Sharof rashidov nomidagi samarqand davlat universiteti sport faoliyati va san
Yüklə 1,19 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
7 I BOB. MARKAZIY OSIYODA ME’MORIY BEZAK SAN’ATI. 1.1. Samarqand me’moriy obidalaridagi naqsh va bezaklarini o’rganish. Qadim va shavkatli Turonning poytaxti Samarqand shahrining tarixi moziyning chuqur, bir necha ming yillik tubidan boshlanadi. Bu shaharning Afrosiyob, Cho‘pon ota, Registon kabi tarixiy qismlari alohida o‘z kechmishlariga ega ekanligini hamma ham bilavermaydi. Biz quyida Samarqandning yuragi hisoblangan ko‘hna va ulug‘vor Registon haqida hikoya qilmoqchimiz. Registon deganimizda ko‘z oldimizga ajdodlarimizning muhrlanib qolgan, Samarqandning shon-shavkatli kunlaridan tirik guvoh – xotira, uch ulug‘vor madrasa – Ulug‘bek, Tillakori va Sherdorlari qad rostlab turgan tarixiy maydon keladi. Bu maydon nimalarga guvoh bo‘lmagan deysiz. Samarqandning olimu-ulamolari, erk uchun kurashga otlangan botirlar shu maydonda oqsaqollardan oq fotiha olganlar. G’oliblar ham shu maydonda olqishlanganlar. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, Registon uzoq o‘tmishga ega. Arxeologik tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, ibtidoiy davrlarda bu yerda changalzorlar bo‘lib, unda har xil yovvoyi hayvonlar yashagan. Shuningdek, bu erdan juda qadimgi ariqning ko‘hna o‘zani ham topildi. Ariq, hozirgi So‘zangaron ko‘chasi tomonidan kelib, Siyob bozori tomonga o‘tib ketganligi ma’lum bo‘ladi. Samarqandga Iskandar Zulqarnayn bostirib kelganida shahar Afrosiyobda bo‘lib, hozirgi Registon maydonining o‘rni shahar chekkasi hisoblangan. VII asrda Samarqand arablar tomonidan istilo qilingach, lashkarboshi Qutayba ibn Muslim shahar aholisining katta qismini shahardan ko‘chirib yubordi va ularning o‘rniga arab lashkarlarini joylashtirdi. Bundan tashqari mahalliy xalqning shahar ichkarisiga kirishini cheklab qo‘ydi. Mahal liy aholi yashash uchun yangi joy izlashga majbur edi va hozirgi Registon maydoni o‘rni va atrofida yangi turar joylar paydo bo‘ldi. Aynan shu davrlarda bu yerda hunarmandlarning ustaxonalari, savdo rastalari bunyod etildi. XI-XII asrlarda Registon maydoni va uning atrofidagi mahallalar mudofaa devori bilan o‘ralib, “tashqi shahar” deb atala boshlandi. 1220-yili qadimgi Samarqand – Afrosiyob Chingizxon tomonidan batamom vayron qilingach, bu yerda yashashni iloji 8 qolmaydi. Omon qolgan xalq hozirgi “eski shahar” tomonga, ya’ni Registon maydoni atrofiga o‘rnasha boshladi. Bu yerdan oqib o‘tuvchi kanal ancha kengayib sayozlasha boshlaydi, shundan so‘ng kanal uchun yangi o‘zan qazilib jilovlanadi. Kanalning eski o‘zanida juda ko‘p qum to‘planganligi uchun bu joy Registon, ya’ni “qumloq joy” deb atala boshlagan. Sohibqiron Amur Temur davrida Registon maydoni o‘rnida markaziy bozor joylashgan, shuningdek, bu yerda Jahongirning xotini Tuman oqa tomonidan barpo qilingan, usti yopiq tim – rastalari qurilgan edi. Registon maydonining me’moriy jihatdan shakllanishi Mirzo Ulug‘bek hukmronligi davridan boshlanganligi ma’lum. Samarqandda 40 yil hukmronlik qilgan ulug‘ munajjim bu shaharning obodonchiligi borasida hech narsani ayamadi. Ulug‘bekning farmoni bilan Tuman og‘a timining g‘arbiy tomonida hashamatli madrasa o‘z salobati va go‘zalligi bilan zamondoshlarning hayratiga sazovor bo‘lgan. Uning to‘rt yonida to‘rtta baland minora bunyod qilingan. Madrasaning ichki hovlisida bir necha qulay va shinam hujralar, darsxonalar qurildi. Hovlidagi hovuzchada limmolim suv jimirlab turar, unga quyosh nuri tushgach esa 3 devorlardagi naqshlarga quyosh nuri urilib, kishi ko‘zini qamashtirar darajada aks berar edi. Mirzo Ulug‘bek Registonda madrasadan tashqari ulkan xonaqoh va ulug‘vor karvonsaroylar ham bunyod qildirdi. Bulardan tashqari bu erda qurilgan sharqona hammom ham barchani lol qoldirgandi. Registon maydoni XVII asrda yana ulkan qurilish maydoniga aylandi. Bu yerda Samarqand hokimi Yalangto‘shbiy Bahodir bir-biridan go‘zal ikki madrasa bunyod qildirdi. Ulug‘bek madrasasining qarama-qarshisida qad rostlagan Sherdor madrasasi qurilishi 1619-yili boshlangan bo‘lib, uning loyihasini yaratgan me’morlar har tomonlama Ulug‘bek madrasasiga monand qilishga harakat qilganlar. Sherdor madrasasining devorlarida uni qurgan usta-me’mor Abdul Jabbor va bezaklarini yaratgan mohir usta Muhammad Abboslarning nomlari abadiy muhrlanib qolgan. Ushbu madrasa qurilgan paytida xalq orasida va hujjatlarda “Yalangto‘shbiyning katta madrasasi” deb atalar edi, ammo keyingi davrlarda noto‘g‘ri ravishda Sherdor deya atalib ketgan. Registon maydonida bunyod qilingan uchinchi madrasa Tillakori 9 madrasasidir. Bu madrasa ham Yalangto‘shbiy Bahodir tomonidan 17 yil davomida barpo qilingan. XVII asrlarga kelib Amur Temur jome’ masjidi anchayin xarobaga aylanganligi tufayli va Registondagi Alika Ko‘kaldosh masjidi batomom yo‘q bo‘lganligi sababli Samarqand ahli yangi jome’ masjidiga ehtiyoj sezardi. Buni yaxshi anglagan “Yalangto‘shbiyning kichik madrasasi” degan nom olganligiga qaramay keyinchalik “Tillakori” degan nom bilan atalib ketdi. Bir necha asrlardan buyon ajdodlarimizning shonshavkatini, daholiklari va qudratlarini olamga ko‘z- ko‘z qilib kelayotgan Registon maydoni bugungi kunda ham ulkan tantanalar, shodu-xurramliklar o‘tkaziladigan Bosh maydon sifatida o‘z ahamiyatini saqlab qolgan. Yüklə 1,19 Mb. Dostları ilə paylaş:
|