YAŞar seyiDLİ, naiLƏ ƏLİyeva, xumar əHMƏDBƏYLİ Ümumtəhsil məktəblərinin 9-cu sinfi üçün
Yüklə 3,69 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
YALAR. YADD matın təhlili ir? ünasibət göstərir ətini necə ifadə zioloji dəyişikli if etmək olar: i dodaqların, gö nə ola bilər? irmi? Bu nədən müşahidə etmə ümündə iş yerin lar sistemi ilə ə övlərə ayırmaq yyətinin mexanizm aları ifadələrinə ərh edir. anizmini şərh edi n emosiyalarına ırlayır ətli, uzunmüddət l yaddaş DAŞ aşağıdakı sua rik? edir? klər baş verir? zlərin və mimik n asılıdır? ək olar? nə yetiriləndən əlaqədardır? H q olar? mini şərh edir və və yaranmasına ir. və yaddaşına tə tli, iradi, qeyri-i alların ki sonra Hansı görə sirini iradi, 143 Nəzəri material ilə tanışlıq “Fasiləli oxu” yaxud “Kiçik qruplarda müzakirə” üsulu ilə aparıla bilər. Dərsin əsas məzmunu • Yaddaşı təşkil edən proseslər. • Yaddaş növləri, onların fizioloji əsasları. • İnsanın düşüncəli fəaliyyətində, davranışında yaddaşın rolu. Tədricən müvafiq sxemlər doldurulur (məs., “Öyrəndiklərinizi tətbiq edin və yoxlayın”). Sxemlər doldurulan zaman müəllim şagirdlərdən hər yaddaş növünə aid hər hansı misal gətirməyi təklif edir. Çətinlik yaranarsa, özü lazımi izahat və əlavələr edir. Qazanılan biliklərin tətbiqi mərhələsində bəzi tapşırıqlar verilə bilər: 1. Şeirləri, teoremləri, qaydaları, telefon nömrələrini, adları və s.-ni yaxşı yadda saxlamaq üçün istifadə etdiyiniz üsulları sadalayın. 2. Yaddaşı möhkəmləndirmək üçün öz tövsiyələrinizi təqdim edin. Təklif olunan cədvəl, sxem və krossvordlar Yadda saxlanılmalı informa- siyanın xarakterinə görə 144 Dərsə aid layihə və tədqiqat işləri üçün mövzu • İnsanın yaddaşını öyrənən (tədqiq edən) metodlar. Elektron resurslar http://tana.ucoz.ru/load/334-1-0-1953 http://www.youtube.com/watch?v=9hoMlTXwYMw http://www.youtube.com/watch?v=g_bJJ8GIENI http://www.youtube.com/watch?v=fjuil8wgrzk Qiymətləndirmə meyarları: şərhetmə, təqdimat hazırlama I səviyyə II səviyyə III səviyyə IV səviyyə Müsbət və mənfi emosiyaları ifadələrinə və yaranmasına görə təsnif edir, mexanizmini çətinliklə şərh edir. Müsbət və mənfi emosiyaları ifadələrinə və yaranmasına görə təsnif edir, mexanizmini müəllimin köməyi ilə şərh edir. Müsbət və mənfi emosiyaları ifadələrinə və yaranmasına görə təsnif edir, mexanizmini əsasən şərh edir. Müsbət və mənfi emosiyaları ifadələrinə və yaranmasına görə təsnif edir, mexanizmini şərh edir. Yaddaş proseslərinin mexanizmini yalnız müəllimin verdiyi sualların köməyi ilə şərh edir. Yaddaş proseslərinin mexanizmini şərh edərkən çətinlik çəkir. Yaddaş proseslərinin mexanizmini şərh edir, bəzi səhvlər buraxır. Yaddaş proseslərinin mexanizmini dolğun şərh edir. Mühit amillərinin insanın emosiya- larına və yaddaşına təsirini şərh edir, təqdimatları yalnız yoldaşlarının köməyi ilə hazırlayır. Mühit amillərinin insanın emosiya- larına və yaddaşına təsirini şərh edir, təqdimatları hazır- layarkən müəllimin köməyindən istifadə edir. Mühit amillərinin insanın emosiyalarına və yaddaşına təsirini şərh edir, təqdimatlarda qeyri- dəqiqliyə yol verir. Mühit amillərinin insanın emosiyalarına və yaddaşına təsirini ətraflı şərh edir, təqdimatlar hazırlayır. 145 Dərs 47 / Mövzu 37: YUXU Keçmiş dərsdə qazanılan biliklərə əsaslanaraq şagirdlər sualları müzakirə edir, fərziyyələrini irəli sürürlər. – Niyə insan yatır? – Yuxu zamanı orqanizmdə hansı proseslər baş verir? – Sizcə, insanın yuxusu heyvanlardakından fərqlənirmi? – Eyni yaşda olan, lakin müxtəlif işlərlə məşğul olan insanların yuxusunun da- vametmə müddəti eynidirmi? Bu nə ilə əlaqədardır? – Hər hansı fiziki, yaxud intellektual fəaliyyətin səmərəliliyi yuxunun davametmə müddətindən asılıdırmı? Tədqiqat sualı: İnsan orqanizmi üçün dövri surətdə təkrarlanan yuxunun xüsusiyyətləri nədən ibarətdir? Paraqrafın nəzəri materialı ilə tanışlıq müxtəlif üsullarla aparıla bilər. Tədqiqat zamanı şagirdləri əlavə tarixi, maraqlı faktlarla tanış etmək olar. Dərsin əsas məzmunu • Yuxu. • Yuxu fazaları. • Yuxunun sutkalıq dövriliyi və müddəti. • Yuxunun fizioloji təbiəti. Təklif olunan cədvəl, sxem və krossvordlar Ləng yuxu fazası Tez yuxu fazası insan yatarkən başlayır ləng yuxudan sonra başlayır 1-1,5 saat davam edir 10-15 dəqiqə davam edir maddələr mübadiləsinin intensivliyi azalır maddələr mübadiləsinin intensivliyi artır əzələlər boşalır, ürək, tənəffüs, həzm orqanlarının fəaliyyəti zəifləyir gözü hərəkət etdirən əzələlər, mimiki və ayrı-ayrı əzələlər yığılır, nəbz vurğusu, tənəffüs hərəkətləri artır temperatur aşağı düşür bədən temperaturu yüksəlir görülən yuxular real həyata yaxın və az emosional olur görülən yuxular, adətən, əfsanəvi yuxular olur Alt STANDART 3.1.2. İnsanın ali sinir fəaliyyətinin mexanizmini şərh edir və təqdimatlar hazırlayır Təlim NƏTİCƏLƏRİ İnsanın həyatında yuxunun mexanizmini və rolunu şərh edir. Yuxu mexanizminin pozulmasına dair təqdimatlar hazırlayır. Əsas ANLAYIŞ VƏ TERMİNLƏR Ləng yuxu, tez yuxu 146 Yuxunu pozan amillərə və yuxunun gigiyenasına xüsusi diqqət yetirilməlidir. Əlavə olaraq şagirdləri letargik yuxu hadisəsi ilə tanış edib, real faktları misal göstərmək olar: – “Letargiya” sözünün yunan dilindən tərcüməsi “yuxulama”dır. Letargiya zahirən yuxuya bənzəsə də, əslində, hərəkətsizlik vəziyyətinə səbəb olan xəstəlik formasıdır. Bu zaman beyin yarımkürələri qabığının hərəki nahiyəsində dərin tormozlanma (ləngimə) baş verir. Belə halda insanın nəbzi güclə hiss olunur, tənəffüs hərəkətləri zəifləyir, bədən temperaturu aşağı düşür. Letargik yuxunun səbəbi, adətən, dərin sinir pozğunluğu olur. 1963-cü ildə gənc argentinalı qadın Kennedinin ölümü haqqında xəbərdən elə sarsılmışdı ki, 13 illik letargik yuxuya getmişdi. Braziliyalı müğənni Santos 1969-cu ildə avtomobil qəzası keçirərək baş beyin travması almışdı. Bu hadisə onun 7 il yatmasına səbəb olmuşdu. Maraqlı faktlar: I Pyotr, Napoleon, Şiller, Höte, V.M.Bexteryev sutkada cəmi 5 saat, Edison isə 2-3 saat yatırmış. Yuxusuzluğun ən böyük rekordu 18 gün 21 saat 40 dəqiqədir. Rekordun müəllifi həmin müddət ərzində hallüsinasiyaların əmələ gəldiyini, görmənin zəiflədiyini, nitqdə qüsurların meydana çıxdığını, yaddaş və diqqətində problemlərin yarandığını qeyd etmişdir. Dərsə aid layihə və tədqiqat işləri üçün mövzular • Yuxu və yuxugörmə barədə maraqlı faktlar. • Somnambulizm (lunatizm). • Hipnoz. • Letargik yuxu. YUXU Ləng yuxu fazası: • orqanizmin bütün sistemlərinin fəallığı azalır • bədən temperaturu aşağı düşür • əzələlər boşalır • təxminən 1-1,5 saat davam edir Tez yuxu fazası: • 10-15 dəqiqə davam edir • əzələlər yığılır • bədən temperaturu yüksəlir • orqanizmin bütün sistemlərinin fəallığı artır 147 Elektron resurslar http://azbyka.kz/urok-biologii-bioritmy-son-i-snovideniya http://tana.ucoz.ru/load/1/257-1-0-3344 http://tana.ucoz.ru/load/257-1-0-1468 http://tana.ucoz.ru/load/257-1-0-1289 Qiymətləndirmə meyarları: şərhetmə, təqdimat hazırlama I səviyyə II səviyyə III səviyyə IV səviyyə İnsanın həyatında yuxunun mexa- nizmini və rolunu yalnız müəllimin verdiyi sualların kö- məyi ilə şərh edir. İnsanın həyatında yuxunun mexanizmini və rolunu çətinliklə şərh edir. İnsanın həyatında yuxunun mexanizmini və rolunu əsasən şərh edir. İnsanın həyatında yuxunun mexanizmini və rolunu ətraflı şərh edir. Yuxu mexanizmi- nin pozulmasına dair təqdimatları yalnız yoldaşlarının köməyi ilə hazırla- yır. Yuxu mexanizmi- nin pozulmasına dair təqdimatları hazırlayarkən mü- əllimin köməyindən istifadə edir. Yuxu mexanizmi- nin pozulmasına dair təqdimatlarda kiçik qeyri-dəqiq- liyə yol verir. Yuxu mexaniz- minin pozulmasına dair dolğun təqdi- matlar hazırlayır Dərs 48 / Mövzu 38: ALİ SİNİR FƏALİYYƏTİNİN ƏSAS TİPLƏRİ Həyati bilik və müşahidələrdən faydalanan şagirdlər dərsliyin A blokundakı sualları müzakirə edirlər. Tədqiqat sualı formalaşdırılır: Tədqiqat sualı: Sinir sisteminin tipi ətrafdakılarla münasibətlərinə necə təsir edə bilər? Paraqrafın C blokunda verilmiş nəzəri material ilə tanışlıq müəllimin məqsədəuyğun hesab etdiyi üsullarla aparıla bilər. Dərsliklə yanaşı, şagirdləri əlavə məlumat mənbələri ilə təmin etmək məqsədəuyğundur. Dərsin əsas məzmunu • “Temperament” anlayışı. • Temperamentin öyrənilmə tarixi. Alt STANDART 3.1.2. İnsanın ali sinir fəaliyyətinin mexanizmini şərh edir və təqdimatlar hazırlayır. Təlim NƏTİCƏLƏRİ Temperament tipləri və onların xüsusiyyətləri ilə bağlı mülahizələrini şərh edir. Görkəmli insanların temperament tipləri ilə bağlı təqdimatlar hazırlayır. Əsas ANLAYIŞ VƏ TERMİNLƏR Temperament, sanqvinik, fleqmatik, xolerik, melanxolik 148 • Temperament tipləri, onların xüsusiyyətləri. • Temperamentin ixtisas seçiminə və ətrafdakılarla münasibətlərə təsiri. Təklif olunan cədvəl, sxem və krossvordlar Temperamentin tipi Xüsusiyyətləri Sanqvinik hər şeyi bilmək istəyən, enerjili, təmkinli xarakterə malik, geniş maraq dairəsinə malik, soyuqqanlı Fleqmatik təmkinli, inadkar, daim müəyyən vərdişlərə meyilli, sakit Xolerik enerjili, inadkar, qətiyyətli hərəkət edən, müsbət emosiyalar üstünlük təşkil edir, öz hərəkətlərinə fikir verməyən Melanxolik tez küsən, depressiyaya meyilli, mənfi emosiyalar üstünlük təşkil edir, passiv, qətiyyətsiz Müəllim şagirdlərə əlavə izahat verərək onun əsasında sxem tərtib edə bilər. İ.P.Pavlov temıperamentin - sinir proseslərinin qüvvəsinə, tarazlığına və mütəhərrikliyinə görə - 4 tipini ayırd etdi. 1. Qüvvə - insanın xarici qıcıqların təsirinə öz vəziyyətini dəyişmədən dözməsi qabiliyyətidir. 2. Tarazlıq – tormozlanma və oyanma proseslərinin nisbətinin xüsusiyyətidir. 3. Mütəhərriklik – oyanma və ləngimənin bir-birini əvəz etməsinin sürətini (tez və ya ləng) göstərən qabiliyyətdir. İ.P.Pavlova görə bu komponentlərin nisbəti Hippokratın təklif etdiyi klassik temperamenlər t anlayışını izah edir. Sanqvinik – güclü, təmkinli, hərəkətli sinir sistemi tipinə malikdir. Xolerik – güclü, təmkinsiz, hərəkətli sinir sistemi tipinə malikdir. Fleqmatik – güclü, təmkinli, tarazlı (inert) sinir sistemi tipinə malikdir. Melanxolik – zəif, təmkinsiz, tarazlı (inert) sinir sistemi tipinə malikdir. SİNİR SİSTEMİNİN TİPİ coşqun Ne his Də • T nö • A xü dü El htt htt evrotizm (neyro ssi aşağı olan şə ərsə aid layihə Tarixi şəxslərin övləri. Ailə üzvlərinizi üsusiyyətlərini üzəldin. lektron resursl tps://www.youtu tps://www.youtu otizm) – emosio əxsiyyətin xüsu və tədqiqat işl n, məşhur ədəb in temperamen nəzərə alaraq lar ube.com/watch? ube.com/watch? • • 149 onal cəhətdən də usiyyətidir ləri üçün mövz bi və nağıl qə nt növünü müəy onlarla münaq ?v=xC7zgOGuX ?v=scsWUvL75 əyişkən, həyəca zular əhrəmanlarının yyən edin və ö qişəsiz münasib Xso 5AU • • • anlı, özünə hörm temperamentl öz temperament bətlər üçün pro mət lərinin tinizin oqram 150 Qiymətləndirmə meyarları: şərhetmə, təqdimat hazırlama I səviyyə II səviyyə III səviyyə IV səviyyə Temperament tipləri və onların xüsusiy- yətləri ilə bağlı mü- lahizələrini çətinlik- lə şərh edir. Temperament tipləri və onların xüsusiyyətləri ilə bağlı mülahizələrini şərh edir, tez-tez səhvlər buraxır. Temperament tipləri və onların xüsusiyyətləri ilə bağlı mülahizələrini şərh edərkən kiçik səhvlər buraxır. Temperament tipləri və onların xüsusiyyətləri ilə bağlı mülahizələrini şərh edir. Görkəmli insanların temperament tipləri ilə bağlı təqdimatları yalnız yoldaşlarının köməyi vasitəsilə hazırlayır. Görkəmli insanların temperament tipləri ilə bağlı təqdimat- ları hazırlayarkən müəllimin kömə- yindən istifadə edir. Görkəmli insanların temperament tipləri ilə bağlı təqdimatlar hazırlayır, bəzi qeyri dəqiqliklərə yol verir. Görkəmli insanla- rın temperament tipləri ilə bağlı ətraflı təqdimatlar hazırlayır. Dərs 49 / Mövzu 39: XARAKTER VƏ QABİLİYYƏT Mövzunu məktəb psixoloqu ilə birgə tədris etmək daha məqsədəuyğundur. Müəllim nəzərdə tutulmuş məlumatları çatdırdıqdan sonra psixoloq şagirdləri psixologiya elminə aid müvafiq məlumatlarla tanış edə, onlarla ixtisas seçiminə kömək edən testlər keçirə bilər. Dərsin əvvəlində isə sualların müzakirəsinə keçməzdən qabaq şagirdlərə öz xarakterlərini təsvir etmək təklif olunur. Bunun üçün şagirdlər dəftərdə aşağıdakı cədvəli tərtib edir və hər sütun üçün təqribən 10 xüsusiyyət qeyd edirlər. Özümdə xoşuma gələn xüsusiyyətlər Özümdə xoşuma gəlməyən xüsusiyyətlər Özümdə olmasını arzuladığım xüsusiyyətlər ... ... ... Həyati bilik və müşahidələrdən faydalanan şagirdlər sualları müzakirə edirlər: – Temperamentin tipi xarakterin formalaşmasına təsir edirmi? – Həyatı boyunca insanın xarakteri dəyişirmi? – Həyatı boyunca insanın temperamenti dəyişirmi? – Bu nədən asılıdır? – Qabiliyyət nədir? Alt STANDART 3.1.2. İnsanın ali sinir fəaliyyətinin mexanizmini şərh edir və təqdimatlar hazırlayır. Təlim NƏTİCƏLƏRİ Xarakter və qabiliyyətin xüsusiyyətləri ilə bağlı mülahizələrini şərh edir. Özünün və digər insanların xarakter və qabiliyyətinin xüsusiy- yətləri ilə bağlı təqdimatlar hazırlayır. Əsas ANLAYIŞ VƏ TERMİNLƏR Xarakter, qabiliyyət, meyillilik 151 – Hamının qabiliyyəti varmı? – Qabiliyyətlər anadangəlmə olur, yoxsa inkişaf etdirilir? Tədqiqat sualı formalaşdırılır. Tədqiqat sualı: İnsan xarakterinin formalaşmasına hansı amillər və necə təsir edir? Dərsliklə yanaşı, şagirdləri əlavə məlumat mənbələri ilə təmin etmək tövsiyə olunur. Dərsin əsas məzmunu • “Xarakter” anlayışı. Xarakterə təsir göstərən amillər. • Qabiliyyət tipləri. • Meyillilik. Təklif olunan cədvəl, sxem və krossvordlar İradə Qabiliyyət PEŞƏ SEÇİMİ Meyillilik QABİLİYYƏT Fiziki Zehni QABİLİYYƏT Ümumi : bir çox fəaliyyət növündə meydana çıxır Xüsusi : konkret fəaliyyət növündə meydana çıxır Qabiliyyət Temperament ХARAKTER Tərbiyə Fiziki vəziyyət Prinsipiallıq, mərdlik, saflıq, məsuliyyətlilik və s. Eqoizm, qorxaqlıq, məsuliyyətsizlik, kobudluq və s. 152 Dərsə aid layihə və tədqiqat işləri üçün mövzular • Fikrinizcə, temperament tipinizə və qabiliyyətlərinizə uyğun olan hansı peşələri seçə bilərsiniz? • Məşhur tarixi şəxsiyyətlərin xarakter və qabiliyyətləri haqqında təqdimat hazırlayın. Elektron resurslar https://www.youtube.com/watch?v=nWx5__I8oTs https://www.youtube.com/watch?v=PSSiSK0OW4Y Qiymətləndirmə meyarları: şərhetmə, təqdimat hazırlama I səviyyə II səviyyə III səviyyə IV səviyyə Xarakter və qabiliyyətin xüsusiyyətləri ilə bağlı mülahizələrini yalnız müəllimin köməyi ilə şərh edir. Xarakter və qabiliyyətin xüsusiyyətləri ilə bağlı mülahizələrini şərh edərkən tez-tez səhvlər buraxır. Xarakter və qabiliyyətin xüsusiyyətləri ilə bağlı mülahizələrini əsasən şərh edir. Xarakter və qabiliyyətin xüsusiyyətləri ilə bağlı mülahizələrini ətraflı şərh edir. Özünün və digər insanların xarakter və qabiliyyətinin xüsusiyyətləri ilə bağlı təqdimatları yalnız yoldaşlarının və müəllimin kömə- yi ilə hazırlayır. Özünün və digər insanların xarakter və qabiliyyətinin xüsusiyyətləri ilə bağlı təqdimatları hazırlayarkən müəllimin köməyin- dən istifadə edir. Özünün və digər insanların xarakter və qabiliyyətinin xüsusiyyətləri ilə bağlı təqdimatlar hazırlayır, lakin bəzi qeyri-dəqiq faktlara yol verir. Özünün və digər insanların xarakter və qabiliyyətinin xüsusiyyətləri ilə bağlı dəqiq çox- saylı faktlara əsas- lanan təqdimatlar hazırlayır. 153 V FƏSİL ÜZRƏ KİÇİK SUMMATİV QİYMƏTLƏNDİRMƏ NÜMUNƏSİ 1. Düzgün variantı müəyyən edin: İnsanda tez yuxu zamanı tənəffüs tezliyi və nəbz vurğusunun sayı azalır / artır. Şərti reflekslərin mərkəzi beyin qabığında / onurğa beynində yerləşir. Şərti qıcıqlandırıcı, şərtsiz qıcıqlandırıcı ilə möhkəmləndirilmədikdə daxili / xarici tormozlanma yaranır. Fərdi təcrübəyə əsaslanan reflekslər şərtsiz / şərti reflekslərdir. Səhərə yaxın tez yuxunun müddəti artır / azalır. Sensor / qısamüddətli yaddaş reseptorlardan gələn məlumatın təsir izlərini bir neçə saniyə saxlaya bilir. 2. Verilmiş ifadələrin nömrələrini cədvəlin müvafiq sütununa yazın: 1. Cisimlərin, əşyaların və hadisələrin oxşarlığının və fərqlərinin axtarış prosesi. 2. Bir əlamətin digərlərindən ayrılması (analiz əsasında həyata keçirilir). 3. Ümu- mi xassələrə malik olan əşyaların və hadisələrin fikrimizdə birləşdirilməsi. 4. Əla- mət və xassələrin xəyalən tam halda birləşdirilməsi. 5. Xəyalınızda əşyaların və ci- simlərin hissələrə bölünməsi, onun hissələrinin, əlamətlərinin və xassələrinin ayrıl- ması. Analiz Sintez Müqayisə Ümumiləşdirmə Mücərrədləşdirmə 3. Uyğunluğu müəyyən edin: 1. Şərtsiz refleks 2. Şərti refleks 4. M.Seçenova görə, baş beyin reflekslərinin 3 mərhələsinin ardıcıllığını müəyyən edin: a) mərkəzi sinir sistemində baş verən oyanma və tormozlanma nəticəsində hissiyyat, təsəvvür və qavrayışların meydana gəlməsi; b) hissiyyat, təsəvvür və qavrayışların qarşı insanda yaranan davranış hərəkətləri; c) xarici təsirlərdən duyğu orqanlarında əmələ gələn oyanma. a. Uşaq anasını gördükdə əllərini ona tərəf uzadır. b. İnsan qəflətən səs gələn tərəfə dönür. c. İti əşyaya toxunduqda əlin o dəqiqə geriyə çəkilməsi. d. İnsan qaranlıqdan parlaq işıq olan yerə çıxdıqda gözlərini qıyır. e. Ağıza qida düşdükdə ağız suyu ifraz olunur. f. Kəskin qoxu gəldikdə insan asqırır. g. Qol saatını evdə unutsanız da vaxtı bilmək üçün qolunuza baxırsınız. |