Mavzu: yordamchi maktabda miqdorlarni o’lchashda hosil bo’lgan sonlar va ular ustida amallar bajarish

Massa o’lchov birligini o’rganish. 3-sinfda o’quvchilar massa birligi 
kilogramm bilan tanishadilar. Yordamchi maktab o’quvchilarida bir kilogramm 
haqida real tasavvurlari, aniq tuyg’ulari yo’q. Shuning uchun ulardan bir 
kilogrammdan qilib tortib qo’yilgan oziq-ovqat mahsulotlarining nomini aytish 
so’ralsa, ular bir kilo shakar bilan bir qatorda baton, bulochka, tarvuz, massasi 3 kg 
bo’lgan kartoshkani va h.k ni aytadilar. 1 kg massa xaqidagi tasavvurni bolalar 
faqat o’zlarining amaliy ishlari asosida olishlari knrak. Bolalar massalari 1 kg ga 
teng bo’lgan narsalarni qo’llarida ushlab ko’rishlari va bu narsalarni og’ir yoki 
yengil narslar bilan taqqoslashlari kerak. 
Bu bosqichda massa o’lchovini o’rganishga bag’ishlangan ishlarning eng 
muhimi o’quvchilarning muskul sezgilarini rivojlantirish, narsalarning massasi 
taxminiy bo’lsada, «qo’lda» aniqlash ko’nikmasini rivojlantirish hisoblanadi. 
Shuning uchun narsalarni tortishdan oldin o’quvchilardan bu narsaning og’irligi 
haqida qanday fikrda ekanliklarini so’rash kerak. Ular o’zlari o’ylagan sonni yozib 
qo’yishsin, o’lchashlardan keyin o’zlarining qanchalik to’g’ri o’ylaganliklarini 
tekshirib ko’radilar. 
Hajm (sig’im) o’lchov birliklarini o’rganish. III sinfda o’quvchilar hajm 
o’lchov birligi litr bilan tanishadilar. Bunda litrning har xil namunalarining 
bo’lishi, ya’ni bir litrli banka, krujka.
Shuningdek, idishlarning bo’lishi juda katta ahamiyatga ega. 
O’qituvchiga mo’ljallangan metodik qo’llanmada darsni suhbatdan boshlash 
tavsiya qilinadi, bu suhbatda bolalardan sut, kerosin, benzin, yog’, umuman, 
suyuqlik, qaysi o’lchov birligi bilan o’lchanishini so’rab olish tavsiya etiladi.

---

Shundan keyin litrni ko’rsatish va litr yordamida har xil idishlarning hajmini 
(sig’imini) o’lchashga o’tish tavsiya qilinadi. Shu maqsadda o’qituvchi 1 litrlik 
krujkaga suv qo’yib, keyin undagi suvni navbati bilan butilka va bankalarga 
quyadi. Demak, krujkaga qancha suv ketgan bo’lsa, butilka va bankaga ham 
shuncha suv ketar ekan, ya’ni bir xil miqdorda - 1 litr, degan xu-losaga 
o’quvchilarni keltiradi. Bu xulosa o’quvchilarga tushunarli bo’lishi uchun har bir 
o’quvchi uncha murakkab bo’lmagan bu ishni o’zi qilib ko’rishi kerak. 
Amaliy ishlarni har xil shaklda o’tkazish mumkin. Jumladan, ba’zilarini 
keltiramiz: 
1. Magazin o’yini. O’quvchilardan biri sotuvchi qilib tayinlanadi. Chelaklarga 
sut (suv) quyilgan. Bir necha o’quvchi bidonlar va bankalar olishadi - ular 
xaridorlar. Xaridorlarning talabiga binoan sotuvchi ularga 1l, 2l, Zl sut quyib 
beradi. Qolgan hamma o’quvchilar sotuvchi sutni to’g’ri quyib berishini kuzatib 
borishadi. 
2. Bankaga, kostryulkaga (boshqa idishga) qancha suv sig’ishini o’lchash 
taklif qilinadi. Bupda oldin o’quvchilardan biror idishga necha litr suyuqlik sigishi 
qaqida qanday fikrda ekanliklarini so’rash kerak. Ular o’chlari o’ylagan sonni 
yozib 
qo’yishsin, 
o’lchashlardan 
keyin 
o’zlarining 
qanchalik 
to’g’ri 
o’ylaganliklarini tekshirib ko’radilar. 
IV sinfda uzunlik o’lchov birliklari bilan tanishish davom ettiriladi: bolalar 
o’quv yili boshida millimetr bilan tanishadilar. Millimetr yordamchi maktab 
o’quvchilari 
uchun, 
ayniqsa 
slesarlik 
va 
duradgorlik 
ustaxonalarida 
shug’ullanadiganlar uchun juda katta amaliy ahamiyatga ega. Tanishtirishni 
santimetrga qaraganda ancha mayda bo’lgan yangi o’lchov birligini kiritish 
amaliyotning talabi ekanini ko’rsatishdan boshlash kerak.
Buni o’quvchilarga santimetrlarga bo’lingan qogoz tasmalar yordamida 
oldindan qog’oz varaqlariga chizilgan, masalan, uzunliklari 5 sm va 5 sm 4 mm 
bo’lgan kesmalarni o’lchashni taklif qilib amalga oshirish mumkin. Kesmalar 
tagma-tag chizilgan bo’lib, bir xil emasligi yaxshi ko’rinib turadi. O’qituvchi bu 
kesmalar baravarmi deb so’raydi, qaysi kesma uzun, qaysinisi qisqa? Ksyii 

---

o’qituvchi kesmalarni o’lchashni taklif qiladi va so’raydn: «Tvpadagi kesmaning 
uzunligi qancha? Pastdagi kesmaning uzunligi qancha?». 
Pastdagi kesmaning uzunligini aniqlashda 5sm va yana I sm dan kam qoldiq 
hosil bo’ladi. O’qituvchi qoldiqni o’lchash mumkinmi deb so’raydi. 
Odatda, masshtabli chizg’ichdan bo’linishlarni qarab, o’qituvchi, bitta mayda 
bo’linish, ya’ni chizg’ichning ikkita chiziqchasi orasidagi bitta kesma millimetr 
deb atalishini aytadi. Bolalar 1 sm da 10 ta mm borligiga ishonch hosil qiladilar.
Shundan keyin o’quvchilar o’lchashlarga o’tishadi, «millimetr» so’zi doskaga 
va daftarlarga yoziladi, uqmchunchi bu ismni sonlarda belgilanishi bilan 1 mm 5 
mm va h,k tanishtiradi. Ular darslikda berilgan kesmalarni va shu darslikda 
chizilgan figuralarning tomonlarini o’lchashadi. 
Shundan o’lchash ishlaridan so’ng o’quvchilar o’lchashda hosil bo’lgan sonlar 
faqat bitta o’lchov birligida ifodlalanmay, balki ikkita o’lchov birligida ham 
ifodalanishi mumkinligi bilan birinchi bor tanishadilar. O’qituvchi o’lchashga doir 
ishlarni tashkil qiladi, bunday ishlar orqali boalar o’lchashda oldin metrdan 
foydalanish qabul qilinganligini, agar qoldiq metrdan kam bo’lgan hollarda 
desimetr yoki santimetrdan, ya’ni oldin katta o’lchov birligidan keyin 
maydalaridan foydalanish kerakligini o’quvchilar o’zlashtiradilar.
O’qituvchilar o’quvchilarga qo’yidagi ko’rinishdagi misollarni taklif qilish 
mumkin.
15 sm + 55 sm =
1 m- 42 sm =
1 m 24 sm – 24 sm =
1 m – 5 sm = va x.k. 
1 m 24 sm – 1 m = 
To’rtinchi sinfda o’quvchilar yangi massa birligi – sentner bilan tanishadilar. 
Massasi 1 s bo’lgan narsalarni qo’lda ―ushlab turish‖ mumkin emas. Shu sababli 
o’quvchilar yangi o’lchov birligi haqida konkret tasavvurlar hosil qilish uchun 
o’quvchilarga, masalan, bunday ma’lumotni aytish mumkin: ikki qop uning 
massasi – s teng. 

---