5 mavzu gnoseologiya – bilish falsafasi bilishning mazmun va mohiyati bilish nazariyasining predmeti. «Gnoseologiya»

Bilish faoliyat turi sifatida. Insonning o’zini qurshagan dunyoni tushunib yetishi muhim 
falsafiy muammolardan biridir. Mohiyat e’tibori bilan, dunyoni bilish mumkinmi, degan masala 
dunyoning inson ongida aniq va to’liq aks etish, insonning bu dunyoda ongli va erkin mo’ljal 
olish va faoliyat olib borish imkoniyati to’g’risidagi masaladir.

---

Insonning o’zini qurshagan dunyoda mo’ljal olish funksiyasini bilim bajaradi. Bilim – inson 
ong yordamida oladigan dunyo haqidagi ma’lumotlarning eng oliy darajasidir. Bilim obrazlar va 
belgilar shaklida mavjud bo’ladi va undan odamlar amaliy faoliyatining ideal rejasi sifatida 
foydalanadi. Bilimsiz (oddiy, ilmiy, badiiy va boshqa bilimlarsiz) dunyoning manzarasini 
shakllantirish mumkin emas. F.Bekon shu munosabat bilan bilim kuchdir deb ta’kidlagan edi. 
Bilimni Gegel’ ta’biri bilan aytganda faqatgina sub’yektiv tasavvur, erkin mulohaza, tasavvur 
mahsuli bo’lgan fikrdan farqlay bilish lozim. Insonning dunyoni bilishga intilishining mohiyati u 
aniq yoki noaniq bilimlarni faol va izchil izlashi va ularni olishidan iborat. Falsafaning bilish 
muammolari ko’rib chiqiladigan bo’limi gnoseologiya yoki bilish nazariyasi deb ataladi. 
Insonning dunyoni bilish jarayonini boshqa fanlar – mantiq, psixologiya, sotsiologiya ham o’z 
nuqtai nazaridan o’rganadi.
Bilish va bilim to’g’risida so’z yuritganda o’rta asrlardagi kabi bilim va e’tiqodni qarama-
qarshi qo’yish yaramaydi. E’tiqod – moddiy va ma’naviy dunyo narsalari, jarayonlari va 
hodisalarini dalil-isbotsiz bilish demak. «Men Xudoning borligiga ishonaman»; «men yaqinda 
bahor kelishiga ishonaman»; «men o’z ishimning muvaffaqiyatiga ishonaman» va h.k. va sh.k. 
E’tiqod – bu insonning ishonchi. Bilim bizga aniq-ravshan ko’rinib turadigan narsalarni kashf 
etish imkonini bersa, e’tiqod, ishonch insonga hozircha ko’rinmaydigan sirli narsalarni 
aniqlashga yordam beradi. SHu tariqa e’tiqod bilish jarayonida faol ishtirok etadi va uning 
muhim unsuri hisoblanadi. Biroq, shu bilan bir vaqtda, zamirida aqlning so’qirligi, mutaassiblik 
va insonning kuchsizligi yotuvchi soxta e’tiqod ham mavjudligini qayd etib o’tish lozim.
Bunga qarama-qarshi o’laroq, inson kuch-qudratining ramzi sanalgan oqilona e’tiqod 
mavjud bo’lib, u odamzotning emotsional va intellektual faolligiga imkoniyat yaratadi, bilish 
yo’lida izlanishga rag’batlantiradi. Barcha olimlarning ilmiy faoliyati zamirida inson tafakkuriga 
qattiq ishonch yotadi, aks holda ular o’z kashfiyotlarini yarata olmaydilar. SHu ma’noda oqilona 
e’tiqod go’yo zulmatdagi nur, haqiqat va taraqqiyotni harakatlantiruvchi kuch hisoblanadi. 
Oqilona e’tiqod bilim yo’lini mash’al kabi yoritadi, ijodga imkoniyat yaratadi, bu yo’lda insonga 
ishonch va kuch baxsh etadi. E’tiqodning yo’qligi esa, aksincha, skeptitsizm, bo’shliqda 
mavjudlik va bilishning samarasizligi tuyg’usini uyg’otadi. SHunday qilib, fikr, e’tiqod va bilim 
haqiqat sari yuksalishning zarur bosqichlari, inson ma’naviy tajribasining muhim shakllari 
hisoblanadi.
Xo’sh, bilishning o’zi nima? Uning mohiyati nimada? 
Avvalo, bilish – inson aks ettirish faoliyatining alohida turi. U «inson – mehnat vositalari – 
tabiat» tizimi doirasida insonning narsalar mohiyati, masalan, magnetizm tabiati, hayot mazmuni 
va hokazolar yashirinib yotgan dunyoning «qobig’i»ni ochishga yo’naladi. U dunyoning sirlarini 
ochadi. 
Bilish – inson qo’lga kiritadigan axborotning eng oliy darajasi. Bu axborotni u bilish 
muammolari va vazifalarini qo’yish va yechish yo’li bilan, izchil anglab yetadi. Axborot 
miyaning mvhumlashtiruvchi faoliyati yordamida belgi shaklini (2 

2 

4) kasb etadiki, bu unga 
ishlov berish, saqlash va keyinchalik undan foydalanish uchun qulaydir.
Bilish inson izchil va ijodiy faoliyatining ijtimoiy jarayoni bo’lib, unda tashqi dunyoning 
ideal obrazlari yuzaga keladi va bilish maqsadi bo’lgan bilim shakllanadi.
Bilish jarayoni tarix falsafasida ma’lum vaqt mobaynida (masalan, XVIII asr falsafiy 
materializmida) insonning sezgi a’zolariga tabiatning mexanik ta’siri sifatida qaralgan. Inson 
passiv mavjudot va tabiat uni o’z maqomiga yo’rg’alatadi, deb hisoblangan. «Biz 
qo’g’irchoqlarmiz va taqdir bizni iplarimizdan tortib o’ynatadi», deb yozgan edi V.Gyugo. Biroq 
amalda bilish doim ancha faol xususiyatga ega bo’lgan va shunday bo’lib qoladi. Bu 
odamlarning ehtiyojlari va manfaatlari, ularning umumiy maqsadlarga erishish yo’lidagi 
hamkorligi va boshqa omillar bilan belgilanadi. Boshqacha aytganda, bilish ijtimoiy tabiat, jihat 
va xususiyatlarga ega. Bunga, jumladan, nemis klassik falsafasida sub’yektning faolligi 
konsepsiyasida (I.Fixte va boshqalar) alohida e’tibor qaratilgan.
Bilishning ijtimoiy tabiati, agar bu haqda atroflicha so’z yuritadigan bo’lsak, yana 
quyidagilarni ham anglatadi. Bilish doim ijtimoiy munosabatlar va madaniy dunyosining faol 

---

ta’siri ostida yuz beradi. Biz faqat o’zimiz yashayotgan davr shart-sharoitlarida va bu shart-
sharoitlar beradigan imkoniyat darajasida bilishimiz mumkin. Bu shart-sharoitlar jamiyatning 
muhim ehtiyojlari ko’rinishida ijtimoiy buyurtmani yuzaga keltiradi. Ular sub’yektni 
shakllantiradi va bilish jarayoniga muayyan darajada ta’sir ko’rsatadi – uni jadallashtiradi yoki 
sekinlashtiradi. Masalan, o’rta asrlarda dunyo va insonni bilishga din va cherkov katta ta’sir 
ko’rsatgan. XX asrda esa bilishga boshqa omillar, chunonchi: kosmosni keng miqyosda 
o’zlashtirish, ekologiya, oziq-ovqat muammolarini yechish va hokazolar kuchli ta’sir 
ko’rsatmoqda.
Bilish itellektual manbaga tayanishni talab qiladi. Intellektual manba insoniyatning jami 
bilimlari, bilish metodlari, tushunchalar apparati, mavjud ilmiy dalillar va boshqa bilimlarni 
o’zida mujassamlatiradi. Ishni har safar bo’sh joyda, «noldan» boshlamaslik uchun bilishda 
erishilgan yutuqlarga tayanish juda muhim. I.N’yuton bu haqda so’z yuritar ekan, u gigantlar 
yelkasida turgani uchungina fanda hammadan uzoqni ko’rganini qayd etgan edi.
Bilish jarayonini muomala vositasi sifatidagi til yordamidagina amalga oshirish mumkin. U 
butun jamiyatning jamoa boyligi, insoniyat madaniyatining muhim unsuri hisoblanadi. Fan 
uchun esa til, avvalo, axborotni jamg’arish va saqlash vositasi, dunyo haqidagi bilimlar va 
ma’lumotlarning ulkan omboridir.