Moliyaviy nazoratni tashkil etish. Reja

li
ya
vi
y 
n
azo
ra
tn
in
g 
tu
rk
u
m
la
n
ish
i 

---

8-avgust 
1996-yilda 
O‘zbekiston 
Respublikasining 
Prezidenti 
"Tekshirishlarni tartibga solish va nazorat organlari faoliyatini koordinatsiyasini 
takomillashtirish" to‘g‘risidagi Qarorga imzo qo‘ydi. Unda tekshirishlarni nazorat 
qilish maqsadida, xo‘jalik subyektlarining faoliyatiga, mulkchilik shaklidan qat’iy 
nazar, nazorat organlari tomonidan sababsiz aralashishga yo‘l qo‘ymaslik xo‘jalik 
subyektlarini 
moliya-xo‘jalik 
faoliyatini tekshirish va tahlil qilishni 
muvofiqlashtirish O‘zbekiston Respublikasi Davlat Soliq qo‘mitasi zimmasiga 
yuklatildi. Uning qoshida nazorat organlarining faoliyatini muvofiqlashtirish 
bo‘yicha Respublika Kengashi tashkil etildi va unga quyidagi vazifalar yuklatildi: 
- yil, yarim-yil va choraklar davrida rejali tekshirishlarni o‘tkazish jadvalini 
ishlab chiqish va tasdiqlash; 
- amalda kompleks tekshirishlarni o‘tkazishni kiritish va ularda bitta 
korxona hamma vakolatli tashkilotlar tomonidan tekshirilib, shuni evaziga 
o‘tkaziladigan tekshirishlar miqdorini va ayrim masalalarni qayta tekshirilishini 
kamaytirish.
Jamoat nazoratini mustaqil, masalan, iste’molchilar huquqlarini himoya 
qilish jamiyati, atrof-muhitni himoya qilish jamiyatlari amalga oshira boshladilar. 
Moliyaviy nazorat amalga oshirish usullari bo‘yicha ham farqlanib, u 
quyidagilarga bo‘linadi:

tekshirish;

o‘rganish; 

tahlil; 

taftish.
Tekshirish usuli orqali, hisobot, balans va xarajat hujjatlari asosida korxona 
moliyaviy-xo‘jalik faoliyatining alohida masalalari ko‘rib chiqiladi. Tekshirish 
jarayonida moliya intizomining buzilgan nuqsonlari aniqlanadi, natijada, mavjud 
muammolarni bartaraf etish va salbiy holatlarni takrorlanmasligi uchun chora-
tadbirlar ishlab chiqiladi.
O‘rganish korxona, tashkilot va muassasalar faoliyatining alohida 
tomonlarini 
qamrab 
oladi. 
Tekshirishdan 
farqli 
o‘laroq, 
o‘rganish 

---

ko‘rsatkichlarning keng ko‘lamini qamrab oladi va xo‘jalik subyektining 
moliyaviy holatini, uni rivojlanish istiqbollarini, ishlab chiqarishni qayta tashkil 
qilish yoki qayta ixtisoslashuvining zarurligini aniqlab beradi. O‘rganish so‘rov va 
anketalar o‘tkazish orqali amalga oshirilish mumkin.
Tahlil moliyaviy nazoratning bir usuli sifatida tizimli va omilli bo‘lishi 
lozim. U davriy yoki-yillik hisobotlar orqali bajariladi. Pirovardida, rejaning 
bajarilish, mablag‘larni sarflanish me’yorlariga rioya etilish, moliyaviy intizomga 
rioya etilish darajalari aniqlanadi.
Moliyaviy nazoratning taftish usuli korxona va 
tashkilotlarning hisobot davridagi moliyaviy-xo‘jalik 
faoliyatini tekshirish uchun ko‘llaniladigan eng 
muhim usullaridan biri hisoblanadi.
Amaliyotda har qanday taftishni amalga 
oshirishdan oldin maxsus dastur qabul qilinib, uning 
tarkibida taftish maqsadi, obyekti, mavzusi va 
vazifalarni bajarish bilan bog‘liq bo‘lgan asosiy 
masalalar aks etgiriladi.
Taftishning maqsadidan kelib chiqib, turli xil yondashishlar qo‘llaniladi, 
jumladan, reja va hisobotdagi ma’lumotlarni qiyoslash, naqd pullarni tekshirish, 
hujjatli va qarama-qarshi tekshirishlar, tovar-moddiy boyliklarni inventarizatsiya 
qilish va shunga o‘xshashlar.
Taftish so‘nggida taftishni amalga oshirgan mutaxassislar tomonidan 
dalolatnoma tuziladi. Dalolatnomada korxonaning ishlab chiqarish faoliyatida 
yuzaga kelgan kamchiliklar va muammolarni bartaraf qilish uchun chora-tadbirlar 
ko‘rsatiladi.
Moliyaviy nazorat uslubini kuzatish, qiyoslash, tahlil qilish, olingan 
natijalarni umumlashtirish, ulardan bir butun xulosa chiqarish, ayrim faktlardan 
umumiy xulosaga kelish va umumiy holatdan xususiy xulosalarga kelishni o‘z 
ichiga olgan o‘ziga xos uslubiy yo‘sinlar, yo‘l va vositalar yordamida moliya-
Taftish 

---

iqtisodiy axborotni va nazorat obyektining haqiqiy holatini o‘zaro bog‘liqlikda 
o‘rganish deb tushunish mumkin.
Moliyaviy nazorat uslubiy usullarining quyidagi tasnifini tavsiya etamiz: 
 umumuslubiy usullar: taftish, audit, tahlil, mavzuli tekshirish, tadqiq 
qilish, pirovard natijani dasturiy baholash; 
 hujjatlar asosidagi nazorat usullari: rasmiy va arifmetik tekshirish, 
yuridik baholash, mantiqiy nazorat, muqobil tekshirish, teskari hisob usuli, balans-
uyg‘unligini tekshirish, qiyoslash, hisobotlarning sanoq bahosi; 
 faktlar bo‘yicha nazorat usullari: ro‘yxatga olish, ekspertiza, ko‘z bilan 
kuzatish, nazorat o‘lchovi, nazorat tariqasida ishga tushirish, vaqtni aniq o‘lchash, 
ish kuni taqsimlanishini o‘rganish, laboratoriya tahlili.
Nazorat samaradorligiga rasmiy va mantiqiy, hujjatlar va faktlar asosidagi 
tekshirishlar singari xilma-xil usullarni qo‘shib foydalanish orqali erishiladi. 
Tekshirish jarayonida jalb qilinadigan axborot manbalarining to‘g‘riligini aniqlash, 
xo‘jalik subyektining murakkab vaziyatlardagi yoki noaniqlik sharoitidagi xatti-
harakatlarining izchilligini oydinlashtirish, faktik materialni tahlil qilish va 
umumlashtirish - bularning bari nazoratning turli-tuman usullaridan foydalanishni 
taqozo etadi.
Hujjatlar, faktlar asosidagi yoki kompyuter yordamidagi uslubiy usullarni 
tahlil qilinayotgan ma’lumotlar manbalariga ko‘ra aniqlash mumkin.
Hujjatlar asosidagi nazorat uchun, xususan, dastlabki hujjatlar; buxgalteriya 
hisobi registrlari; buxgalteriya, statistika va operativ-texnik hisobotlar; rejali, 
me’yoriy, texnologik, loyixa-konstruktorlik ko‘rinishidagi boshqa hujjatlar axborot 
manbai bo‘lib xizmat qiladi.
Faktik nazorat tekshirilayotgan obyektlarning haqiqiy holatini natura holida 
ko‘zdan kechirish (qayta hisoblash, vaznini o‘lchash, o‘lchash, ekspertiza qilish, 
laboratoriya tahlili va boshqalar) ma’lumotlari bo‘yicha o‘rganishdan iborat.
Hujjatlarning mukammalligi va dastlabki hujjatlar va hisob qaydlarining 
shubxasiz asosliligi zarurat tug‘ilganda maxsus faktik nazorat uslublari yordamida 
aniqlanadi. Faqat hujjatlar orqali nazorat qilish uslublariga asoslangan taftish 

---

obyektning butun moliya-xo‘jalik faoliyatini o‘rganmay, buxgalteriya hujjatlari va 
hisob registrlarini tekshirishdangina iborat bo‘lib qolardi.
Hujjatlar asosidagi va faktik nazorat bir-birini to‘ldiradi, ularning alohida 
qo‘llanilishi amalda g‘oyat kam uchraydi. Hujjatlar asosidagi va faktik nazorat 
uslublarga bo‘linishining shartli ekanligini faktik ma’lumotlarni hisob 
ma’lumotlariga qiyoslash bilan yakunlanuvchi ro‘yxatga olish uslubida kuzatish 
mumkin.
Hisob-kitob faoliyatiga kompyuter texnologiyalarining keng joriy etilishi, 
ko‘p buxgalteriya ma’lumotlarini saqlashda dastlabki hujjatlarni qayta ishlash, 
kompyuter dasturlari yordamida buxgalteriya hisob-kitobi registrlari va 
hisobotlarini tuzish nazoratning yangi - kompyuter usulini amalga kiritish 
imkoniyatini yaratadi.
Kompyuterdan har qanday axborotni qog‘ozda, ya’ni muayyan hujjat 
ko‘rinishida olish mumkinligiga oid e’tirozlarni asossiz deb hisoblash mumkin. 
Qog‘ozdagi ifoda faqat bu hujjatni tuzgan mas’ul shaxs tomonidan imzolangan 
taqdirdagina hujjat sifatida xizmat qilishi mumkin. Bundan tashqari, 
kompyuterlarning turli viruslarga moyilligi, hujjatlar bilan asoslovsiz, osongina 
tuzatishlar kiritilishi soxtalashtirilgan ma’lumotlar olish xavfini tug‘diradi. Shu 
tufayli zamonaviy nazoratchi yoki auditor uchun kompyuterda qayta ishlangan 
hujjatning to‘g‘riligini (yoki ishonchsizligini) farqlay bilish muhim. Hujjatning 
o‘ziga xos shakli va uni olish uchun maxsus bilim zarurligi, nazarimizda ilmiy-
amaliy hayotga «kompyuter nazorati» atamasini kiritishga asos beradi.
Kompyuter nazorati hujjatlar asosidagi va faktik nazoratdan ayri holda olib 
borilishi mumkin emas, ularning hammasi o‘zaro bir-birini to‘ldiradi.
Moliyaviy nazoratni to‘liq yoki qisman, kompleks yoki mavzuli, yoppasiga 
yoki tanlab o‘tkaziladigan nazorat turlariga bo‘lish tekshirish hajmi yoki 
tekshirilayotgan obyektning to‘liq qamrab olinishiga bog‘liq.