Moliyaviy nazoratni tashkil etish. Reja

2. Moliyaviy nazoratning obyektlari, subyektlari va usullari. 
Jamiyatdagi iqtisodiy hayotning turli xil sohalarida va xo‘jalik 
boshqaruvidagi ko‘p qirrali murakkab vazifalarni hal qilishda moliyaviy nazorat 

---

faol ishtirok etadi, shunga binoan uni tashkil etish uchun ma’lum bir talablarni 
aniqlashni taqozo etadi.
Moliyaviy nazoratning turkumlanishi quyidagi 7-rasmda aks ettirilgan. 
Moliyaviy nazoratni amalga oshiruvchi subyektlar o‘z mavqeidan kelib 
chiqib quyidagicha farqlanada: 
 davlat moliya nazorati 
 korxona ichidagi moliya nazorati 
 jamoat moliya nazorati 
 mustaqil (auditorlik) moliya nazorati.
Davlat moliya nazoratini umumdavlat boshqaruv organlari bilan bir qatorda, 
alohida vazirliklar orqali ham amalga oshiradi. Umumdavlat boshqaruv organlari 
moliya nazoratini amalga oshirayotganda, mamlakat hududidagi xo‘jalik 
subyektlarining mulkchilik shakli va idoraviy bo‘ysunishidan qat’i nazar 
barchasini qamrab oladi. Vazirliklar tomonidan amalga oshirilayotgan moliya 
nazoratini faqat o‘zlarining tarkibidaga maxsus nazorat-taftish organlari amalga 
oshiradi. Ularning tekshirish obyektlari esa, vazirliklar tarkibidagi korxonalar, 
konsernlar, assotsiatsiyalar va aksionerlik jamiyatlarining ishlab chiqarish va 
moliyaviy faoliyatidan iborat bo‘ladi.
Korxona ichidagi moliya nazoratini korxona, tashkilot va muassasa ichida 
tashkil qilingan iqtisodiy xizmat (buxgalteriya, moliya bo‘limi)lari amalga 
oshiradi. Nazorat obyekti esa, alohida korxonaning moliya va ishlab chiqarish 
jarayoni hamda alohida korxona tarkibiga kiruvchi tuzulmaviy bo‘lim (filial, 
shaxobcha, bo‘lim)lar hisoblanadi.
Jamoat moliya nazoratini alohida guruh, alohida jismoniy shaxslar 
(mutaxassislar) ixtiyoriy va mehnat haqi talab qilmaslik sharti asosida amalga 
oshiradi. Nazorat obyekti bo‘lib, tekshiruvchi oldida turgan muayyan vazifalar 
nazarda tutiladi.
Mustaqil (auditorlik) moliya nazoratini maxsus audit firmalari va xizmatlari 
amalga oshiradi.
Moliyaviy nazoratni amalga oshirish shakli quyidagicha bo‘ladi:

---


dastlabki;

joriy;

so‘nggi.
Moliya nazoratining dastlabki shakli yuridik va jismoniy shaxslarning 
moliya xo‘jalik jarayonini yurgizishda muhim ahamiyat kasb etib, u korxona 
moliya rejasini tashkil qilishda, ko‘rib chiqishda va tasdiqlashda, muassasa va 
tashkilotlarning daromadlar va xarajatlar smetasi, ta’sis hujjatlarini imzolashdan 
oldin amalga oshirilishi lozim bo‘lgan jarayonlar tartibidir. Shunday qilib, 
dastlabki nazorat moliyaviy, moddiy va mehnat resurslaridan samarali 
foydalanishga ijobiy shart-sharoit yaratib beradi. Moliyaviy nazoratning bu shakli 
amaldagi qonunchilik va me’yoriy hujjatlar buzilishining oldini olishga xizmat 
qiladi.
Joriy moliyaviy nazorat shakli xo‘jalik-moliya operatsiyalari jarayoni orqali 
moliya rejalari bajarilayotgan paytda qo‘llaniladi. Ushbu shaklning asosiy 
ahamiyati korxonalarning ichki xo‘jalik rezervlarini izlash hisobidan jamg‘armani 
oshirishga ta’sir qiladi. Joriy moliya nazorati korxona, tashkilot va 
muassasalarning moliya xizmatlari orqali moliya rejasi bajarilayotganda, 
moliyaviy intizomlar buzilishining oldini olish maqsadida kundalik tadbirlarni 
amalga oshiradi.
Moliya nazoratining so‘nggi shakli hisobot davri va butun moliya-yili 
tugagandan so‘ng amalga oshiriladigan tadbirlar yig‘indisidir. Bunda, budjetni ijro 
etishdagi davlat pul resurslarini maqsadga muvofiq xarajat qilinganligi, korxona va 
tashkilotlarning moliya rejasini bajarganligi hamda budjet muassasalari 
smetasining bajarilish natijalari tekshiriladi. So‘nggi moliya nazorati dastlabki 
moliyaviy nazorat shakli bilan o‘zaro bog‘liqlikdadir, chunki so‘nggi nazorat 
dastlabki moliya nazorati bazasida amalga oshiriladi.
Moliyaviy nazoratni qonuniy ravishda, zaruriyat tug‘ilganda va o‘z vakolati 
chegaralarida O‘zbekiston Respublikasining davlat boshqaruv organlari olib 
boradi. Ulardan: Moliya vazirligi, Davlat Soliq qo‘mitasi, Davlat Mulki qo‘mitasi, 
Davlat Bojxona qo‘mitasi va boshqalar. Markaziy bank tijorat banklarini nazorat 

---

qiladi va qolgan fondlar faoliyatini Ijtimoiy ta’minot vazirligi qoshida vakolatli 
maxsus tuzilgan inspeksiyalar olib boradi.
Davlat moliyasi nazorat organi bo‘lib Moliya vazirligi qoshida tuzilgan 
nazorat-taftish boshqarmasi (NTB) hisoblanadi.
M
O
LI
YA
V
IY
N
A
ZO
R
A
T 
M
u
d
d
at
la
ri
b
o
‘y
ic
ha
B
o
shqa
ruv 
ti
zim
ida
cub’
ektl
ar
nini
g 
maqo
mi
b
o‘
yic
ha
Su
b
’ek
tl
ar
i b
o
‘y
ic
h
a 
M
anba
la
rga
b
og‘
liq
sha
kll
ar
i bo‘
yi
cha
Budjet-moliyaviy 
Moliya-xo‘jalik 
Mustaqil 
Mustaqil 
Jamoat
Ichki xo‘jalik 
Ichki tarmoq 
Davlat
Kompyuter orqali 
Dalillar asosida 
Hujjatlar asosida 
So‘nggi 
Joriy
Dastlabki
7
-ras
m
. Mo