Yunusxodjaev zoir shokirovich kasbiy psixologiya

Talabalar bilimini nazorat qilish uchun savollar 
1. 
Temperament va faoliyatning individual xususiyatlarini gapiring? 
2. Akademik I. Pavlovning oliy nerv tizimi xossalarini ajratib bering? 
3. Xarakter va shaxs deganda nimni tushunasiz? 
4. Fizionomika nima? 
5. Xiromantiya nima? 
6. Grafiologiya nima? 
7. Kasbni egallash deganda nimani tushunasiz? 
8. Kasbiy faoliyat muvaffaqiyati mezonlariga nimalar kiradi? 

---

SHAXSNI KASBIY KAMOLOTI 
O„qituvchilik kasbining umumiy masalalari 
Mehnat insonning mavjudligi va taraqqiyoti uchun xizmat qiluvchi muhim 
shartlardan biri hisoblanadi. Mehnat ijtimoiy muhitni, sub‘ektning faoliyatda 
shakllanishi va uning ehtiyoji, maqsadi, qadriyatlari tizimi hamda hayot 
mazmunini anglash vositasidir. Mehnat faoliyati jarayonida inson psixikasi 
namoyon bo‘ladi va rivojlanadi, shu bilan bir qatorda inson shaxs sifatida 
shakllanib, uning yangi qirralari ochilib boradi. Shaxs va faoliyatning murakkab 
hamda ko‘p qirrali aloqalari shaxsning psixik boshqaruvi, shaxs xarakterini 
determinasiyalovchi funksiyalar va tuzilishlarning o‘ziga xos xususiyatlari, 
shuningdek, faoliyatning vaqt va makon kabi boshqa maxsus tavsiflari bilan 
shartlangan.
Bu shaxs - faoliyat tizimi munosabatlar dinamikligini ta‘minlaydi, ya‘ni 
o‘zaro ko‘nikish, shaxs komponentlari va faoliyatga adaptasiyasida namoyon 
bo‘ladi. Bu jarayon nafaqat shaxsning psixik komponentlarini faollashishi, 
faoliyat maqsadi, vazifalari va mazmunini adekvat ta‘minlash tizimini 
shakllanishi bilan cheklanib qolmasdan, shu bilan bir qatorda shaxsning alohida 
sifat va o‘ziga xos jihatlarining shakllanishi bilan muvofiq ravishda kechadi. 
Shaxsning faoliyat xarakteri bilan bog‘liq ravishda rivojlanish jarayoni qator 
shaxsiy va faoliyat omillarini o‘ziga xosligidan kelib chiqadi. Bu taraqqiyot 
shaxsning aniq, tipik hayotiy va kasbiy sharoitlarda adekvat hamda ishonchli 
harakatlarini ta‘minlashga, faoliyatni jadallashtirish uchun zarur bo‘lgan shaxs 
tuzilishi va barqaror sifatlarning shakllanishiga yo‘naltirilgan bo‘ladi. 
O‗quvchilarni kasbga yo‗llashni shakllantirish masalalarini hal qilishda 
pedagoglar o‗quvchilarning o‗zlariga kasb tanlashda aktivlashtirish zarurligiga 
ishonch hosil qilmoqdalar. O‗zbekiston olimlari shunday qarorga keldilar: kasb 
tanlash, shu vaqtda ilmiy asoslangan bo‗ladiki, qachonki shaxsning erkinligi, 
aktivligi rivojlantirilsa, shaxs bilan mehnat o‗zaro munosabati shu narsaga olib 
keladiki, shaxsning qobiliyativa axloqiy kuchi muvaffaqiyat bilan rivojlansa. 

---

O‗quvchining aktiv ishtirokisiz kasbga yo‗llash ishida muvaffaqiyatga 
erishish qiyin. Kasb tanlashga tayyorlash ishlari o‗z ichiga quyidagilarni oladi: 
o‗quvchi shaxsini faolligini oshirish, o‗qituvchi va tarbiyachini kasbga yo‗llash 
mahoratiga bog‗liq. SHu sababli sistemali, maqsad sari yo‗naltirilgan 
o‗quvchilarni, ayniqsa yuqori sinf o‗quvchilarini kasbga tanlashga tayyorlash 
ishlarini olib borish zarur, ularni kasb-mahoratni o‗zlari tanlashini aktivlashtirish 
kerak. Ushbu muammoni hal qilish o‗quvchini kelajak hayotga tayyorlash ishiga 
ham anchagina bog‗liq. 
Kasbga yo‗naltirish ishlarini yaxshi yo‗lga qo‗yishda kasb-hunar 
kollejlarining imkoniyatlari anchagina. Mehnat va kasb ta‘limining o‗ziga xos 
sharoitlari /kasb ta‘limini tanlash, aniq bir faoliyatda o‗z kuchini sinab ko‗rish, 
kasb ta‘limi ustalari bilan, kasb ishlab chiqarish xodimlari bilan bevosita 
muloqotda bo‗lib va h.k. yigit va qizlarni kelajak kasbni o‗zi tanlashiga 
imkoniyatini oshiradi. Bu imkoniyatning samaradorligini mehnat va kasb ta‘limi 
jarayonida o‗qituvchilar, masterlar tomonidan maqsad sari yo‗naltirilgan kasbga 
yo‗llash ishlari, o‗quvchining faolligini shakllantirish asosida yanada oshirish 
mumkin.
Kasbga yo‗llashdek murakkab va mashaqqatli, ammo sharafli ishda 
o‗quvchilarga ilmiy asoslangan maslahatlar berish, ularning shaxsiy 
qiziqishlari, layoqat va qobiliyatlarini aniqlashda ushbu shaxsiy –individual 
yo‗llanmalar (ko‗rsatkichlar) tanlagan kasbiga mos kelish-kelmasligini 
taqqoslab ko‗rib, to‗g‗ri maslahatlar berishda ishlab chiqarish masterlariga, 
kasbga yo‗llash bo‗yicha ruhshunos (psixolog) kasb-korga oid konsultantga 
yuqori sinf o‗quvchilari bilan olib boriladigan ishlariga baholi qudrat yordam 
berish maqsadida ushbu metodik qo‗llanma yaratildi. 
Taklif etilayotgan metodik qo‗llanmaning nisbatan ko‗pqirraligi shaxsni 
psixofiziologik, mediko-biologik diagnostika qilish (aniqlash) va kasb-hunarga 
oid konsultatsiyalar o‗tkazish, shaxsni individual qiziqish, layoqat va 
qobiliyatlarini 
o‗rganish, 
aniqlash, 
testli 
metodikalarni 
natijalarini 

---

umumlashtirib shu natijalarga qarab o‗quvchini kasb tanlashda ilmiy asoslangan 
maslahat va yo‗l-yo‗riqlar berish imkoniyatini beradi. 
Bugungi kunda ko‘pchilik umumiy o‘rta ta‘lim maktablari o‘zining 
psixologlariga ega. Biroq shunga qaramay direktor va o‘qituvchilar ko‘pincha 
psixologning qo‘lidan nima kelishi mumkinligini yaxshi tasavvur etolmaydilar. 
Ularga psixolog hamma muammolarini bir zumda hal qilib beradigandek 
tuyuladi. Ammo psixologning maktabda ish boshlaganidan keyin maktabda 
tashqi jihatdan hech narsa o‘zgarmaganini ko‘rishgach, ularda «Maktab 
psixologining o‘zi nima keragi bor?» degan tipdagi savollar tug‘iladi.
Shuni alohida ta‘kidlash kerakki, maktabdagi amaliy ish uchun psixolog 
o‘rgangan nazariy bilimlar etmay qoladi. Maktabga kelib qolgach, psixologlar 
ko‘pincha amaliyotning ular oldiga qo‘ygan muammolaridan dovdirab qoladilar. 
Shunday ahvolga tushib qolmasligi uchun psixolog avvalo maktabga nima 
maqsadda borayotganligini aniqlashtirib olishi kerak. Psixologik maslahatning 
umumiy maqsadlaridan kelib chiqib, psixolog umumiy o‘rta ta‘lim maktabida 
quyidagi vazifalarni bajarishi talab etiladi:
1. Bolalarning har-bir yosh bosqichida shaxs sifatida va intellektual 
jihatdan to‘laqonli rivojlanishini ta‘minlash, ularda o‘z-o‘zini tarbiyalash va 
rivojlantirish qobiliyatini shakllantirish:
2. Har bir bolaga indivudual yondashuvni va uning psixologik- pedagogik 
o‘rganilishini taminlash:
3. Bolaning intellektual jihatdan va shaxs sifatida rivojlanish jarayonida 
yuz berishi mumkin bo‘lgan chetga chiqishlarni profilaktika qilish.
Shunday qilib, psixolog maktabga avvalo bolalar uchun keladi. Lekin bu 
psixolog o‘qituvchilar bilan ishlamaydi, degani emas.
Psixolog maktabda engib o‘tishi kerak bo‘lgan birinchi to‘siq - bu 
maktabning pedagogik jamoasiga qo‘shila olishdir. Bordi-yu, psixolog bu 
murakkab organizmga qo‘shilib keta olmasa, o‘z ishida muvaffaqiyatga erishishi 
dargumondir.

---

Psixolog adaptastion davrining qiyin kechishiga bir necha omil sabab 
bo‘ladi. Ko‘pincha o‘qituvchilar psixologni bolalarni qanday qilib tarbiyalashni, 
qanday yashashni o‘rgatuvchi inson sifatida ko‘rib, dastlabki kezlardayoq unga 
nisbatan salbiy ustanovkani shakllantirib oladilar. O‘z- o‘ziga ishonchi sust 
bo‘lgan o‘qituvchilar psixologni go‘yo uning kamchiliklarini oshkor etuvchi 
shaxs sifatida idrok etib, uni qandaydir inspektor sifatida qabul qiladilar. Bular 
esa psixologning maktab sharoitiga tez ko‘nikib, maktab hayotiga chuqur singib 
ketishga halaqit beradi.
Buning oldini olish uchun psixolog o‘qituvchilar bilan o‘zaro teng 
munosabatlarga kirishishi, ikkala taraf ham o‘zini bilag‘on qilib ko‘rsatmasligi, 
eng muhimi bir-birini raqib deb hisoblamasligi zarur. Shunga erishish kerak-ki, 
o‘qituvchilar psixologni ularga yordam bera oladigan boshqa mutaxassis sifatida 
qabul qilsinlar.
Maktabdagi ilk qadamlardanoq psixolog ma‘muriyatga ularning faoliyat 
doirasiga nimalar kirmas-ligini,mo‘jizalar ko‘rsatish uning qo‘lidan 
kelmasligini tushuntirishi lozim.
O‘qituvchi bilan bo‘lgan suhbatda u yoki bu bolaning muammosi 
psixologik muammo bo‘lmagani uchun u bo‘yicha hech narsa qila olmasligini 
tan olishdan qo‘rqmaslik kerak. Dastlabki qadamlarni qo‘yishda ota-onalar bilan 
aloqa o‘rnatish juda muhim. Dastlabki aloqa ixtiyoriy xarakterda bo‘lishi va 
o‘zi murojaat qilgan ota-onalar bilan amalga oshirilishi kerak. Buning uchun 
psixolog alohida kun va soatlarni ajratishi lozim.
Demak, umumiy o‘rta ta‘lim maktabida ishni boshlashdan avval 
psixolog: 
1. O‘zining pedagoglar jamoasi va maktab ma‘muriyati bilan bo‘lgan 
munosabatlarni to‘g‘ri yo‘lga qo‘yishi. 
2. O‘z ishining asosiy maqsadi - bu bolaning optimal rivojlanishini 
ta‘minlash ekanini doim yodda saqlashi.

---

3. O‘zining faoliyatida profilaktik ishga u bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan 
diagnostik va rivojlantiruvchi ishga alohida e‘tibor bilan qarashi (axir kasalni 
tuzatgandan uning oldini olgan ma‘qulroq- da) lozim bo‘ladi.
SHunday bir kasb borki, jamiyat uchun zarur bo‗lgan biror mutaxassis 
uning ishtiroki va mehnatisiz o‗z kasbini mukammal egallab chika olmaydi. Bu -
o‗qituvchilik kasbidir. O‗qituvchilik sharafli, lekin juda murakkab kasbdir. 
CHunki xar kanday odam ham bu murakkab kasbni egallab ololmaydi. 
O‗zbekiston Respublikasi Xalk Ta‘lim to‗g‗risidagi konunda hozirgi zamon 
o‗qituvchisi kaysi sifatlarga ega bo‗lishi keraqligi shunday sanab utiladi:– 
pedagogik faoliyatga qobiliyatli, ijodkor, ishbilarmon; 
milliy madaniyat va umum insoniy kadriyatlarni, dunyoviy bilimlarni 
mukammal egallagan, diniy ilmlardan ham xabardor, ma‘naviy barkamol;
O‗zbekistonningmustaqil davlat sifatida taraqqiy etishga ishonadigan, 
vatanparvarlik burchini to‗g‗ri anglagan, e‘tikodli fukoro;
ixtisosga doir bilimlarni, psixologik, pedagogik bilim va maxoratni, 
shuningdek nazariy ilmlarni mukammal egallagan;
–O‗qituvchilik kasbini va bolalarni yaxshi odam bo‗lishiga chin 
kungildanishonadigan, ularning shaxs sifatida rivojlanib, inson sifatida kamol 
topishiga kumaqlashadigan; 
–erkin va ijodiy fikrlay oladigan, talabchan, adolatli, odoblibulmogi 
darkor. 
Bundan tashkari hozirgi zamon madaniyatli kishisi ega bo‗lishi kerak 
bo‗lgan barcha sifatlarga, jumladan yuksak ma‘naviyatga ega bo‗lish, fan–
texnika taraqqiyoti va undan kundalik turmushda foydalanish yullari bilan 
qiziqish, o‗z xatti–xarakatlari bilin xar jixatdan oilada, maxallada, jamoatchilik 
urtasida ijobiy namuna bula olish va b. 
Mustaqil O‗zbekiston Respublikasida o‗qituvchilarga gamxurlik qilishning 
juda ko‗p kirralari mavjud, bular «O‗qituvchilar kuni» umumxalk bayrami 
sifatida nishonlanishi, turli faxriyunvonlar ta‘sis etilganligi,maoshi, turli 
imtiyozlari va x. 

---

 zbek xalki kadimdan ustozni e‘zozlab kelgan xalk bo‗lishi bilan shuxrat 
kozongan. « Ustoz otangdan aziz », « Usta kanday-shogird shunday », « Ustoz 
bilimli- shogird ilmli » singari xalk makollarida ham o‗z ifodasini topgan.
Texnika taraqqiyotini jadallashtirish va ishlab chikarish samaradorligini 
oshirish sharoitida odamlarning umum ta‘lim va kasbiy tayyorgarligiga xarbir 
kishining mehnatga eng birinchi ijtimoiy burch sifatida ongli, ijodiy 
munosabatni shaqllantirishga nisbatan kuyiladigan talablar ham oshib 
bormokda. 
Hozir mamlakatimizda amalga oshirilayotgan umum ta‘lim va hunar 
ta‘limini islox qilish tadbirlari, ta‘lim to‗g‗risidagi konun, kadrlar tayyorlash 
milliy dastur va boshkalar mana shu talablarga javob beradi. Maktab isloxotini 
amalga oshirishda o‗qituvchi xal kiluvchi rol uynaydi. 
SHuni aytish kerakki, milliy dasturda ko‗zda tutilgan tadbirlarni amalga 
oshirish sur‘atlari ko‗pjixatdan umum ta‘lim va kasb-hunar maktabi 
o‗qituvchisining faolligiga, uning nazariy va amaliy tayyorligi sifatiga va 
darajasiga bog‗liq. Hozirgi zamon ijtimoiy vokeligi zamonaviy ishlab 
chikarishningilmiy yo‗nalishlarining asoslarini, uni intensivlashtirishning 
etakchi yo‗nalishlarini urganishni yanadapuxtarok yulga kuyishni talab etadi.
O‗quvchilarning kompyuter savodxonligini ta‘minlashesa, ayniksa zarurdir. 
Umuman ta‘limni ishlab chikarish mehnati bilan kushib olib borish prinsipini 
yanada tularok ruyobga chikarishga, ta‘lim berish samaradorligini oshirishga, 
yoshlarni mustaqil xayotga va mehnatga tayyorlashni tubdan yaxshilashga, 
zamonamizning ongli kuruvchilarini tarbiyalashga yanada kat‘iyroktarzda 
erishmok kerak. 
Ta‘lim to‗g‗risidagi Konunda o‗quv jarayonining asosi xisoblangan 
darsbilan bir katorda umum ta‘lim maktabining yukori sinflarida, akademik 
litseyva kollejlarda ma‘ro‗zalar o‗qish, seminar va fakultativ mashg‗ulotlari 
utkazish, suxbatlar, praktikumlar, konsultatsiyalar uyushtirish, toki umum ta‘lim 
maktabi,kollej va oliy o‗quv yurti ish mazmuni va shaqli urtasida o‗zluksizlikni 
ta‘minlash zarurligi ta‘kidlab utildi. Bu talablar fan o‗qituvchilaridan xar bir 

---

o‗quvchining o‗ziga xos xususiyatlari to‗g‗risidama‘lumotga va chukur bilimga 
ega bo‗lishni: pedagogik muam-molarni prognoz qilish va xal etishning metodik 
jixatdan asoslangan yullarini kidirib topish, o‗quvchi shaxsiga pedagogik ta‘sir 
kursatishning strategik maxoratini tanlay bilishni takozo kiladi. Birok, 
o‗qituvchining funksiyasi u dars paytida kursatgan faoliyat bilangina cheklanib 
kolmaydi. O‗qituvchi o‗quvchilar bilan darsdan tashkari vaktlarda bajariladigan 
sinfdan tashkari ishlarni tashkil etadi, sinf, gurux raxbari vazifasini bajara borib, 
bolalarning ota–onalari bilan ish olib boradi. Bunday sharoitlarda 
o‗quvchilarning o‗quv va o‗qishdan tashkari faoliyatini yagona ta‘lim tarbiya 
jarayoni sifatida rejalashtirish va tashkil qilishga nisbatan kompleks va izchil 
yondoshishning o‗qituvchi faoliyatidagi roli ortib boradi. Bunday faoliyat 
o‗quvchilarni bilimlar bilan kurollantirishga hamda bilish, mulokot va 
mehnatning ongli sub‘ektlari sifatida ular shaxsini shaqllantirib borishga 
karatilmogi kerak.
O‘qituvchi mehnatini pedagogik–psixologik tadkik etish shuni isbot 
etganki, o‗quvchilarning o‗quv faoliyati samaradorligiga goyat katta ta‘sir 
kursatadi. O‗qituvchining ilmiy jixatdan bilimdon-ligi, uning shaxsiga xos ijobiy 
fazilatlar o‗quvchilarga tarbiya berishning, ularda ongli faollikni hamda 
mustaqil ijodiy bilishga bo‗lgan intilish faolligini shaqllantirishda xal kiluvchi 
omil xisoblanadi.
O‘qituvchining dunyokarashi – undagi pedagogik madaniyatning hamda 
tarbiyachi sifatidagi maxoratning muxim komponenti xisoblanadi. Bugungi 
kunda o‗zini pedagoglik kasbiga bagishlagan talaba yoshlar shuni yaxshi 
bilishlari kerakki, hozirgi zamonning yoshlarda ilmiy dunyokarashni 
shaqllantirish, hozirgi zamonning goyat dolzarb va keskin muammolari 
yuzasidan baxs-munozaralar utkaza olish, odamlarni ishontira olish, mustaqil 
to‗g‗ri xulosa va umumlashmalar chikara olish maxoratini egallab olishlari 
goyat muxim ahamiyatga egadir.
O‘qituvchi kasb maxoratining ortib borishida o‗qituvchiga nisbatan maktab 
ma‘muriyati, hamkasblari, o‗quvchilar, ota–onalardan kutiladigan sotsial 

---

munosabatlar juda muximdir. O‗qituvchining obrusi uning darsdagi faolligi, 
maktab jamoasida olib boradigan ishlari, ota-onalar bilan mulokoti – xullas, o‗z 
axlokiy idealiga muvofik xatti-xarakatlari bilan belgilanadi. U o‗z 
o‗quvchilarida buyurilgan ish uchun yuksak darajadagi sotsial ma‘suliyatni xis 
qilish odatini, oliyjanoblikni tarbiyalashi, uning intellektual kamolotiga erishib, 
ma‘naviy jixatdan musaffo kishi bo‗lib tarbiyalanishiga erishmogi kerak.
O‘qituvchi faoliyatida, uning o‗quvchilar turli yosh bosqichlarida ular bilan 
kanday uslubda ish olib borishi katta rol uynaydi. Psixologik–pedagogik 
adabiyotlarda o‗quvchilarga raxbarlik qilishda tez-tez uchrab turadigan kuyidagi 
besh xil ish uslubi aloxida ajratib kursatiladi: 1) Avtokrat (o‗zini ustun kuyish, 
«balanddimog»), 2) Avtoritar (ma‘muriy buyrukboz), 3) Demokratik (jamoaga 
suyanib ish olib boruvchi), 4) Liberal – lokayd (amalda raxbarlikdan chetda, o‗z 
vazifasini nomigagina bajaradi), 5) Noizchil (o‗quvchilar bilan bo‗ladigan 
o‗zaro munosabatlarda vaziyatga karab ish tutadi, «uning kim tarafdori ekanini 
bilib bulmaydi!»), Real xayotda o‗qituvchi faoliyatida uning raxbarlik usuli xar 
turli sub‘ektiv va ob‘ektiv omillarning ta‘siri ostida shaqllanib boradi. Bunday 
omillar – pedagogik faoliyatning bir sub‘ekti sifatida o‗qituvchining yuksak 
darajadagi pedagogik madaniyati karor topishi uchun zarur shartlardandir.
O‘qituvchi bilan o‗quvchi urtasidagi turli xil vaziyatlardagi o‗zaro 
munosabatlarni taxlil qilish natijasida bolalar jamoasidagi psixologik muxit va 
kommunikativ madaniyat o‗qituvchining o‗quvchilar bilan kiladigan muomala 
stili (tarzi) va uning pedagogik takti (nazokati) ga ko‗p jixatdan bog‗liq bo‗ladi, 
degan xulosaga kelish mumkin.
Xullas, pedagoglik kasbini tanlagan kishi avvalo soglom bo‗lishi, ya‘ni 
tashki kurinishida birdan ko‗zga tashlanadigan nuksoni yuk (bukri, oksok, gilay 
bulmasligi), so‗zlarni to‗g‗ri va yaxshi talaffo‗z kila olishi, asablari joyida, 
vazmin bo‗lishi darkor. SHuningdek yukorida sanab utilgan sifatlarga ega 
bo‗lishi zarur.
pedagogik faoliyat yosh avlodni xayotga, mehnatga tayyorlash uchun xalk 
oldida, davlat oldida javob bera oladigan, bolalarga ta‘lim tarbiya berishga 

---

maxsus 
tayyorlangan 
odamlarning 
mehnat 
faoliyatidir. 
O‗qituvchilik 
ixtisosining bu xususiyatlari uning professiogrammasida ifodalanadi.
Professiogramma kuyidagilarni o‗z ichiga oladi: 1) O‗qituvchi shaxsining 
xususiyatlari; 2) O‗qituvchining ruxiy–pedagogik tayyorgarligiga kuyilgan 
talablar; 3) Maxsus tayyorgarlik xajmi va mazmuni; 4) Ixtisosga oid usuliy 
tayyorgarlikning mazmuni.
qituvchi shaxsining xususiyatlari goyaviy soxada: ilmiy dunyokarash va 
e‘tikod, ijtimoiy extiyoj va axlokiy zaruratni chukur tushunish, ijtiomiy va 
fukarolik burchni anglash, ijtimoiy-siyosiy faollik. Pedagoglik kasbi soxasida: 
bolalarni sevish va ular bilan ishlashga qiziqish, pedagoglik ishini sevish, ruxiy-
pedagogik ziyraqlik va ko‗zatuvchanlik, pedagogik nazokat, pedagogik 
tasavvur, tashkilotchilik, xakkoniylik, dilkashlik, talabchanlik, kat‘iylik va 
maksadga intilish, vazminlik, o‗zini tuta bilish. Keng ilmiy saviya, ma‘naviy 
extiyoj va qiziqish, intellektual qiziqish, yangilikni xis kila olish, o‗z 
ma‘lumotini oshirishga intilish va xokazo.
Yo‘qoridagi shaxs sifatlariga ega bo‗lish bilan bir qatorda muvaffakiyatli 
ishlash uchun xar bir o‗qituvchi pedagogik maxorat va pedagogik qobiliyatga 
ham ega bo‗lishi shart. Ijodkorlik uning hamisha hamroxi bo‗lishi kerak. 
Pedagogik ishga qobiliyatli, iste‘dodli kishidagina pedagogik maxorat bo‗lishi 
mumkin.
Qobiliyat faoliyat jarayonida paydo bo‗ladi va rivojlanadi. Qobiliyat 
malaka va uddaburonlikdan fark kiladi. Malaka va udaburonlik mashk, o‗qish 
natijasi xisoblansa, qobiliyatning rivojlanishi uchun esa yana iste‘dod, layokat 
va zexn, ya‘ni inson nerv tizimida anatomo-fiziologik xususiyat bo‗lishi ham 
zarur. Ana shu tabiiy zaminda qobiliyat deb ataladigan ruxiy xususiyat taraqqiy 
etadi. Pedagogik faoliyatning samarali bo‗lishi uchun o‗qituvchida qobiliyatning 
kuyidagi turlari mavjud bulmogi va tarbiyalab etishtirilmogi lozim (Bular 
aloxida pedagogik qobiliyat deb ham aytiladi): 
Akademik qobiliyat yoki bilish qobiliyati. Bunday qobiliyatga ega bo‗lgan 
o‗qituvchi fanni o‗quv kursi xajmidagina emas, balki ancha keng va chukur 

---

biladi, o‗z fani soxasidagi kashfiyotlarni hamisha ko‗zatib boradi, materialni 
ipidan ignasigacha biladi, unga qiziqadi, oddiy tadkikotlar olib boradi.
Didaktik qobiliyat – tushuntira olish qobiliyati – o‗quv materialni 
o‗quvchilarga tushunarli qilib bayon eta olish, o‗quvchilarda mustaqil ravishda 
faol fikrlashga qiziqish uygotish qobiliyatidir. O‗quvchilarning yosh va ruxiy 
xususiyatlarini xisobga olish, o‗quvchilarning bilimi va dastur talabi urtasida 
tafovut doimo diqqat-markazida turadi va uni bartaraf etish choralari kurib 
boriladi. Ba‘zi o‗qituvchilarga o‗quv materiali oddiy, tushunarli va kandaydir 
aloxida 
izoxni 
talab 
etmaydigandek 
tuyuladi. 
Bunday o‗qituvchilar 
o‗quvchilarni emas balki o‗zlarini nazarda tutadilar.
Qobiliyatli, tajribali o‗qituvchi o‗zini o‗quvchining urniga kuya oladi, u 
kattalarga aniq va tushunarli narsalarning o‗quvchilarga tushunilishi qiyin va 
mavxum bir narsa bo‗lishi mumkinligiga asoslanib ish tutadi.
Qobiliyatli o‗qituvchi dars materialini bayon etish jarayonida 
o‗quvchilarning kanday o‗zlashtirayotganliklaridan kator belgilar asosida 
paykab oladi va zarur xollarda bayon qilish usulini o‗zgartiradi. SHuningdek, 
qobiliyatli o‗qituvchi o‗quvchilarning sabokni o‗zlashtirib olishlari uchun zamin 
tayyorlaydi, choralar kuradi. U tegishli vaziyat yuzaga kelmagunga kadar ish 
boshlamaydi.
Kuzatuvchanlik 
qobiliyati 
– perseptiv qobiliyat, o‗quvchining, 
tarbiyalanuvchining ichki dunyosiga kira olish qobiliyati, o‗qituvchi shaxsini va 
uning 
ruxiy 
xolatlarini 
yaxshi tushuna bilish bog‗liq psixologik 
ko‗zatuvchanlikdir. (Bunday o‗qituvchi xakida bolalar: «karamayotgangan 
uxshaydi-yu, hamma narsani kuradi!», «O‗quvchining xafa bo‗lganini yoki dars 
tayyorlamaganini ko‗zidan biladi», «Bu o‗qituvchini xech aldab bulmaydi!» va 
xokazo fikrlar bildiradilar).
Nutq qobiliyati – nutq yordamida, shuningdek, imo-ishora vositasida o‗z 
fikr va tuygularini aniq va ravshan ifodalash qobiliyati. Bu o‗qituvchilik kasbi 
uchun juda muximdir. O‗qituvchining bayoni o‗quvchilar fikri va diqqatini 
maksimal darajada faollashtirishga karatiladi («Mana bu erga aloxida e‘tibor 

---

bering!», «O‗ylab ko‗ring!», «Siz nima deysiz?» vax.) SHuningdek, Urinli 
kochirik, xazil, engilgina istexzo nutqni jonlantirib yuboradi va uni o‗quvchilar 
tez o‗zlashtiradilar. O‗qituvchi nutqi ravon, begubor, begaraz bo‗lishi kerak. 
Xaddan tashkari past so‗zlangan nutq lanjlik va zerikishga, xaddan tashkari 
keskin va bakirok nutq o‗quvchining asabiylashuviga va charchashiga sabab 
bo‗ladi.
Tashkilotchilik qobiliyati – birinchidan, ukuchilar jamoasini uyushtirish, 
jipslashtirish, muxim vazifalarni xal etishga ruxlantirishni, ikkinchidan, o‗z 
ishini to‗g‗ri uyushtirishni nazarda tutadi.
6. Avtoritar yoki so‗zini utkaza olish qobiliyati – o‗quvchilarga bevosita 
emotsional – irodaviy ta‘sir kursatish va shu asosda obru kozona olishdir. 
O‗qituvchining bilimi, tadbirkorligi, xushyorligi, nutqi va imo–ishora, piching 
va xokazolarni o‗z urnida foydalana olishi («Men» bu yoqqa kel! Degan so‗zni 
20 xil oxangda ayta olganimdan keyin yaxshi o‗qituvchi buldim – deb 
xisoblaganman, degan edi A. Makarenko). 
To‗g‗ri muomala qila olish qobiliyati – bolalarga yakinlasha olish, ular 
bilan pedagogik nuktai-nazardan juda samarali munosabatlar urnata bilish, 
pedagogik nazokatning mavjudligini bildiradi.
Prognozlash yoki kelajakni kura bilish qobiliyati–o‗z xarakat-larini va 
o‗quvchi xarakatining okibatini kura bilish, o‗quvchining kelgusida kanday 
odam bo‗lishini tasavvur kila olishida, tarbiyala-nuvchida kanday fazilatlarni 
taraqqiy ettirish lozimligini oldindan aytib bera olishda ifodalanadi. Bu qobiliyat 
pedagogik optimizmga, tarbiyaning kudratiga bog‗liq.
Diqqatni taksimlay olish qobiliyati – o‗qituvchi uchun diqqatning barcha 
xususiyatlari – xajmi, kuchi, kuchuvchanligi, idora kilina olishi, safarbarligi 
kabilarning taraqqiy etishi bilan izoxlanadi.
iqqatni ayni bir vaktda taksimlash qobiliyati o‗qituvchilik uchun aloxida 
ahamiyat kasb etadi. Bir vaktning o‗zida dars mazmuniga, uni kanday 
tushuntirishga, kaysi usul va vositalarni kullashga, o‗quvchilarning o‗zlarini 
kanday tutayotganliklariga, kanday o‗zlashtirib borayotganliklariga e‘tibor berib 

---

borish ko‗pincha yosh va tajribasiz o‗qituvchining kulidan kelmaydi. SHuning 
uchun gox dars mazmuniga berilib ketib, vakt va bolalar chetda koladi, gox dars 
kolib boshka ish bilan uralashib kolish xollari uchrab turadi.
‘tikod, 
odob, fukarolik burchini anglash–o‗qituvchining asosiy 
sifatlaridandir. Maktab o‗qituvchisi o‗zi targib kilayotgan idealning fazilatlarini 
o‗z shaxsiy namunasida ham kursatish kerak. Bu sifatlar o‗qituvchining kasbiy 
sifatlari deb aytiladi. O‗qituvchilik kasbiy sifatlari yoki fazilatlari kuyidagilardir:
– Bolalarga mexr-muxabbatli va kechirimli bo‗lish, talabchan-lik va 
kattikkullik, adolat mujassamlashuvi; 
Ijtimoiy faollik va fukarolik burchini anglash o‗qituvchi shaxsiga xos 
sifat, zero haqiqiy pedagog tula ma‘nodagi jamoatchi bo‗lib, bolalarga xayotda 
ijtimoiy faol xolatda turishning amaliy namunasini kursatadi.
Odamlar bilan tez el bo‗lib keta olish, ko‗pchilikka aralasha bilish, 
ulfatijonlik, dilkashlik, odamlar bilan aloka qilishga, ular bilan ishlashga to‗g‗ri 
kelganda ayniksa askotadi.
Har qanday vaziyatda erkin fikrlay olish, ijodkorlik. Munosabatda adolatli 
bo‗lish uning obrusi oshib borishiga imkon beradi. Uki-tuvchining odobi, 
madaniyati yuksak bo‗lsagina, odamlarga nisbatan mexribon, saxovatli bula 
oladi, uni hamma xurmat kiladi. Buning uchun ochikkungil, kat‘iy bo‗lishi, 
o‗zini tuta bilishi, bardoshli bo‗lishi kerak.
qituvchi pedagogik etikaning me‘yorlarini o‗zlashtirib olishi, tajribada 
kullashi, o‗zining dunyokarashi va axlokiy tajribasi bilan takkoslashi lozim.
O‗qituvchi har qanday vaziyatda o‗zining shaxsiy namunasi bilan ta‘sir 
o‗tkaza olishi, munosabat urnata olishi kerak. Pedagogik takt o‗qituvchi 
ahloqining amaliy ko‗rinishlaridan biridir. Pedagogik takt yoki pedagogik 
nazokat o‗qituvchi faoliyatining hamma soxalarida zarur.
qituvchi deyarli xar kuni o‗quvchilar bilan uchrashadi, savol-javob kiladi, 
ularning yaxshi ishlarini ma‘kullaydi, bilimlarini baxolaydi, nojuya xatti-
xarakatlari uchun tanbex beradi, ammo xar doim xolis bo‗lishi, sinfda «yaxshi 
kuradigan» va «yomon kuradigan» o‗quvchisi bulmasligi kerak.

---

 Pedagogik faoliyat o‗z moxiyatiga kura ijodiy xarakterga ega. Pedagogik 
ijodkorlik manbai–bu pedagogik tajribadir. Pedagogik tajriba–muammoli 
vaziyatlarga juda boydir.
Bundan tashqari, sobiq sovet psixologiyasida kasb – hunarga oid 
ma‘lumotnomalar xaritasi ishlab chiqilgan. Bu sohada G. Pavlyukning 
o‗qituvchilik 
ixtisosligiga 
taalluqli 
munosiblik 
va 
nomunosiblik 
ma‘lumotnomalar xaritasi alohida ahamiyat kasb etadi. Pedagogik ixtisos – 
ixtisoslikka munosiblikning modifikatsiyasi xaritasi quyidagilarni aks ettiradi: 
1) 
jamiyat ehtiyojlariga mos tushuvchi yuksak darajadagi qarashlar, 
e‘tiqodlar, ideallar shakllanganligi (jamoaviy) yo‗nalganlikni ifodalovchi 
shaxsning ijtimoiy – siyosiy faolligi; 
2) 
bolalarga nisbatan mehr – muhabbat, ularning ehtiyojlari va 
qiziqishlarini tushunish ko‗nikmasining mavjudligi; 
3) 
pedagogik kuzatuvchanlik (perseptiv qobiliyat); 
4) 
hayot va faoliyatning u yoki bu jabhalarida odamlar xatti – 
harakatlarining xususiyatlarini oqilona tushunish va izohlashga qobillik; 
5) 
o‗zgaruvchan shart – sharoitlarda omilkorlik bilan mo‗ljal olish 
qobiliyati; 
6) 
tashkilotchilik va boshqaruvchanlik qobiliyatlarga egaligi; 
7) 
umumiy va bilishga oid qiziqishlarning ko‗pqirraliligi; 
8) 
maqsadga erishish yo‗lida irodaviy zo‗r berishga tayyorlik va 
sobitqadamlilik kabilar. 
O‗qituvchilik kasbiga nomunosiblik xaritasida quyidagi omillar o‗z aksini 
topadi
1) 
qarashlar, e‘tiqod (maslak), ideallar ko‗rsatkichining pastligi; 
2) 
o‗zgalar hisobiga o‗z shaxsiy ehtiyojlarini qondirishga tayyorlik, 
shaxsiyatparast, g‗arazgo‗y yo‗nalishga egalik, o‗z qiziqishlarini umumiyatdan 
ustun ko‗rish; 
3) 
bolalar (o‗quvchilar)ga loqayd, befarq munosabat; 
4) 
aqliy taraqqiyot (intellektual) darajasining quyiligi (pastligi); 

---

5) 
chidamlilik, 
topqirlik, 
tashabbuskorlik, 
tirishqoqlik, 
sobitqadamlilikning mavjud emasligi, irodasizlik; 
6) 
ayrim ruhiy kasalliklar alomatlarining mavjudligi; 
7) 
nutq faoliyatida harakat tizimlarida sezilarli nuqsonlarga egalik, 
eshitish, ko‗rish sezgisi va qabul qilish, payqash hissining etishmasligi va 
boshqalar. 
Professiogrammaning 
psixologik jihatlari to‗g‗risida mulohazalar 
yuritilganda mana bu tomonlarga e‘tibor berish maqsadga muvofiq deb 
o‗ylaymiz: 
I. 
O‗qishga munosabat va intellektual sifatlar: bilimlarning chuqurligi, 
turli o‗quv fanlarini o‗zlashtirishning intellektual (aqliy) imkoniyatlari, 
salohiyatlilik va qiziquvchanlik, ijodiy faoliyatga qobillik, ma‘naviy 
qiziqishlarning ko‗lami, fikrni bayon qila olish uquvi, o‗qiganlilik, 
ma‘lumotlilik. 
II. 
Axloqiy – irodaviy fazilatlar: serharakatlilik, tirishqoqlik, 
mustaqillik, hissiy faollik, irodaviy qat‘iyaililik, odoblilik, ezgulik, bolalarga 
mehr 
– 
muhabbat, dilkashlik, rostgo‗ylik, haqgo‗ylik, kamtarlik, 
xushmuomalalilik, vazminlik (bosiqlik). 
III. 
Ishbilarmonlik xislatlari: tashkilotchilik qobiliyati, mehnatsevarlik, 
so‗ziga sodiqlik, o‗ziga tanqidiylik, prinsipiallik, qiyinchilikni engish uquvi, 
tashabbuskorlik, amaliyotchilik, do‗stlar orasida nufuzga egalik. 
I. 
Pedagogika institutiga kiruvchilar uchun tavsiya motivlari: 
maktabdagi fan to‗garaklari mashg‗ulotlariga turg‗un (barqaror) qiziqish; 
maxsus 
sinflar 
– (maktablar) mashg‗uloti bilan ta‘lim jarayonini 
muvofiqlashtirish; havas va ota – onaga munosabat: jismoniy mehnatga 
munosabat; o‗qituvchilik kasbiga moyillik va barqaror qiziqish: institutga kirish 
uchun tavsiya qilingan ixtisos va fakultet; abiturientni o‗ziga tortuvchi (jalb 
qiluvchi) sevimli o‗qituvchi va uning shaxs fazilatlari; sevimli fan va uni 
o‗zlashtirishdagi yutuqlar; maktab va maktabdan tashqari o‗qituvchining 
ijtimoiy va kasbiy faoliyati: ijtimoiy faoliyatda tashabbuskorlik va faollik 

---

darajasi; qaysidir masala bo‗yicha o‗quvchilar davrasida ma‘ruza va chiqishlar 
qilish; qo‗shimcha adabiyotlardan foydalanish; kasb va ixtisoslik tanlashda 
mustaqillik va tashqi omillarning unga ta‘siri; hukm va xulosa chiqarishda 
mustaqillik: o‗qituvchi mehnatining hajmi bo‗yicha tasavvur hosil qilish.