O‘zbekiston respublikasi ichki ishlar vazirligi a k a d e m I y a b. N. Sirliyev a. A. Beknazarov

Individual-psixologik xususiyatlar – temperament, xarakter, 
qobiliyat, iste’dod, yo‘nalganlik.
Psixologik tadqiqot metodlari psixologiya amal qiladigan nazariy 
prinsiplarga va psixologiya hal etayotgan aniq vazifalarga bog‘liq 
ekanligini ko‘rsatib beradi. Psixologiyaning nazariy negizini dialektik 
materializm tashkil etadi, shuning uchun ham psixologik tadqiqotga 
prinsipial yondashuv dialektik metod talablaridan kelib chiqadi. 
Dialektik metod predmeti uning barcha aloqalari va bevosita ifodalari 
orqali o‘rganish, eng avvalo, hodisa va qonuniyatlarning muhim alo-
qalari va munosabatlarini aniqlashni, o‘rganilayotgan narsani rivojla-
nish jarayonida deb qarashni, ziddiyatlar hamda qarama-qarshiliklar 
birligi va kurashining, miqdorni sifatga o‘zgarishining ochib berili-
shini taqozo qiladi.
Psixologiya metodlariga tarixiy jihatdan yondashmoq lozim. Shu 
jihatdan psixologiya metodlari uning predmeti kabi tarixan anchagina 
o‘zgarishlarga duch keldi. Psixologik tadqiqotlar predmetining alohida 
xususiyatga egaligi uning alohida tadqiqot metodlariga ega bo‘lishi 
zarurligi haqidagi fikrni ilgari surmasdan qo‘ymasdi. 
Idealistik psixologiya yagona bir metodni tavsiya eta olgan va shu 
metod yordamida kishi «ruhiga» kirib borishga uringan. O‘zini o‘zi 
kuzatish (introspeksiya, ya’ni ichkaridan ko‘rish) ana shunday metod 
edi. 
Ilmiy psixologiyada qabul qilingan ong bilan faoliyatning birligi 
prinsipi psixologik tadqiqotda obyektiv metodning negizini tashkil 
etadi. 
Psixologiyada tadqiqotning subyektiv va obyektiv metodlari bir-
birini inkor etadi. Haqiqiy ilmiy psixologiya psixikani o‘rganishning 
obyektiv metodlaridan foydalanish va fanda bundan boshqa metodlar-
ning bo‘lishi mumkin emasligini tushuntirishi kerak. 
Hozirgi zamon psixologiyasining ilmiy tadqiqotga yana bir mu-
him talabi psixik faktlarni genetik (tarixiy) jihatdan o‘rganish prinsi-
piga amal qilishni taqozo etadi. Genetik prinsipning mohiyati shundan 
iboratki, o‘rganilayotgan psixik hodisaga jarayon deb qaraladi va 
13

---

tadqiqotchi dialektik rivojlanishning barcha holatlarini tiklashga, ular 
bir-birlarini qay yo‘sinda almashtirishlarini ko‘rish va tushunib yetish-
ga harakat qiladi, o‘rganilayotgan psixik faktni uning muayyan tarixi 
jihatdan tasavvur etishga urinadi. Psixologiyada genetik prinsipdan 
foydalanish zaruriyati P. P. Blonskiy, A. S. Vigotskiy, S. L. Rubin-
shteyn, A. N. Leontyevlarning asarlari tufayli kelib chiqdi. 
Tadqiqotlarni amalga oshirishning genetik prinsipi keyingi yillar-
da bolalar psixologiyasida bola shaxsini bo‘ylama kesimi bo‘yicha 
o‘rganish metodi (longityud) deb ataladigan metod sifatida ancha keng 
qo‘llanilmoqda. Bu metod yordamida psixik rivojlanish davrlarga 
bo‘lish yo‘li bilan (ya’ni rivojlanishning alohida yosh bosqichlarini 
ta’riflash va ularni o‘zaro bir-biriga taqqoslash) emas, balki bola 
shaxsini unga ta’lim berishning maxsus tashkil etilgan sharoitlarida 
qator yillar mobaynida uzoq vaqt o‘rganish natijasida aniqlanadi. 
Psixologiyaning asosiy metodlari quyidagilar hisoblanadi: 
tashqi;
1) kuzatish 
ichki; 
laboratoriya; 
2) eksperiment 
tabiiy; 
3) suhbat; 
4) anketa; 
5) sotsiometriya; 
6) faoliyat natijalarini o‘rganish; 
7) test; 
8) biografik. 
Kuzatuv, agar tashqi hodisalarni tasvirlash bilan cheklanib qol-
masdan, ushbu hodisalarning psixologik tabiatini izohlab berish dara-
jasiga ko‘tarilsa, psixik tadqiqot metodi bo‘la oladi. Ilmiy psixologik 
kuzatuv turmushdagi kuzatuvdan farqli o‘laroq, xulq-atvor va faoliyat-
ning kuzatilgan faktini tasvirlashdan uning ichki psixologik mohiyati-
ni tushuntirib berishga muqarrar o‘tilishini taqozo etadi. Psixologik 
kuzatuvlarning jiddiy muhim talablari aniq rejaning bo‘lishi va 
shuningdek olingan natijalarning maxsus kundalikda qayd etilishidan 
iborat. 
14

---

Yangi psixologik faktlarga ega bo‘lishning va obyektiv tarzda 
ilmiy bilishning asosiy vositasi eksperiment metodidir. Eksperiment 
metodining ikkita asosiy turi farqlanadi: laboratoriya eksperimenti va 
tabiiy eksperiment. 
Laboratoriya eksperimentining xarakterli belgisi faqat uning labo-
ratoriya sharoitlarida maxsus psixologik asbob-uskunalar yordamida 
o‘tkazishi va sinaluvchilarning xatti-harakatlari yo‘l-yo‘riqqa binoan 
sodir bo‘lishi bilangina emas, balki sinalayotganini biladigan sinaluv-
chi (garchi odatda sinalayotgan kishi eksperimentning mohiyati nima-
lardan iboratligini, nimani va nima maqsadda tadqiq qilishayotganini 
aniq bilmasa ham) kishining munosabati bilan ham belgilanadi. Labo-
ratoriya eksperimenti yordamida diqqatning xossalarini, idrok va xoti-
ra, sezgi chegaralarini va boshqalarning o‘ziga xos jihatlarini tadqiq 
qilish mumkin. 
Tabiiy eksperiment (birinchi marta 1910 yilda A. F. Lazurskiy 
taklif etgan) mo‘ljallanganiga ko‘ra, eksperiment o‘tkazilayotganini 
biladigan sinaluvchida hosil bo‘ladigan zo‘riqishga yo‘l qo‘ymasligi 
va tadqiqotni odatdagi, tabiiy sharoitlar (dars, suhbat, o‘yin, uy vazifa-
larini bajarish va boshqalar)ga ko‘chirishi lozim. 
Suhbat metodi yordamida shaxsni o‘rganishda suhbat maqsadi va 
vazifasini belgilash, suhbat mavzusining obyekti va subyektini tan-
lash, muddati va vaqtini aniqlash, uni individual, guruhiy va jamoa 
shaklida o‘tkazish, mavzuga bog‘liq savol-javob tizimini tayyorlash 
kabilar ko‘zda tutiladi. 
Test metodi orqali psixologiya fanida taxminan 1905 yildan bosh-
lab A. Bine insonning aqliy o‘sish darajalarini o‘rgangan. «Test» 
inglizcha so‘z bo‘lib, sinash, tekshirish ma’nosini anglatadi. Shaxs-
ning aqliy taraqqiyotini va boshqa psixik xususiyatlarini tekshirishda 
qo‘llaniladigan standart masalalar va topshiriqlar test deb qabul 
qilingan. 
«Psixologiya tadqiqot metodi» muayyan ilmiy-psixologik 
muammoni hal etishning maxsus metodikasi ma’nosida ham ish-
latiladi. 
Tadqiqot to‘rt bosqichga ajratiladi: 
1) tayyorgarlik bosqichi;
2) eksperimental bosqich; 
3) tadqiqot ma’lumotlarini sifat jihatdan qayta ishlash; 
15

---

4) olingan ma’lumotlarni sharhlab berish. 
Tayyorgarlik bosqichida har xil vositalar yordamida materiallar 
o‘rganiladi va dastlabki ma’lumotlar to‘planadi. Eksperimental bos-
qichda tadqiqotning muayyan metodikasi amal qiladi, o‘z navbatida, 
bu bosqich birin-ketin qo‘llaniladigan qator bo‘g‘inlarga – eksperi-
ment seriyalariga bo‘linadi. 
Tadqiqotning uchinchi bosqichi tadqiqot ma’lumotlarini sifat ji-
hatdan qayta ishlashda psixologiyaning matematik apparatini – dastlab 
ilgari surilgan farazlarning tasdig‘i tarzida olingan xulosalarning haq-
qoniyligi haqida hukm chiqarish imkonini beradigan turli statistik 
usullarni va ehtimollik nazariyasi asosiy qoidalarining qo‘llanishini 
taqozo etadi. 
Tadqiqotning to‘rtinchi bosqichi olingan ma’lumotlarni izohlab 
berish, ularni psixologik nazariya asosida talqin qilish, farazning 
to‘g‘ri yoki noto‘g‘riligini uzil-kesil aniqlashdan iboratdir. 
Shunday xulosa qilish mumkinki, psixologik muammolarning il-
miy jihatdan hal etilishi, zarurat tug‘ilganda, tegishli muayyan psixo-
logik metodikani qo‘llay bilishni talab qiladi (ana shunday bir qator 
kategoriyalar, prinsiplar va metodikalar umumiy psixologiya kursi-
ning asosiy bo‘limlarini bayon qilish jarayonida ko‘rib chiqiladi). 
Psixologik tadqiqotning obyektiv metodlaridan keng foydalanish, turli 
muayyan metodikalarning qo‘llanilishi hozirgi zamon psixologiyasida 
tadqiqotlarning yuksak darajada olib borilishini ta’minlaydi. 
Psixologiya fanining metodologik va nazariy muammolari haddan 
tashqari ko‘p bo‘lib, ularni muvaqqat ilmiy jamoalar tuzish orqali 
hamkorlikdagi ilmiy faoliyat negizida hal qilish mumkin. Muayyan 
darajada empirik, materiallar to‘plash, ularni psixologik nuqtai nazar-
dan tahlil qilish, ma’lum ilmiy mezon asosida amaliy ma’lumotlarni 
tartibga keltirish, aniq xulosalarga kelish fan oldida turgan ulkan 
vazifalarni muvaffaqiyat bilan bajarish imkoniyatini yaratadi.