Mavzu: Qadimgi Xitoy

Xitoy dini. Miloddan avvalgi II ming yillikning boshlarida Qadimgi Xitoy dini vujudga kelgan. 
Qabila ittifoqi davlatga o'sib o'tishi natijasida hukmron In qabilasining homiysi Shandi bosh xudo sifatida 
qabul qilingan. Qudratli xudolarga sig'inish urug'- qabila dinlari negizida shakllanganligi sababli unda 
totemiz va animizmning ta'siri kuchli bo'lgan. Xitoyliklar Shandini ulug' ajdod sifatida qadrlaganlar. U elat 
farovonligining himoyachisi, ajdodlar an'analariga amal qilinishining nazoratchisi sifatida mazkur tar- tibni 
buzganlarni jazolagan. Odamlar unga o'z kundalik muammolarini hal etishda ko'mak so'rab sig'inganlar. 
Shandining ulug' ajdod sifatidagi vazifasi keyinchalik ajdodlar ruhiga sig'inishning mamlakatda keng 
yoyilishiga shart-sharoit yaratgan. 
Miloddan avvalgi XI asrda Xitoyda Chjou sulolasining hukmronligi davrida Shandiga e'tiqod 
Osmon xudosi va ajdodlar ruhiga sig'inish 

---

14 
bilan almashgan. Shu bilan birga, hukmdorning Osmon xudosi bilan nasliy bog'liqligi g'oyasi 
vujudga kelgan va Xitoy «osmonosti imperiya» deb ataladigan bo'lgan. 
Osmon xudosi borliqni belgilovchi o'zgarmas koinot tartibini ifodalaydi. Koinotda amal qiluvchi 
tartib jamiyatda axloq normalarida namoyon bo'ladi. Fozillikka intilish Osmon qonuniyatlariga amal qilish 
bilan ayniylashtirilgan. Bunda kishining asosiy vazifasi Osmon bilan to'g'ri munosabatda bo'lish, jahoniy 
tartibga mos kelishdir. Jahoniy tartib borliqda, tabiatda o'zini namoyon qiladi. Zero, borliq va tabiat ilohiy 
mukammallikning bir ko'rinishi ekan, inson bu tartibni buzishga haqli emas. Kishi tabiat bilan uyg'un 
yashashi, undagi mukammallikka intilishi kerak. Tabiatdagi mukammallikka intilish odamlar o'rtasidagi 
munosabatlarga ta'sir etgan. Xitoyliklar har bir odamda ijtimoiy ahvolidan qat'i nazar mukammallik mavjud 
deb qaraydilar. 
Qadimgi Xitoy dinining xususiyatlaridan yana biri shundaki, kohinlar tabaqasi jamiyatda kuchli 
mavqega ega, lekin bu yerda kohin va davlat xizmatchisining vazifasi bir bo'lgan. Chunki imperator Osmon 
xudosining yerdagi vakili, birinchi kohin sifatida diniy marosimlarni bajarish 
vazifasini davlat xizmatchilarining zimmasiga yuklagan. Ularning asosiy vazifasi davlatning 
barqarorligini ta'minlash bo'lganligi sababli Osmon xudosiga sig'inish rasmiy-byurokratik mazmun kasb 
etgan. 
Shandi, Osmonga va ajdodlar ruhiga sig'inish Qadimgi Xitoy madaniyatining asosi vazifasini 
bajargan. Ularning asosida daosizm va konfutsiylik diniy-falsafiy ta'limotlari shakllangan. 
Qadimgi Xitoy diniy falsafiy ta'limotlardan biri daosizmdir. U falsafiy ta'limot sifatida miloddan 
avvalgi VII asrda vujudga kelgan. Miloddan avvalgi IV-III asrlarda diniy ta'limot sifatida mustahkamlangan. 
Daosizm ta'limotning asoschisi - mutafakkir murabbiy Lao-szti. 
Mazkur diniy ta'limotning asosini Dao to'g'risidagi qarashlar tashkil etadi. Dao - borliq, koinot 
to'g'risidagi qonun, dunyoning universal birligi, ilohiy absolut (lotincha absoluts - cheklanmagan, so'zsiz, 
shubhasiz degan ma'nolarni anglatadi, borliqning abadiy ibtidosi)dir. Daoni hech kim yaratmagan, borliq 
undan boshlanadi va unga qaytadi. 
Dao ilohiy ibtido va ayni bir vaqtda ilohiy «yo'l»dir. Dunyodagi barcha narsa va hodisalar, 
jumladan buyuk Osmon ham shu yo'ldan boradi. Baxtga erishishni orzu qiladigan barcha odamlar shu 
yo'ldan borishi, Daoni anglashi va unga qo'shilishi kerak. Odam mikrokosm, Dao makrokosm va abadiydir. 
Uning o'limi bu ruhning tanadan ajralib chiqishi va makrokosmga singib ketishidir. Odamning vazifasi 
ruhning jahon tartibi bilan qo'shilib ketishiga harakat qilishdan iborat. Bunga quyidagicha erishiladi. 
Dao ta'limotiga ko'ra, Dao yo'liga De kuchi xosdir. De orqali har bir kishida Dao namoyon bo'ladi. 
De odamlarni maqsadga erishishlarida faollikka undamaydi. De ularni tabiat tartiblarini buzishdan 
saqlaydigan faolsizlikka chorlaydi. Odam o'zligini anglashdan borliqni bilish sari boradi. Daoning ideali - 
tabiat bilan uyg'unlikda, uning maromiga monand yashaydigan kishilar. 
Doasizm Qadimgi Xitoy diniy tizimining diniy mistik sohasi rivojlanishiga katta hissa qo'shgan 
bo'lsa, konfutsiylik diniy e'tiqoddagi hayotiylik, ijtimoiylik va axloqiylik jihatlarini rivojlantirishda katta 
ahamiyatga ega bo'lgan. Konfutsiylikning asoschisi Qadimgi Xitoy mutafakkiri Kun-sztidir. 
Konfutsiy qarashlarini shogirdlari bilan o'zaro suhbatlarda bayon qilganligi sababli yozma 
manbalarni qoldirmagan. Uning g'oyalarini shogirdlari va do'stlari yozib borgan. Mazkur hujjatlar asosida 
keyinchalik «Lun'-yuy» («suhbat va mulohazalar») nomli kitob chop qilingan. 
O'sha davrda davlatda o'zaro urushlar kuchayib, ijtimoiy barqarorlik yo'qolgan. Shu bois Konfutsiy 
jamiyatni mustahkamlashning diniy- axloqiy asoslarini ishlab chiqishga, ijtimoiy barqarorlikka esa qadimgi 
e'tiqod va an'analarni qayta tiklash bilan erishishga intilgan. Mutafakkir kishilarni osmonga va ajdodlar 
ruhiga sig'inishning ilgarigi ahamiyatini qayta tiklashga da'vat etgan. 
Qadimgi an'analarga ko'ra, dunyo tartibli va o'zaro aloqador abadiy ibtido bo'lib, bir xil 
qonuniyatlar asosida spiralsimon rivojlanadi. Odam o'zaro aloqador va tartibli olamda o'z o'rnini topishi 
kerak. Buning uchun u mukammallikka intilishi zarur. Konfutsiy mukammallikka intiluvchi «ideal kishi» 
to'g'risidagi g'oyani ishlab chiqqan. Olam bilan hamohang yashashga qodir bo'lgan insonni «olijanob er», 
uning antipodini «past kishi» deb atagan. Ideal kishiga quyidagi beshta sifat xos: hissiylik, burch, bilim, 
me'yorni bilish hissi va ishonch. 
Olijanob inson burch va qonunga itoat etadi. Past kishi «yog'li» joyni egallashga va ko'proq foyda 
olishga intiladi. Birinchisi o'ziga ikkinchisi odamlarga talabchandir. Olijanob inson to'g'risida uning mayda 
ishlariga qarab baho berib bo'lmaydi, lekin katta ishlarni unga ishonib topshirish mumkin. Past kishiga katta 
ishlarni ishonib topshirib bo'lmaydi, uning mayda ishlariga qarab xulosa chiqarsa bo'ladi. Birinchisi odamlar 

---

15 
bilan kelishib yashaydi, lekin ularga taqlid qilmaydi. Past kishi boshqalarga ergashadi, lekin ular bilan 
kelishib yashay olmaydi. Olijanob insonga xizmat qilish oson, lekin uni xursand qilish qiyin, chunki u 
zaruratdan shodlanadi. Ikkinchisini xursand qilish oson, lekin unga xizmat qilish qiyin. Olijanob inson 
insonparvarlik va zarurat sababli o'limga tik boradi, ammo past kishi umrini o'z joniga qasd qilish bilan 
yakunlaydi. Olijanob inson uch narsadan: Osmon amridan, buyuk insonlardan va aqlli so'zlardan qo'rqadi. 
Past kishi Osmon amrini bilmaydi va undan qo'rqmaydi, amali katta aqlli odamlardan nafratlanadi, ularning 
maslahatlariga amal qilmaydi . 
Barqaror jamiyat to'g'risidagi g'oyalar ijtimoiy tartibotning asosiy tamoyilini ishlab chiqilishiga 
asos bo'lgan. Ota otaligini, farzand farzandligini, hukmdor hukmdorligini, xizmatchi xizmatchiligini qilsin, 
ya'ni har bir kishi o'z vazifasi va huquqini bilsin hamda talab qilingan ishni bajarsin. Jamiyat shu asosda 
yuqori (boshqaruvchi) va past (mehnatkash) tabaqalarga ajratilgan. Tabaqalar o'rtasidagi tafovut nasl- nasabi, 
davlati bilan emas, balki bilimi va fazilatlari bilan belgilangan. Bu past tabaqa vakillarining iste'dodi va 
fazilatlari bilan mansab shohsupasidan imperatorgacha ko'tarilishiga imkon bergan. Xitoy tarixida past 
tabaqa vakillarining imperator taxtini egallab, o'z sulolasiga asos solgan yoki davlat boshlig'i lavozimiga 
ko'tarilganligi to'g'risida ko'plab misollar keltirish mumkin. 
Konfutsiylikda ajdodlar ruhiga sig'inish marosimlari asosiy o'rinni egallagan va ularning aniq 
bajarilishiga katta e'tibor berilgan. Marosim orqali har bir kishi koinotning cheksiz oqimida o'z o'rnini topadi, 
deb hisoblangan. 
Diniy etikada «syao» ta'limoti qabul qilingan. Unga ko'ra, har bir farzand ota-onasini hurmat qilishi 
va doimo ularga sodiq qolishi talab qilinadi. Oqil farzand ota-onasi kim bo'lmasin, ulardan voz kechishga 
haqli emas. Xitoy diniy rivoyatlarida ota-onasi och qolganda, ularga tanasini kesib, undan taom tayyorlab 
bergan farzandlar to'g'risida hikoya qilingan. 
Ajdodlar ruhiga sig'inish va «syao» ta'limoti oilaviy qadriyatlarning jamiyatda mustahkamlanishiga 
yordam bergan. Oila jamiyatning negizini tashkil qilgan va shaxs manfaatlaridan oila manfaatlari ustun 
qo'yilgan. Oilaviy munosabatlarni tashkil etishda hissiyot, tuyg'ular muhim emas. Muhabbat o'tkinchidir. 
Uning yo'qligi er-xotinning asosiy burchi hisoblanuvchi ko'p farzandli bo'lish va ularga tarbiya berish 
vazifasining bajarilishiga xalaqit bermasligi lozim. 
Ajdodlar ruhiga sig'inishning muhim jihatlaridan biri - kattalarga so'zsiz bo'ysunish. Har qanday 
katta kishiga, ota-ona, davlat xizmatchisi yoki hukmdorga kichik, xodim yoki fuqaro so'zsiz itoat etishi 
lozim. Yoshlarni kattaga ko'r-ko'rona bo'ysunishi fozillik hisoblangan. 
XITOY YIL HISOBI. 
Qadimgi Xitoyda ham qamariy kalendardan foydalanilgan. Dastlab Xitoy dehqonlari baxor kirib 
kelishini Gidra yulduzining chiqishhi bilan boshlangan va xо`jalik yili 4 mavsumga bо`lingan: baxor, yoz, 
kuz, qish. Keyinchalik 3 ming yillikda vaqtni hisoblashda oy fazasidan foydalanilgan, 1 yil 12 qamariy 
oydan iborat bо`lgan. Xitoy kalendarida, shuningdek, 13-oy kiritilgan. Har 19 yil davomida 7 yili 13 oydan 
bо`lgan. 
Xitoy astronomlari birinchi bor eramizdan avvalgi VI asrda yangi oy, yozgi Quyosh turishi bilan har 
8 yilda emas, balki har 19 yilda yoki 235 qamar oyig`a muvofiq kelishini aniqlaganlar. 
Shunday qilib, qadimgi xitoyliklarning qamariy-shamsiy kalendari bо`lgan. Keyinchalik taxminan 
eramizdan avvalgi III asrda Xitoy qishloq aholisining о`z xо`jalik yili bо`lib, 24 mavsumga bо`lingan. 
Bundan tashqari har bir yil xayvonlar nomi bilan atalib, hisob 60 yillik sikl bо`yicha olib borilgan. 
Mavsumiy qishloq xо`jaligi kalendari dehqonlarga ekin yig`ish, qishloq xо`jalik ishlarida vaqtni 
belgilashlarini osonlashtirgan. Bizning davrimizda ham qishloq joylarida axyon-axyonda mavsumiy 
kalendar kо`llaniladi. 
Kalendar yillarini iklim mavsumiga qarab bо`linishi Xitoy kalendarining о`ziga xos xususiyatlaridan 
biridir. Chjan Go zamonida (eramizdan avvalgi IV-III asrlarda) kalendar tizimi aniqlangan, hamda 
takomillashgan. 
Kalendarning keyingi rivojlantirish goyalari Lo Sya–Xun, Den Pin, Sima Syan Kxi, Tszi Chun-chji, 
Go Shou-Tszin nomlari bilan bog`liq. Eramizdan avvalgi 104 yilda Xitoyda kalendar islohoti о`tkazilib va 
―Taychu-li‖ kalendari joriy etilgan. Uni yaratishda taniqli olimlar Lo Sya Xun, Den Pin va Sima Syanlar 
ishtiroq etgan. 
Qamar oyining о`rtacha davomiyligini 29.43/81 sutkaga tengligi qabul qilindi. U Hozirgi 
ahamiyatdan atigi 24 soniya farq qiladi. Yilning davomiyligi 365,25 sutka о`zgarishsiz qoldi. Bu kalendar 
ba`zi bir о`zgarishlar bilan 200 yil amal qildi. Xitoy xronologiyasini aniqlash uchun tayanch nuqta bor. 

---

16 
Yilnomalarda quyosh kuyganligi tilga olingan. Hozirgi zamon astronomlarining hisobi bо`yicha, bu voqea 
eramizdan avvalgi 776 yilda yuz bergan. Sima Syaning ―Tarixiy yozishmalari‖ bizgacha saqlanib qolgan. 
Xitoy tarixi bо`yicha adabiyotlar о`rganilganda voqealarni yozib borishning о`ziga xosligiga duch 
kelinadi. Xitoyda qadimgi davrlarda eramizning boshlariga qadar yagona vaqt hisobi yuritilmagan, ularda 
aloxida era ham yо`k edi. Tarixiy voqealarni yozib borish yil sikllari va imperatorlar xukmronligi davri va 
sulolalar bо`yicha olib borilgan.