Dinshunoslik

3. Markaziy Osiyoda buddaviylik tarixi. Umuminsoniy g‘oyalarning 
targ‘ib etilishi hamda har bir millatning Budda ta’limotini o‘z tilida o‘qib-
o‘rganishi mumkinligi buddaviylikning turli hududlarga tarqalishiga zamin 
yaratgan. Buddaviylik O‘zbekistonning janubiy hududlarida yangi eraning 
boshlarida paydo bo‘ldi. Buddaviylikning Hindistondan Markaziy Osiyoga kirib 
kelishini odatda kushonlarning hukmronligi bilan bog‘laydilar. Imperator 
Kanishkaning hukmronligi davrida Kushon podshohligi ushbu dinning 
markazlaridan biriga aylangan. Kanishka buddaviylikka e’tiqod qilgan. U zarb 
qildirgan ayrim tangalarda Budda tasviri ham uchraydi. Milodning birinchi 
asrlarida Budda ilohiylashtirilib, xudo darajasiga ko‘tariladi va unga sig‘iniladi.
Budda bilim orqali azob-uqubatlardan qutulish mumkinligini uqtirgan. 
Buddaviy donishmandlar fikricha, har bir inson juda ko‘p ezgu va yaxshi ishlar 
qilish orqali Buddaga aylanishi mumkin. 
Xitoylik Syuan-Szyan bergan xabarga ko‘ra, VII asrning boshlarida 
Termizda 10 ta budda ibodatxonasi (sangarama) va mingta rohib bo‘lgan. 
V-VIII asrlarda eftalitlardan keyin buddaviylik Markaziy Osiyoda 
tanazzulga yuz tuta boshlagan. 
Markaziy Osiyo xalqlari, xususan, baqtriyaliklar san’atga o‘z madaniy 
an’analarini olib kirdilar. Buddaviylikda Budda ta’limoti va hayotining botiniy 
mohiyatini ifodalovchi ramz-timsollarning butun boshli bir tizimi shakllantirilgan. 
Ko‘proq tarqalgani Budda va uning ta’limotini anglatuvchi g‘ildirak yoki yarqirab 
turuvchi aylana tasviridir. 
Buddaning hayotiy aylanishlari bosqichlarini ifodalovchi ho‘kiz, sher, fil, 
ot ramzlari keng tarqalgan. Shuningdek, Budda tagida o‘zining ilk va’zlarini 
aytgan muqaddas Bodxi daraxti tasviri ham buddaviylikning badiiy-diniy ramzi 
hisoblanadi.
XX asrning boshlaridayoq Amudaryoning o‘ng qirg‘og‘ida buddaviylikka 
oid ko‘p sonli tangalar, haykaltaroshlikka oid mayda tasvirlar va boshqa 
yodgorliklarni topganlar; ular ko‘pincha qimmatbaho metallar - oltin yoki 
kumushdan yasalgan. 

---

32 
1927 yilda arxeologlar qadimiy Termizni o‘rganib, u yerda qator yunon-
buddaviylik yodgorliklari mavjudligini aniqladi. Termiz arxeologik kompleks 
ekspeditsiyasining (TAKE) ishlari natijasida Qoratepa va Chingiztepada ikkita 
yirik budda ibodatxonasi bo‘lganligi aniqlandi, yunon-buddaviylik me’morchiligi 
va haykallarining parchalari topilgan o‘nlab joylar qayd etildi. 
Termizdan 17 km masofada joylashgan Ayritom shaharchasining sharq 
tarafida aftidan buddaviylik stupasiga o‘xshash minora shaklidagi xom g‘ishtdan 
qurilgan bino vayronalari joylashgan. 1933 yilda arxeolog M.Ye.Masson 
tomonidan xom g‘ishtdan qurilgan bino qoldiqlari, uning ichida esa haykal, 
tosh karnizlar, me’moriy buyumlar, toshdan yasalgan muqaddas yodgorliklar 
borligi aniqlangan. Musiqachilar va mutafakkirlar, ehson keltiruvchilarning 
shakllari tushirilgan haykallarning hoshiyali tosh plitalari topilgan. Bu 
ibodatxona majmuasiga ibodat joylaridan tashqari rohiblar uchun yotoqxona va 
qator xizmat xonalari, ya’ni oshxona, omborxonalarni ham o‘z ichiga olgan.
Surxondaryodagi Qoratepa nomi bilan mashhur bo‘lgan tepalik 
buddaviylikning eng katta ruhoniylar markazi hisoblangan va u Kushon 
davridagi Termizning tashqi devori himoyasi ostida shahar tashqarisida 
joylashgan. Qoratepa binolarining uch qavati qumliklardan topilgan. Stupa 
maxsus hovliga o‘rnatilgan. Qoratepaning g‘orlik binolari oqilona tarzda, issiq 
iqlimni hisobga olgan holda joylashtirilgan. Bunday binolar yozda salqin, qishda 
esa yopiq eshiklar ortida iliq bo‘lgan. Qo‘sh alanga qurshovida o‘tirgan Budda 
tasviri buddaviylik tarqalgan davrda qadimiy e’tiqodlar ta’sirining barqarorligidan 
guvohlik beradi.
Toshkentlik san’atshunos-arxeolog L.I. Albaum Qoratepa sharqidan sakson 
metr narida Fayoztepa ibodatxonasi majmuini ochdi. Markazida ibodatxona 
tasvirlangan janubi-g‘arbiy devorda nimba kiyimidagi Budda chizilgan bo‘lib, 
uning atrofini kichik Budda haykalchalari o‘rab turibdi. Mehrob devorlari ham 
yozuvlar bilan qoplangan. Devorlardan birida ikkita tik turgan Budda surati 
tasvirlangan bo‘lib, ularning har ikki tarafida ikki ayol qiyofasi tasvirlangan. 
Qarama-qarshi devorda sovg‘a ulashuvchi erkaklar tasvirlangan. Bundan tashqari 
boshqa 
mazmundagi 
suratlar 
ham 
mavjud. 
Chizmalarning 
o‘ta 
qimmatbaholigidan tashqari buddalarning bu jonli tasvirlari dunyodagi eng 
qadimgi 
yodgorlik 
hisoblanadi. 
Ular 
milodiy 
I–II 
asrlarga 
tegishli. 
Tadqiqotchilarning fikricha, Qoratepa faqat rohiblar jamoasi uchun emas, balki 
Termiz va uning atrofida yashayotgan va boshqa shaharlardan kelgan buddaviylar 
uchun ham ibodatxonasi sifatida xizmat qilgan. 
Qoratepa va Fayoztepa ibodatxonalari odatda yer osti va yer usti qismlaridan 
iborat bo‘lgan. Budda haykalchalari bilan bezatilgan «Zo‘rmala» stupasi mahobati 
bilan ajralib turgan. Stupalar bir necha balandlikda to‘rtburchak shaklda bunyod 
etilgan. Stupa usti gumbazsimon qilib ishlanib, unga yog‘och yoki toshdan 
yasalgan langar o‘rnatilgan. Bu langarlarda toshdan yasalgan bir necha soyabon 
bo‘lib, buddaviylar uni «chatra» deb atashgan. «Chatra» muqaddas daraxt 

---

33 
timsolidir. Stupa koinot ramzi hisoblangan. Uylarda Budda haykali qo‘yilgan 
maxsus ibodat qiladigan xonalar bo‘lgan. Keyinchalik Budda haykallari yoniga 
boddhisattvalarning loydan pishirilgan kichkina haykalchalari qo‘shilgan. Ushbu 
holat ham shahar aholisi hayotida buddaviylik alohida ahamiyat kasb etganini 
ko‘rsatadi. 
Kushon podsholigining dastlabki poytaxti Dalvarzintepa (qalinligi 10 
metrgacha bo‘lgan qudratli mudofaa devori bilan o‘rab olingan qal’a shahar) 
o‘rnida bo‘lgan. Kushonlar hukmdori Kanishka davrida Dalvarzintepa shahar 
sifatida shakllanib, savdo-sotiq markazlaridan biriga aylangan. Bu yerda O‘rta 
Osiyo hududlarida birinchi marta Buddaning loydan yasalgan, yaxshi saqlangan 
tasviri, ko‘plab haykalchalar, bezaklar, diniy marosim buyumlari va tangalar 
topilgan, ular II asr oxiri III asr boshidagi budda ibodatxonasining markaziy 
binolari ichida saqlangan. Ibodatxonani tadqiq qilish 1983 yildan boshlangan. 
Dalvarzintepa majmuasidagi Budda ibodatxonasi va aslzodalar dafn etilgan dahma, 
shuningdek, oltin xazina to‘ldirilgan ikki yarim metrli sopol ko‘za buddaviylikning 
o‘sha davr xalqlari ijtimoiy-ma’naviy hayotidagi mavqei va boshqa mahalliy dinlar 
o‘rtasida egallagan o‘rnini ko‘rsatadi. 
Shimoliy Hindiston va Markaziy Osiyo hududlarining Kushonlar saltanati 
hukmronligi ostida birlashtirilishi natijasida buddaviylik Uzoq Sharqqa ham kirib 
bordi. Keyinchalik Sharqiy Turkiston, Xitoyga yoyildi. Kanishka, Vima Kadfiz va 
ulardan keyingi Kushon imperatorlari buddaviylik dini an’analarini amalda 
rivojlantirish, boshqa xalqlar o‘rtasida tarqatish uchun Balx, Marv, Termiz, 
Samarqand, Buxoro, Shosh, Turkiston, Quva, Koson, O‘sh, Bolosog‘un, Koshg‘ar 
va boshqa shaharlarda ibodatxonalar qurib, uning muqaddas kitoblari, sutra 
(sanskritcha - ip, to‘plam, bayon, diniy-falsafiy ibora)larni o‘rganish, tarjima qilish 
va sharhlash uchun sharoit yaratdilar. 
G‘arbda Orol va Kaspiy dengizi bo‘ylari, Janubda Hind daryosining quyi 
oqimi, Sharqda Xo‘tan (Xitoy)dan Banoras (Gang daryosi bo‘yidagi shahar)gacha 
cho‘zilgan Kushonlar imperiyasining boshqa mamlakatlar bilan iqtisodiy, siyosiy 
va madaniy aloqalarining yaxshilanishi, savdo-sotiqning rivoji yangi shaharlarning 
paydo bo‘lishiga olib keldi. Kushonlar davrida buddaviylikka katta ahamiyat 
berilgani, diniy rasm-rusumlarni bajarishga alohida e’tibor bilan qaralgani bois 
maxsus ibodatxonalar bunyod etilib, buddaviylik xalq turmush tarzining muhim 
tarkibiy qismiga aylanib bordi, madaniyat rivojiga kuchli ta’sir ko‘rsatdi.
Markaziy Osiyo xalqlari qadimgi tarixi va madaniyati rivojida buddaviylik 
muayyan o‘rin egallaydi. Bunga Markaziy Osiyo hududida joylashgan 
Dalvarzintepa, Quva, Zartepa, Qorovultepa, Ayritom mavzelaridan topilgan 
arxeologik qazilmalar, jumladan, Shakyamuni sanamlari, haykalchalar, ramziy 
g‘ildiraklar va stupa qoldiqlari, shuningdek, marmardan yasalgan va juda yaxshi 
saqlangan Budda haykali aniq dalolat beradi. Arxeologik qazilmalar natijasida 
topilgan yodgorliklar buddaviylikning o‘sha davrdagi mavqei haqida xabar beradi. 

---

34 
Shuningdek, ajdodlarimizning yuksak moddiy madaniyati, dini, urf-odati, tafakkur 
tarzi haqidagi tasavvurimizni boyitishga xizmat qiladi. 
Hozirgi davrda buddaviylik Janubiy, Janubiy-sharqiy, Sharqiy Osiyo 
mamlakatlari Shri Lanka, Hindiston, Tailand, Laos, Mo‘g‘uliston, Kambodja, 
Vyetnam, Xitoy, Singapur, Butan, Nepal, Malayziya, Koreya, Yaponiya, qisman 
Yevropa va Amerika qit’asi, Rossiyaning Tuva, Buryatiya va boshqa hududlarda 
keng tarqalgan. 700 milliondan ortiq kishi buddaviylikning turli yo‘nalishlariga 
e’tiqod qiladi. Hozirda buddaviylik Yaponiyaning davlat dini hisoblanadi.