5 mavzu gnoseologiya – bilish falsafasi bilishning mazmun va mohiyati bilish nazariyasining predmeti. «Gnoseologiya»

Ilmiy dalil. Ilmiy dalil empirik bilishning natijasi hisoblanadi. Dalil (yoki dalillar)ni 
aniqlash ilmiy tadqiqotning zarur shartidir. Dalil – bilimining tasdiqlangan boyligiga aylangan 
moddiy yoki ma’naviy dunyo hodisasi, biron-bir hodisa, xossa yoki munosabatni qayd etishdir. 
A.Eynshteyn so’zlari bilan aytganda, fan dalillardan boshlanishi va boshlanish bilan tugallanish 
o’rtasida qanday nazariy tuzilmalar bo’lishidan tuzilishidan qat’i nazar, dalillar bilan 
yakunlanishi lozim. Dalil tushunchasi har xil ma’no-mazmunga ega. «dalil» atamasining ko’p 
sonli ta’riflari orasida quyidagilarni qayd etish mumkin. Birinchidan, borliq hodisasi, asos qilib 
olish mumkin bo’lgan voqea, hodisa, holat sifatidagi dalil. Bu inson tomonidan anglangan yoki 
anglanmaganligidan qat’i nazar mavjud bo’lgan hayot dalillaridir.
Ikkinchidan, «dalil» tushunchasi borliqning anglab yetilgan voqealari va hodisalarini 
belgilash uchun qo’llaniladi. Inson bilish imkoniyatlarining serqirraligi shunda namoyon 
bo’ladiki, borliqning ayni bir dalili bilishning oddiy va ilmiy darajalarida, san’at, publitsistika 
yoki yuridik amaliyotda anglab yetilishi mumkin. SHu sababli turli usullar bilan aniqlanadigan 

---

har xil dalillarning ishonchlilik darajasi ham har xil bo’ladi. Ko’pincha ilmiy dalil bilan borliq 
voqeasi o’xshash bo’lib ko’rinadi va bu ayrim faylasuflar va olimlarga dalil haqiqatini mutlaq 
haqiqat sifatida tavsiflash imkonini beradi. Bunday tasavvur bilishning haqiqiy manzarasiga mos 
kelmaydi, uni dogmaga aylantiradi va soddalashtiradi.
Dalillar murakkab tuzilishga ega. Ular borliq haqidagi axborot, dalil talqini, uni olish 
va tavsiflash usulini o’z ichiga oladi.
Dalilning muhim tomoni – borliq yoki uning ayrim xossalari haqida tasavvurning 
shakllanishiga imkoniyat yaratuvchi borliq to’g’risidagi axborot. Dalilning borliqqa muvofiqligi 
uni haqiqiy deb tavsiflash imkonini beradi. SHu sababli dalillar fanning empirik asosi, nazariyani 
tasdiqlash yoki inkor etishning muhim usuli hisoblanadi. Dalil yordamida borliq xolisona, 
nazariyaga bog’lanmagan holda anglab yetiladi. Dalillar eski nazariya doirasiga sig’maydigan, 
unga zid bo’lgan hodisalarni kashf etish imkonini beradi.
Talqin qilish dalilning muhim unsuri bo’lib, u har xil shakllarda amalga oshiriladi. 
Ilmiy dalil nazariya bilan bilvosita bog’liq. Nazariya yordamida empirik tadqiqotning vazifalari 
aniqlanadi va uning natijalari talqin qilinadi. Talqin qilish dalil tarkibidan uni shakllantirishning 
nazariy-metodologik sharti, dalildan kelib chiqadigan nazariy xulosa, uning ilmiy izohi yoki har 
xil mafkuraviy, ilmiy yoki falsafiy nuqtai nazarlardan amalga oshiriladigan baholash sifatida 
o’rin oladi.
Dalilning moddiy-texnik yoki metodik tomoni, ya’ni uni olish usuli ham bor. Dalilning 
ishonchliligi ko’p jihatdan u qaysi usulda, qanday vositalar yordamida olinganligi bilan 
belgilanadi. Masalan, saylovoldi kampaniyalarida nomzodlar reytingi, ularning muvaffaqiyat 
qozonish imkoniyatlarini 
ko’rsatuvchi 
sotsiologik 
tadqiqotlarning 
natijalaridan 
ko’p 
foydalaniladi. Ko’pincha ularning natijalari bir-biridan sezilarli darajada farq qiladi, ba’zan bir-
biriga mutlaqo zid bo’ladi. To’g’ridan-to’g’ri xatoga yo’l qo’yish imkoniyati istisno etilsa, 
bunday farqlarning sababi metodikalarning har xilligi bilan izohlanishi mumkin.
Fanning ko’p asrlik tarixi nafaqat kashfiyotlar tarixi, balki dalillarni nazariy 
mavhumlashtirish, umumlashtirish yoki tizimga solishning muhim omili hisoblangan fan tilining 
rivojlanish tarixi hamdir. SHu sababli har qanday dalil belgi-aloqa jihati, ya’ni u tavsiflangan fan 
tiliga ega bo’ladi. Grafiklar, sxemalar, ilmiy belgilar va atamalar – fan tilining muhim atributlari. 
Agar ilmiy kashfiyotni odatdagi atamalarda tavsiflashning iloji bo’lmasa, uni idrok etish jarayoni 
ba’zan uzoq yillarga cho’ziladi.
Ilmiy bilimning rivojlanishiga qarab tabiiy til unda ifodalanayotgan narsalar 
mazmuniga semantik jihatdan muvofiq emasligi bo’rtib ko’rina boshladi. Tabiiy til iboralarining 
serma’noliligi, gaplar mantiqiy tuzilishining noaniqligi, til belgilarining ma’nolari kontekst 
ta’sirida o’zgaruvchanligi, psixologik assotsiatsiyalar – bularning barchasi ilmiy bilishda zarur 
bo’lgan ma’noning aniqligi va ravshanligiga erishishga monelik qilardi. Natijada tabiiy tilni 
sun’iy tarzda formallashtirilgan til bilan almashtirishga ehtiyoj tug’ildi. Uning kashf etilishi 
fanning bilish vositalarini juda boyitdi, unga yangi va yangi murakkab vazifalarni yechish 
imkonini berdi. SHuni ta’kidlash lozimki, ilmiy dalillar ham, gipotezalar, nazariyalar, ilmiy 
muammolar ham fanda yaratilgan sun’iy tillarga tayanadi.
Ilmiy dalil nazariy tizimga kiradi va ikki muhim xossa: ishonchlilik va bir variantlilikka 
ega bo’ladi. Ilmiy dalilning ishonchliligi shunday namoyon bo’ladiki, uni tadqiqotchilar 
tomonidan turli davrlarda o’tkaziladigan yangi eksperimentlar yordamida olish va ifodalash 
mumkin. Ilmiy dalilning bir variantliligi shundan iboratki, u o’zining ishonchliligini 
talqinlarining rang-barangligidan qat’i nazar saqlab qoladi.
Fan dalillari umumlashtirilishi natijasida ular nazariya uchun asos bo’lib xizmat qiladi. 
Dalillarni umumlashtirishning oddiy shakllari – ularni tahlil, sintez qilish, tiplarga ajratish, 
birlamchi tushuntirish sxemalaridan foydalanish va hokazolar asosida amalga oshiriladigan 
tizimga solish va tasniflashdir. Ma’lumki, juda ko’p ilmiy kashfiyotlar olimlarning dalillarni 
tizimga solish va tasniflash borasidagi fidokorona mehnati natijasida yuzaga kelgan (masalan, 
CH.Darvin yaratgan turlarning tabiiy tanlanish yo’li bilan paydo bo’lishi nazariyasi, 
D.I.Mendeleyevning kimyoviy elementlar davriy sistemasi).

---

Dalillar ularni talqin qiluvchi nazariya, ularni tasniflash metodi mavjud bo’lgan, ular 
boshqa dalillarga bog’lab anglab yetilgan holdagina ilmiy ahamiyat kasb etadi. Faqat o’zaro 
bog’langan va yaxlit ko’rinishda dalillar nazariy umumlashtirish uchun asos bo’lib xizmat qilishi 
mumkin. Alohida va tasodifan, hayotdan ajratib olingan dalillar biron-bir narsa yoki hodisani 
asoslashga qodir emas. Noto’g’ri tanlab olingan dalillardan har qanday nazariyani tuzish 
mumkin, biroq u hech qanday ilmiy ahamiyatga ega bo’lmaydi.