Mavzu: yordamchi maktabda miqdorlarni o’lchashda hosil bo’lgan sonlar va ular ustida amallar bajarish

1.Yordamchi maktabda miqdor birlik o’lchovlarini o’rgatishning o’ziga 
xos xususiyatlari. 
Yordamchi maktabda o’quvchilar kiymat (baho), uzunlik, massa (og’irlik) 
sigim, yuz, hajm va vakt o’lchov birliklari bilan tanishadilar. Oddiy asboblar 
yordamida miqdorlarni o’lchash, ishlarini bajarishga o’rganadilar. 
Miqdorlarni o’rganish arifmetik materialni o’rganish bilan uzviy bog’lanishda 
amalga oshiriladi. Jumladan, o’lchovlarni o’rganish sanashni o’rganish bilan 
bog’lanadi; yangi o’lchov birliklari tegishli sanoq birikmalari kiritilganidan so’ng 
kiritiladi. 
Shu mavzu yuzasidan o’tkaziladigan mashg’ulotlar umumlashtirish, amallarni 
to’g’ri va maqsadga yo’naltirilganligini takomillashtirish, har qanday ishni oxirga 
yetkazish ko’nikmasini tarbiyalash, o’z-o’zini tekshirish qobiliyatini o’rgatishga 
imkon beradi. 
Amaliy ko’nikma va malakalarni hosil qilishda diqqat, xotira, kuzatuvchanlik 
rivojlanadi, mayda mushaklar harakati mushak sezgilari takomillashadi. Buning 
hammasi aqli zaif o’quvchilarning shaxsiy fazilatini tuzatishni masalasini hal 
etishga xizmat qiladi. 
O’lchov birliklari va o’lchash ishlari bilan tanishtirish jarayonida 
o’kuvchilarning son ustidagi tushunchalari kengayadi. Masalan, bolalarni o’lchov 
birliklari bilan tanishtirish va ular bilan o’lchash ishlari olib borish natijasida 
o’quvchilar o’lchash yordamida ham sonlar hosil qilinishi mumkinligiga ishonch 
hosil qiladilar. 
Bu materialni o’rganish o’nlik sanoq sistemasining qonuniyatlarini yaxshi 
tushunishga imkon beradi. 
Bu mavzuni o’rganish matematika o’qitishni turmush bilan uzviy bog’lash 
imkonini beradi: o’quvchilar kundalik hayotda va kelgusida kasb-hunarlarni 

---

egallashda zarur bo’lgan o’lchash malaka va ko’nikmalarini amaliy egallaydilar: 
o’lchash asboblari bo’lmish chichgich, ruletka, soat vah.kdan to’g’ri foydalanishni 
o’rganadilar. Bu mavzu matematikaning boshqa bo’limlariga qaraganda ancha aniq 
bo’lishiga qaramay, yordamchi maktab o’quvchilari uchun katta qiyinchilik 
tug’diradi. Quyi sinf o’kuvchilarida ham, yuqori sinf o’kuvchilarida ham miqdorlar 
va ularning o’lchov birliklari ustida real tasavvurlari yo’k. Mikdor o’lchov 
birliklarini yaxshi bilmaslik va ularni farqlay olmaslik o’lchov birliklari orasidagi 
munosabatlarni aniqlashda katta qiyinchilik tug’diradi.Bu mavzu ustida arifmetik 
amallar bajarishda o’quvchilar turli xatolarga yo’l qo’yadilar. Masalan, 10 m + 25 
sm = 35 m yoki 35 sm. 20 sm - 5 mm - 15 sm yoki 15 mm. Bu shundan darak 
beradiki, o’quvchilar bunday sonlarni ko’shish va ayirishda sonlarning ismiga 
(narsa mazmunmga) e’tibor bermay, balki amallarning tashkil etuvchi sonlarning 
tashqi belgilariga tayanadilar va ularga ma’lum bo’lgan yechish usullarini 
qo’llaydilar. Demak, o’lchashdan hosil bo’lgan sonlarni har doim o’lchovlarining 
ismi bilan yozish kerak. Agar o’lchash bitta o’lchov birligida olib borilsa unda bitta 
ismga ega bo’lgan sonlar hosil bo’ladi. (5 m, 35 sm, 15 mm va h.k.) Agar o’lchash 
ikkita o’lchov birligida olib borilsa, unda ikkita ismga ega bo’lgan sonlar hosil 
bo’ladi. (5 m 50 sm, 10 sm 5 mm). Bu xatolarning asosiy sababi har bir o’lchov 
birliklarining katta-kichikligi ustida aniq tasavvurlarning yo’kligi hisoblanadi. 
Ko’pchilik mualliflar o’quvchilarning uzunlik o’lchov birliklari xaqidagi 
tassavurlarining yo’qligi yoki aniqmasligiga sabab, ular u yoki bu o’lchov 
birliklarini hyech qachon ko’z bilan chamalab ko’rishga urinmasliklarida, bu 
mavzuga bog’langan darslar deyarli har doim asboblar yordamida faqat amaliy 
ishlarni bajarish bilan kifoyalanishida deb biladilar. 
Bu qiyinchiliklarni bartaraf etish uchun quyidagi talablarga amal qilish lozim: 
1) o’lchovlarni o’rganish o’quvchilarning o’zlarini faol amaliy faoliyatlari bilan 
birga qo’shib olib borilishi kerak; 2) o’lchovlarni o’rganish ko’z bilan chamalash 
va muskuliy sezgilari bilan birga borishi kerak; 3) har bir o’lchov birliklarini 
tushuntirishda (sm, dm, m, mm, km, kg, g, s, t), bu o’lchov birliklarining miqdorini 
o’kuvchilar oldin ko’z bilan chamalashlari, keyin shu o’lchov birliklariga teng 

---

bo’lgan kesmalarni doskada 2-3 kishi chizishi, so’ng chizilgan kesmalarni o’lchab, 
qilingan xatolarga bolalarning diqqatini jalb qilish maqsadga muvofiqdir. 
Miqdorlarni o’lchov birliklarini o’rganishda o’lchashga va o’lchash 
natijalarning turli birliklarda ifodalashga oid mumkin kadar ko’proq amaliy ishlar 
o’tkazish kerak. Masalan, qog’ozga chizilgan kesmalarni o’lchash, daftar, kitob va 
boshqa uncha katta bo’lmagan narsalarni o’lchab, o’lchash natijalarni daftarga 
yozish taklif qilinadi. Bunday ishlarni bajarishda bitta miqdorni turli o’lchov 
birliklari bilan o’lchash ham foydali: masalan, oldin santimetrlar bilan keyin 
desimetrlar bilan va h.k.
O’lchash natijalarini o’lchov birliklarining ismi bllap yozish kerak, modelni 
o’lchashda hosil bo’lgan som tallangai o’lchov birliklariga bog’liq bo’ladi. 
Masalan, bitta kesmaning uzunligip quyidagicha yozib olinishi mumkin: 1 dm, 10 
gm, 100 mm. 
Agar bunga o’quvchilarning diqqatini alohida jalb qilinmasa, ular , har xil 
sonlar (masalan, 1 m, 10 dm, 100 sm, 1000 mm) har xil miqdorlarni xarakterlaydi, 
deb hisoblaydilar.