Mavzu: yordamchi maktabda miqdorlarni o’lchashda hosil bo’lgan sonlar va ular ustida amallar bajarish

3. Miqdorlarni o’lchashda hosil bo’lgan sonlar va ular ustida amallar 
bajarishni o’rganish metodikasi 
Yordamchi maktab matematika kursida arifmetik masalalar muhim o’rin 
egallaydi. Matematika darslarida vaqtning deyarli yarmini masala yechish 
egallaydi. Bu aqli zaif o’quvchilarga ta’lim berishda masala yechishning katta 
ta’limiy-tarbiyaviy ahamiyati bilan tushuntiriladi. 
O’quvchilar masala yechish natijasida amallarning mazmuni, ularning har bir 
qo’llanishlarini, tashkil etuvchilari bilan natijalari orasidagi boglanishlarni 
o’zlashtirishni o’rganadilar. Bundan tashqari, masala yechish bolalarda nazariyani 
amalda qo’llay olish malakasini tarkib toptiradi. O’quvchilarni o’z bilimlarini 
ishlab chiqarish korxonalarida qo’llay olishga tayyorlaydi. 
Arifmetik masalalar yechish jarayonida o’quvchilarda mantiqiy tafakkur 
rivojlanadi. Ularda analiz-sintez qilish, taqqoslash, umumlashtirish jarayonlari, 
zehn-farosat, og’zaki va yozma nutqlari lug’at boyliklari rivojlandi. 
Masalalarni yechishda matematikaga bo’lgan qiziqish rivojlanadi, umuman 
mustaqillik, 
erkinlik, 
talabchayalik, 
mehnatsevarlik, 
maqsadga 
intilishlik 
rivojlanadi.
Masalalar o’quvchilarning fikrlash doiralarini kengaytirishga yordam beradi, 
ularni o’z shahrining hayoti bilan, kishilarning ishlab chiqarish va qishloq 
xo’jaligidagi mehnatlari bilan tanishtiradi. 
O’quvchilar arifmetik masalalar yechish ko’nikmasini katta qiyinchilik bilan 
egallaydilar. 
O’quvchilarni tekshirish ishlarining tahlili. kuzatish va maxsus tekshirishlar 
masala yechishda o’quvchilar tomonidan yo’l qo’yiladigan xatolarni quyidagicha 
tasnif (klassifikasiya) qilish mumkinligini ko’rsatadi: 
1. Ortiqcha savol va amallarni kiritadilar; 
2. Kerakli savol va amallarni istisno qiladilar; 
3. Savollar amallarga to’g’ri kelmaydi, savollar to’g’ri qo’yilib, amallar 
noto’g’ri tanlanadi yoki aksincha, amallar to’g’ri tanlanib, savollar noto’g’ri 

---

ifodalanadi; 
4. Sonlar va amallar tasodifan tanlanadi; 
5. Amallarni bajarishda, miqdorlarning nomini yozishda xato qiladilar; a) 
ismlari yozilmaydi, v) ismlari xato yoziladi, s) ismlar faqat ayrim amallarni tashkil 
etuvchilardagina yoziladi. 
6. Hisoblashda xato qilinadi; 
7. Masalaning jaiobi noto’gri ifodalanadi. 
Aqli zaif o’quvchi ko’iincha masalaning mazmunini va uning ma’lumotlariii 
bor narsalar va ularning o’zaro bog’lanishlari haqidagi tasavvurlar bilai qiss 
qilolmaydi. Masalan, matni, sonlar va nomlar o’rtasidagi bog’lanishlarning 
murakkab sistemasini vujudga keltirish bu bolalar uchun ayniqsa qiyindir. 
O’quvchi masalani yechayotganda undagi bog’lanishlar sistemasini tushunib olishi 
va ana shu bog’lanishlar doirasida ish ko’rishi kerak. Hatto ikki amal bilan 
yechiladigan masala ham, shartida bayon qilinmagan savollar qo’yishni talab 
qiladi. Masalan, masala shartlarida, bir bolada 4 qalam bor, ikkinchisida undagidan 
bitta ortiq qalam bor. Ikkala bolada nechta qalam bor? - deyilgan. O’quvchi 
ikkinchi bolada nechta qalam bor edi? - degan yeavolni mustnqil ravishda tuzishi 
va shundan keyin masalani yechishi kerak. O’qituvchilar bu jarayon normal bolalar 
uchun ham ma’lum darajada qiyin ekanligini biladilar. Ammo normal bolalar 
ikkinchi bolada nechta qalam borligini bilmay turib, masalani umuman yechshi 
mumkin emasligini ancha oson bilib oladilar. Aqli zaif o’quvchi, odatda, masalani 
mustaqil tushuna olmaydi: u masalani bir savol bilan 4+1 = 5 tarzida «yechadi.» . 
Aqli zaif bola arifmetik amallarni tanlashda savolni e’tiborga olmaydi va 
masaladagi sonli ma’lumotlar «aytib bergan» amalni bajaradi. ya’ni masalaning 
qolgan butun mazmunidan ajratib olingan muayyan so’zga suyanish mayli bo’ladi.
Chunonchi, masalaning shartida «uchib ketdi», «qoldi» degan so’zni uchratish 
bilan ba’zi o’quvchilar ayirishni bajaraveradilar, holbuki, masala matnida bunday 
so’z bo’lishi hamma vaqt ham ayirishni talao qilavermaydi. Masalan, ushbu 
masala: «Daraxt shoxiga qushlar qo’nio turgan edi, 3 tasi uchib ketdi, 2 tasi qoldn. 

---

Daraxt shoxiga nechta qush qo’nib turgan edi?» da «uchib ketdi», «qoldi» degan 
so’zlar bor, lekin masala ayirish bilan emas, balki qo’shish amali bilan yechiladi. 
Aqli zaif bolalarning o’ziga xos xususiyati shuki, ular kam harakat, ruhiy 
jarayonlari inert holatda bo’ladi, shu sababli ular «bir joyda to’xtab qolishga» 
tafakur va harakatlarda turg’unlikka moyil bo’ladilar.
Masalan, aqli zaif o’quvchilarga qo’yidagi vazifa taklif qilindi: «Daraxtda 3 ta 
qush qo’nib turgan edi, yana 2 ta qush uchib kelib qo’shildi, Daraxtdagi qushlar 
nechta bo’ldi?». Bu masala yechildi. Shundan keyin bolalarning o’ziga shu turdagi 
masala tuzish taklif qilindi. Sinfdagi ko’pchilik bolalar oldingi masalani 
takrorladilar. 
Har qanday arifmetik masalalar ustida ishlash uslubiyatida quyidagi 
bosqichlarni ajratish mumkin.