Mavzu: Qadimgi Xitoy

Xitoy san’ati. Qadimgi Xitoy san‗ati tarixi eramizdan avvalgi 4–3 minginchi yillardan eramizning Sh 
asrigacha bo‘lgan davrni o‘rganadi, tahlil etadi. Eramizdan avvalgi 4–3 minginchi yillarda Xuanxe daryosi 
vohasida odamlar dehqonchilik bilan shug‘ullana boshladilar, ayrim qabilalar esa o‘troq hayot kechira 
boshladilar. Bu davrda odamlar yashaydigan uylar dumaloq shaklda va ko‘proq yerto‘la tipida bo‘lgan, ular 
yerni 3–4metr qazib ishlangan. Asta-sekin yarim yerto‘la tipida va nihoyat, yer ustida karkas uslubidagi 
uylar yuzaga kelgan. Ular to‘rtburchak yoki kvadrat shaklida qurila boshlangan. Tepa tomi shox-shabbalar 
yoki loydan pishirilgan plitalar bilan yopilgan. Ustun-to‘sin sistemasi ham shu davrlarda me‗morlikda 
keng qo‘llanila boshlangan. 
Xitoyning eng qadimgi san‗at namunalari bizgacha kulolchilik buyumlari orqali yetib kelgan. Qo‘lda, 
dastgohsiz yasalgan turli xum, ko‘za, tovoq, vazalar rangdor naqshlar bilan bezab chiqilgan. Bu kulolchilik 
buyumlarining yuzasi spiralsimon, to‘lqinsimon, tursimon chiziqlar bilan bezalgan, soddalashtirilgan odam, 
xayvon va qushlar rasmi ham ishlangan. (Bunday kulolchilik yodgorliklari Yanshao manzilidan topilgani 
uchun ham ular «Yanshao madaniyati yodgorligi»deb yuritiladi. Shu madaniyat keyingi Xitoy kulolchiligi 
rivojida ham muhim o‘rinni egalladi. Xitoyning ayrim viloyatlarida kulolchilik buyumlari qora loydan 
dastgohda ishlangan. Bu buyumlar nafisligi va nisbatlariping qat‗iyligi bilan ajralib turadi. Bunday idishlar 
Lunshan manzilidan topilgani uchun «Lunshan madaniyati yodgorliklari» deb yuritiladi. 
Eramizdan avvalgi 4–3 minginchi yillarda Xitoyda loydan ishlanib, olovda toblab pishirilgan odam 
haykallari (terrakotalar), odam boshini eslatuvchi ko‘zalar, toshdan ishlangan turli badiiy buyum va 
haykallar uchraydi. Bular qadimgi Xitoy madaniyatining boy va rang-barang bo‘lganligidan dalolat beradi. 
Hunarmandchilik. Boy-zodagonlar, qahramonlarga atab qurilgan maqbaralar serhasham bo‘lgan. 
Maqbaralar minoralar (pilon) bilan boshlanib, ularga bezak berilgan, old tomoniga haykallar o‘rnatilgan. 
Maqbaraning yer osti qismi ham pishiq g‘isht yoki tosh bilan pardozlangan. 
Sag‘anaga ko‘milgan marhumning buyumlari ham qo‘yilgan. Ayrim sag‘analarda juda ko‘plab 
haykaltaroshlik va rassomlik namunalari mavjud bo‘lgan. Maqbaralardan loydan ishlab pishirilgan va 
bo‘yalgan ko‘p qavatli uy va minoralarning modellari ham topilgan. Dastlabki san‗at asarlari birmuncha 
sodda, qo‘pol ishlangan bo‘lsa ham, haqiqiy hayot to‘g‘risida tasavvur bera oladi. 
Loyan yaqinidagi Shandun va Sichuan maqbaralari, ayniqsa, tasviriy san‗atga boy. Shandundagi zodagon 
U Lyan-tsi maqbarasining releflarida afsonaviy qahramonlar, podsholar orasidagi janglar, ov va bazm 
paytlari, farzandlarning o‘z ota-onalariga muxabbati va shunga o‘xshash voqealar tasvirlangan. Bo‘rtma 
tasvirlar friz…… tarzida bo‘lib, ular ustma-ust joylashtirilgan. Har bir voqeaga tushuntirish yozuvi berilgan. 
Kompozitsiyada xudo va podsholar tasviri oddiy ommadan kattaroq qilib ishlangan. 
Sichuandagi maqbara releflari birmuncha dinamik xarakterga ega bo‘lib, u yerda ov manzaralari, yig‘im-
terim ko‘rinishlari tasvirlangan. Xan davri maqbaralarida ko‘plab devoriy surat namunalari uchraydi. Xan 
davrida portret rassomligi ham rivojlandi. Maqbara va saroy devorlariga portretlar ishlash keng odat tusiga 
kirdi. Devorga ishlangan shunday portretlardan biri Loyan yaqinidagi Xan davri maqbarasida saqlanib 
qolgan. Shunday portret ishlashda tanilgan rassomlardan biri eramizdan avvalgi I asr oxirlarida yashab ijod 
etgan Mao-Yan-shou bo‘lgan. U odamlarni o‘ziga juda o‘xshatishga, hatto ideallashtirishga usta bo‘lgan. 
Uning portretlaridan tasvirlanuvchi odamning yoshi va hatto, xulqini bilish mumkin bo‘lgan. 
Maqbaralardan topilgan terrakotalar ham diqqatga sazovor. Ular o‘zining ifodali va hayotiy ishlanganligi 
bilan qatni tortadi .Xan davrida amaliy-dekorativ san‗atda ham jiddiy o‘zgarish yuz berdi, buyumlarning 
foydali tomoniga e‗tibor ortdi, bezak va relefli tasvirlar kamaydi. 
_Bronzadan ishlangan jimjimador ko‘zgular ham keng tarqalib, bu ko‘zgular inkrustatsiya qilingan, 
oltin, kumush va qimmatbaxo toshlar bilan bezatilgan. Bu davrda bronzadan ishlangan buyumlar, idishlar 
avvalgi davrga nisbatan yanada nafis va jimjimador bo‘lgan, ayniksa inkrustatsiya uslubi keng qo‘llanilgan. 
Turli xildagi amaliy buyumlar–idishlar, muzika asboblari, lak bilan bezatilgan buyumlar ham boylar
xonadonini bezagan. 

---

17 
Kulolchilikda rang keng qo‘llanila bordi. Badiiy kashtachilik va tuqimachilik Fapbiy Osiyo va Yevropa 
mamlakatlarida yuqori baholandi. Nefritdan ishlangan turli buyum va haykalchalar ko‘pchilikka manzur 
bo‘ldi.