və aid 
olduğu təşkilata qarşı neqativ mövqe nümayiş etdirməyə 
meyilli olduğu ifadə edilə bilər. Məktəbdə tükənmişlik sind-
romu yaşayan müəllimlər həm şagirdləri ilə, həm də digər 
həmkarları və ümumiyyətlə məktəbdəki digər personal ilə 
ünsiyyətdə və münasibətlərdə anlaşılmazlıq yaşaya bilərlər. 
Təbii ki, qeyd olunan halların mövcudluğunun müəllim-
lərin həm iş həyatına və işin keyfiyyətinə, həm də şəxsi 
həyatına mənfi təsir göstərəcəyi ehtimalı yüksəkdir. Mək-
təbdə müəllimlərin tükənmişlik duyğusu içərisində olması 

---

187
müxtəlif amillərlə əlaqələndirilə bilər. Bu amilləri ümumi 
olaraq aşağıdakı kimi iki qrupda təsnif etmək mümkündür:
a) Təşkilat/müəssisə ilə əlaqəli faktorlar.
b) Fərdi faktorlar.
Təşkilati faktorlar deyiləndə məktəb müəssisəsi ilə əla-
qəli faktorlar nəzərdə tutulur. Bu faktorlar elmi ədəbiy-
yatlarda müxtəlifdir. Maslach və Leiter (1997) tərəfindən 
təklif olunan təsnifatda tükənmişliyə səbəb olan təşkilati 
faktorlar 
iş yükü, nəzarət, ədalət, dəyər və s. olaraq ifadə edilir. 
Fərdi faktorlar isə demoqrafik xüsusiyyətləri nəzərdə tutur 
ki, bunlara nümunə olaraq yaş, cinsiyyət, iş stajı və s. aid 
etmək mümkündür.
Mövzu ilə əlaqəli aparılmış tədqiqatlarda tükənmişlik 
sindomu nəticəsində ortaya çıxan əlamətlər üç fərqli qrupda 
təsnif edilir. Bunlar 
fizioloji, psixoloji və emosional davranış 
ilə əlaqəli əlamətlərdir. Tükənmişlik sindromu ilə əlaqəli 
meydana çıxa biləcək fizioloji əlamətlər əsasən yorğunluq 
və bezmişlik duyğusu, baş ağrısı, yuxu və yaddaş problem-
ləri, immun sisteminin zəifləməsi və s. olaraq ifadə edilir. 
Psixoloji və emosional əlamətlər isə daha çox işdən soyuma, 
ümidsizlik, gözləntilərin doğrulmaması, heç nəyə marağın 
olmaması, depressiya formasında özünü göstərə bilər. Son 
olaraq, davranış ilə əlaqəli ortaya çıxa biləcək əlamətlər işə 
gec gəlmə, icazə alma, tez-tez işdən qalma, müvəffəqiyyət 
hissinin yoxluğu, hər şeydən incimə, çox tez hirslənmə və 
s. olaraq təsnif edilir (Maslach, Schaufeli & Leiter, 2001).

---

188
Tükənmişlik sindromu mənfi bir durum olaraq qiy-
mətləndilir. Müəllimələrin tükənmişlik sindromu yaşama-
sı onların işinin keyfiyyətinə mənfi təsir edir. Bu durum 
eyni zamanda təşkilatın qarşıya qoyduqları məqsədlərə nail 
olmasına da əngəl yarada bilər. Ümumiyyətlə, insanlarla 
yaxın münasibət tələb edən peşələrdə daha yüksək olması 
təxmin edilən tükənmişlik durumunun nəticələrini, sadəcə 
tükənmişlik sindromu olan fərdlərdə deyil, eyni zamanda 
bütün cəmiyyətdə görmək mümkündür. Mənfi təsirləri-
nin əhatə dairəsinin böyük olması isə olduqca təhlükəli və 
arzuolunmaz bir hal olaraq qiymətləndirilir. Ona görə də 
tükənmişlik probleminin yaşanması və bunun nəticəsində 
yaranan arzuolunmaz halların qarşısını almaq məqsədilə 
müəllimlərin iş mühiti tədqiq edilməli, tükənmişliyə səbəb 
olması ehtimal olunan faktorlar nəzərdən keçirilməli və ya-
ranmış problemin həll edilməsi istiqamətində çıxış yolları 
tapılmalıdır. 
Şübhəsiz ki, bu işdə ən böyük məsuliyyət məktəb direk-
torlarının üzərinə düşür. Məktəb direktorları tükənmişliyin 
ortaya çıxmasına səbəb olan faktorları təhlil etməli, işçilə-
rin qərarvermə prosesində iştirakını mümkün qədər təmin 
etməli, işçilərin ehtiyaclarını qarşılamaq üçün alternativ 
çıxış yolları tapmalıdır. Eyni zamanda müəllimlər arasında 
ədalətli iş bölgüsünün aparılması, çətin işlərin paylaşılması 
və s. də tükənmişliklə mübarizədə effektiv yollar olaraq 
qiymətləndirilə bilər.

---

189