O‘zbekiston respublikasi ichki ishlar vazirligi a k a d e m I y a b. N. Sirliyev a. A. Beknazarov

Sport psixologiyasi sportchilar shaxsi va faoliyatining psixologik 
xususiyatlarini, ularni psixologik jihatdan tayyorlashning shart-
sharoitlari va vositalarini, sportchining jismoniy chiniqqanligi va 
safarbarlikka tayyorligining psixologik mezonlarini, musobaqalarni 
tashkil etish va o‘tkazish bilan bog‘liq psixologik omillarni o‘rganadi.
Savdo psixologiyasi asosan tijorat ta’sirining psixologik shart-
sharoitlarini, ehtiyojning individual, yoshga oid va boshqa xususiyat-
larini, xaridorlarga xizmat ko‘rsatishning psixologik omillarini aniq-
laydi, modalar psixologiyasi va boshqa masalalarni tadqiq qiladi. 
Keyingi vaqtlarda ilmiy ijodiyot psixologiyasi masalalari (ijodkor 
shaxsning xususiyatlari, ijodiy faollikni rag‘batlantiruvchi omillar, il-
miy kashfiyotlar qilishda ichki sezgi hissining o‘rni va boshqala)ni 
o‘rganish boshlandi. Ilmiy ijodiyot psixologiyasining o‘ziga xos bo‘li-
mini evristika tashkil etadi. Uning vazifasi faqat ijodiy (evristik) 
faoliyatning qonuniyatlarini tadqiq qilishdan emas, balki evristika 
jarayonlarini boshqarish metodlarini ishlab chiqishdan ham iboratdir. 
Nihoyat, badiiy ijodiyot (adabiyot va san’at sohasida) va estetik 
idrok (shubhasiz ahamiyatga ega bo‘lgan, lekin hali sust o‘rganilgan 
soha) psixologiyasi ham mavjud.
Yosh psixologiyasi turli psixologik jarayonlarning ontogenezini 
va rivojlanayotgan kishi shaxsining psixologik fazilatlarini o‘rganadi. 
U bolalar psixologiyasiga, o‘smirlar psixologiyasiga, yoshlar psixolo-
giyasiga, katta yoshdagilar psixologiyasiga, gerantopsixologiyaga bo‘-
linadi. Yosh psixologiyasi psixik jarayonlarning yoshga oid xususiyat-
larini, bilimlarni o‘zlashtirishning yoshga bog‘liq imkoniyatlarini, 
shaxs kamolotining omillari va boshqa masalalarni tadqiq qiladi. 
Yosh psixologiyasi o‘rganadigan asosiy masalalardan biri o‘qitish 
va aqliy jihatdan kamol toptirish hamda ularning o‘zaro bog‘liqligi 
19

---

muammosi bo‘lib, u psixologlar tomonidan keng muhokama qilinib 
kelinayotir. Psixologlar aqliy kamolotning ishonchli mezonlarini 
qidirib topish va o‘qitish jarayonida aqliy rivojlanish samaradorligiga 
erishish imkonini beradigan shart-sharoitlarni aniqlashga harakat 
qilishmoqda. 
Anomal (noto‘g‘ri) taraqqiyot psixologiyasi yoki «maxsus psixo-
logiya» rivojlanish jarayonida psixikaning aynishi, miyadagi kasallik-
ning turli xilda kechishi jarayonida psixikaning tamomila izdan 
chiqishi kabi hollarni o‘rganadigan patopsixologiyaga, psixik rivojla-
nishning miyadagi tug‘ma asoratlar bilan bog‘liq patologiyasi to‘g‘ri-
sidagi fan bo‘lgan oligofrenopsixologiyaga, quloq eshitishning butun-
lay kar bo‘lib qolishga qadar jiddiy kamchiliklari bo‘lgan bolani 
voyaga yetkazish psixologiyasi bo‘lmish surdopsixlogiyaga, yaxshi 
ko‘rmaydiganlar va ko‘rlar rivojlanishi psixologiyasi tiflopsixolo-
giyaga bo‘linadi. 
Qiyosiy psixologiya psixik hayotning filogenitik shakllarini tadqiq 
qiladigan sohadir. Qiyosiy psixologiyada hayvonlar va odam psixikasi 
qiyoslanadi, ularning o‘ziga xosliklari, fe’l-atvoridagi mavjud o‘x-
shashlik va farqlarning sabablari aniqlanadi. 
Zoopsixologiya qiyosiy psixologiyaning bo‘limi bo‘lib, u turli xil 
tizimli guruhlar (turlar, turkumlar va oilalar)ga mansub hayvonlar 
psixikasini, xatti-harakatining eng muhim shakllari va mexanizmlarini 
o‘rganadi. 
Agar psixologiyaning shaxobchalari shaxs bilan jamiyat o‘rta-
sidagi munosabatlarning psixologik jihatlari nuqtai nazaridan tasnif 
qilinsa, u holda ijtimoiy psixologiya fanining «ijtimoiy psixologiya» 
tushunchasi zamirida birlashadigan yana bir qator sohalari ajralib 
chiqadi. 
Ijtimoiy psixologiya odamlarning turli xildagi uyushgan va uyush-
magan ijtimoiy guruhlardagi o‘zaro birgalikdagi harakati jarayonida 
vujudga keladigan psixik hodisalarni o‘rganadi. Hozirgi vaqtda ijti-
moiy psixologiya tuzilishiga quyidagi uchta sohaga oid muammolar 
kiradi: 
– katta guruhlar (makromuhit)dagi ijtimoiy-psixologik hodisalar. 
Ularga ommaviy kommunikatsiya (radio, televideniye, matbuot va 
boshqalar) muammolari, ommaviy kommunikatsiya vositalarining 
odamlarning turli xildagi jamoalarga ta’sir qilish mexanizmlari va 
20

---

samaradorligi, modalarning, mish-mishlarning, umumiy qabul qilin-
gan did, rasm-rusumlar, soxta fikrlar, ijtimoiy kayfiyatlarning tarqa-
lish qonuniyatlari, sinflar va millatlar psixologiyasi muammolari, din 
psixologiyasi kiradi. 
Kichik guruhlar (mikromuhit)dagi ijtimoiy-psixologik hodisalarga 
tor doira guruhlaridagi psixologik sig‘ishuvchanlik, shaxslararo muno-
sabat, vaziyat, guruhdagi vaziyat, lider va yetakchilar mavqei, guruh 
turlari (assotsiatsiya, korporatsiya, jamoalar)ning muammolari, rasmiy 
va norasmiy guruhlarning nisbati, kichik guruhlarning mikdoriy 
chegaralanganligi, guruhlar jipsligining darajasi va sabablari, guruhda-
gi kishilarning bir-birini tushuna bilishi, undagi qadriyatlar va shu 
kabi ko‘pgina masalalar kiradi. 
Psixologiya fani bir qancha fanlar bilan yaqin aloqada, jumladan 
falsafa, pedagogika, tabiatshunoslik, shuningdek barcha tabiiy-ijti-
moiy fanlar bilan ham bog‘liq psixologiya, bir tomondan, falsafa, 
ikkinchi tomondan, tabiiy fanlar, uchinchi tomondan esa ijtimoiy 
fanlar o‘rtasida joylashgan oraliq mavqega ega bo‘lgan fandir.
Xulosa qilib aytganda, psixologiya o‘zining barcha sohalarida o‘z 
tadqiqot predmetini, nazariy prinsiplarini, saqlab kelayotir. Hozirgi 
davrda psixologiya sohalarining kengayishi psixologik bilimlardan 
ijtimoiy turmushda, ishlab chiqarishda, tibbiyotda, ta’lim-tarbiya 
jarayonida foydalanish fanimiz mavqei va nufuzini yanada 
oshirmoqda.
21

---