O‘zbekiston respublikasi ichki ishlar vazirligi a k a d e m I y a b. N. Sirliyev a. A. Beknazarov
Yüklə 325,56 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
2. Psixika va ongning rivojlanishi
Kishi psixikasining paydo bo‘lishi va rivojlanishi eng murakkab muammolardan biri bo‘lib, tabiat qonunlarining mohiyatini tushunib yetishga harakat qiladigan tadqiqotchilarni bu muammo hamma vaqt qiziqtirib kelgan. Materialistik yo‘nalishdagi olimlar psixikaning paydo bo‘lishi uzoq davom etgan materiya rivojlanishining natijasi deb izohlaydilar. Ular materiyaning tabiatini tadqiq qilishar ekan, harakat materiyaning hayot kechirish usuli, uning tarkiban o‘ziga xos ajralmas xususiyati ekanligi uchun ham materiya harakatining turli shakllarini o‘rganadilar. Harakatsiz, mutlaqo harakatlanmaydigan materiya umuman bo‘l- maydi. Olamdagi butun materiya, jami noorganik va organik tabiat harakatlanish, o‘zgarish va rivojlanish holatida bo‘ladi. Jonsiz tabiatda harakat jism va moddalarning mexanik, fizikaviy va kimyoviy ta’siri tarzida yuz berishi mumkin. Jonli materiyaga in’ikosning biologik shakllari xos bo‘lib, jonli materiyaning ma’lum bir bosqichida in’ikosning yangi shakli sifatida psixika paydo bo‘ladi. Har qanday jonli organizm barcha tashqi qo‘zg‘atuvchilarga nisbatan tanlangan holda munosabatda bo‘ladi va bu bilan jonli materiyaning sifat jihatidan yangi xususiyatini – o‘zini o‘zi tartibga solish xususiyatini namoyon qiladi. Uzoq vaqt davom etgan evolutsiya natijasida hozirgi organizm- larda in’ikosning qo‘zg‘aluvchanlikdan tortib, to uning ancha yuksak darajadagi shakllari bo‘lmish sezgilar, idrok, xotira, tafakkurga qadar turli shakllarini ko‘ramiz. Agar jonli mavjudotlarning hayot kechirish muhiti hamma joyda mutlaqo bir xil bo‘lganida, ehtimol, yer yuzi bir xil turdagi hayvonlar bilan to‘lib ketgan bo‘lardi. Haqiqatda esa muhit iqlim jihatidan ham, yashash sharoiti jihatidan ham g‘oyat rang-barang bo‘lib, bu organizmlarning tabaqalanishini taqozo etadi. Aks ettirish usullari yuksalgan sari hayvonlarning mazkur turi muhitning bevosita ta’siridan shunchalik ozod bo‘la boradi. Yashash sharoitlarining keskin o‘zgarishi hayvonlarning joyini o‘zgartirishga majbur etishi azaldan ma’lum. Hayvonlarning bunday xatti-harakatlari sharoitga ko‘proq yoki kamroq darajada mos bo‘lishi mumkin. Cho‘l toshbaqasi va mayda kemiruvchilar issiq kunlar 26 boshlanishi va qishki sovuq tushishi oldidan o‘zlarining normal hayot kechirishlari uchun zarur shart-sharoitlarga ancha mos keladigan harorat saqlanadigan chuqur in qazib, yer tagiga kirib ketadi. Bu o‘rinda instinktlar harakat qiladi. Fil o‘ziga suv sepa boshlaydi, qalin soyaga yashirinadi, maymun ham issiqdan saqlanishi uchun imkon beradigan joyni tanlashga va tayyorlashga urinadi. Bu o‘rinda instinktlardan ko‘ra hayvonlar individual hayot kechirishida orttirgan tajriba – shartli bog‘lanishlar ta’sir qiladi. O‘simlik va hayvonlarga mansub shakllar evolutsiyasining barcha bosqichlarida jamiki jonli organizmlar in’ikosning alohida, biologik shakli – ta’sirlanuvchanlikka ega bo‘ladi. Ta’sirlanuvchanlik tirik organizmning biologik ahamiyatiga ega bo‘lgan (biotik) ta’sirga javob berish qobiliyati demakdir. Oddiy ta’sirlanuvchanlik sodda, bir hujayrali tirik organizmdayoq seziladi. Ular muhitning ta’siriga harakatlanish bilan javob beradi. Muhit biotik ta’sir o‘tkazishi mumkin bo‘lib, buning natijasida jonli organizmda protoplazmaning xossasi o‘zgaradi. Qo‘zg‘atish ta’siriga uchraydigan o‘zini tartibga soluvchi tizim sifatida tirik hujayrada qidiruv harakatlari hosil bo‘ladi. Biotik omillarga nisbatan o‘ziga xos harakatlar bilan javob berish usullari tropizmlar yoki taksislar deb ataladi. Uning fototropizm – jonli organizmning yorug‘lik ta’siri ostida harakatlanish tendensiyasi; termotropizm – issiqlik ta’siri ostida harakatlanish tendensiyasi; xe- motropizm – muayyan fizikaviy-kimyoviy muhitni tanlash tendensiya- si; topotropizm – mexanik usul bilan qo‘zg‘atuvchining ta’siri ostida harakatlanish tendensiyasi kabi turlari va boshqa bir qancha tropizmlar mavjuddir. O‘simliklarning biologik in’ikos etish shakli o‘zini tartibga solishga yordam beradigan tropizmlarning mavjudligi bilan mukam- mallik kasb etadi. Hayvonlarga mansub shakllarda ta’sirlanuvchanlikning yangi turi – sezuvchanlik paydo bo‘ladi. A. N. Leontyevning faraziga ko‘ra, se- zuvchanlik ginetik jihatdan qaraganda, muhitning organizmni boshqa ta’sirlar bilan bog‘lovchi, singallik vazifasini o‘tovchi ta’sirlarga ja- vob ta’siridan bo‘lak narsa emas. Yuksak taraqqiy etgan hayvonlarda sezuvchanlik oshib, sezgi organlari shakllanadi. Narsalarning o‘ziga (biron-bir organik ehtiyojli, ular yordamida qoldirib bo‘lmasligi ma’nosida) ahamiyatsiz belgilari 27 (hidi, shakli, rangi) signallik ahamiyatiga ega bo‘ladi. Shuning uchun ham ma’lum bir sharoitlarda hatto oddiy hayvonlar ham biotik ta’sir- lardan emas, balki mazkur muayyan vaziyatda turli xildagi biotik ta’sirlar ro‘y berayotgani haqida signal berishi mumkin bo‘lgan biotik, indeferent ta’sirlardan ham ta’sirlana boshlashi mumkin. Onadan tug‘ma ravishda qolgan xatti-harakatlarga instinktiv xatti- Yüklə 325,56 Kb. Dostları ilə paylaş:
|