O‘zbekiston respublikasi ichki ishlar vazirligi a k a d e m I y a b. N. Sirliyev a. A. Beknazarov
Yüklə 325,56 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
liklardan qochish motivi bor. Odamlar ham u yoki bu faoliyatga
kirishishda qaysi motivni mo‘ljallashlariga qarab farqlanadi. Masalan, faqat muvaffaqiyat motivi bilan ishlaydiganlar oldindan ishonch bilan shunday ish boshlaydilarki, nima qilib bo‘lsa ham, yutuqqa erishish ular uchun oliy maqsad hisoblanadi. Ular hali ishni boshlamay turib, yutuqni kutadilar va shunday ishni amalga oshirsa, odamlar ularning barcha harakatlarini ma’qullashlarini biladilar. Bu yo‘lda ular nafaqat o‘z kuch va imkoniyatlarini, balki barcha imkoniyatlar – tanish- bilishlar, mablag‘ kabi omillardan ham foydalanadilar. Boshqa xulq-atvorni muvaffaqiyatsizlikdan qochish motiviga ta- yangan shaxslarda kuzatish mumkin. Masalan, ular birinchilardan farqli o‘laroq, ishni boshlashdan avval nima bo‘lsa ham, muvaffaqi- yatsizlikka duchor bo‘lmaslikni o‘ylaydilar. Shu tufayli, ularda ko‘p- roq ishonchsizlik, yutuqqa erishishga ishonmaslik, pessimizmga o‘x- shash holat kuzatiladi. Shuning uchun bo‘lsa kerak, oxir-oqibat ular baribir muvaffaqiyatsizlikka uchrab, «o‘zi sira omadim yurishmaydi- gan odamman-da» degan xulosaga keladi. Hayvonning xatti-harakati hamisha u yoki bu ehtiyojni qondirish- ga bevosita yo‘naltirilgan bo‘ladi. Ehtiyoj hayvonni faqat faollikka undab qolmasdan, balki ushbu faollikning shakllarini ham belgilaydi. Odamning xulq-atvori esa butunlay boshqacha tarkib topgandir. Asl ma’nodagi ehtiyojning o‘zi emas, balki uni qondirishning ja- miyatda qabul qilingan usullari xatti-harakatning shakllarini keltirib chiqaradi. Agar hayvonlarning xatti-harakati butunlay atrof muhit bi- lan belgilansa, kishining faolligi uning ilk yoshlaridanoq butun insoni- yat tajribasi va jamiyat talablariga ko‘ra yo‘naltirib boriladi. Faoliyat kishining anglanilmagan maqsad bilan boshqarib turadi- gan ichki (psixik) va tashqi (jismoniy) faolligidir. Faoliyat bilish va iroda bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, ularga tayanadi, bilish va iro- daviy jarayonlarsiz uning yuz berishi mumkin emas. 102 Faoliyat voqelikka nisbatan faol munosabat bildirishning shunday bir shaklidirki, u orqali kishi bilan uni qurshab turgan olam o‘rtasida real bog‘lanish hosil qilinadi. Odam faoliyat orqali tabiatga, narsalar- ga, boshqa kishilarga ta’sir ko‘rsatadi. Faoliyatning bitta oddiy joriy vazifani bajarishga yo‘naltirilgan, nisbatan tugallangan har bir shunday qismini harakat deb atash mumkin. Harakat qay yo‘sinda nazorat qilib boriladi? Bu o‘rinda ko‘p narsa aniqlangan emas. Bu, shubhasiz, sezgi a’zolari (ko‘rish, eshitish, mu- shaklar sezgisi) vositasidagina ro‘y berishi mumkin. Ko‘rib turganimizdek, ushbu barcha mo‘ljallar sa’y-harakatlarni harakat maqsadiga muvofiq tarzda belgilaydi. Kishining maqsadi ko‘pincha muayyan vaqt ichida va harakatlar yordamida erishishi mumkin bo‘lgan narsalardan iborat bo‘ladi. Demak, maqsad miyada faoliyatning bo‘lajak natijasining timsoli, o‘zgarib turadigan andazasi tarzida namoyon bo‘ladi. Aynan o‘sha orzu qilingan (ehtiyoj sezilsa) bo‘lg‘usi andaza bilan harakatning amaldagi natijalari taqqoslanadi, aynan o‘sha andaza sa’y-harakatlarning shakl-shamoyilini belgilab va to‘g‘rilab turadi. Tashqi, real harakatdan ichki, timsoliy harakatga bu xildagi o‘tish jarayonini interiorizatsiya (tom ma’noda aytganda, ichki tarzga ay- lanish) deb ataladi. Interiorizatsiya tufayli kishi psixikasi ma’lum bir vaqt ichida e’tiborda bo‘lmagan narsalarning timsolidan foydalanish qobiliyatiga ega bo‘ladi. Kishi muayyan daqiqa chegaralaridan tashqa- riga chiqib «xayolida» o‘tmishga va kelajakka, vaqtga va bo‘shliqqa erkin ko‘chib o‘tadi. Psixologiya interiorizatsiyaning qanday yuz berishini barcha jihat- lariga qadar to‘liq bilmaydi. Lekin shu narsa aniq isbot qilinganki, bunday o‘zgarishning muhim quroli bo‘lib so‘z, o‘zgarish vositasi bo‘lib esa nutqiy faoliyat xizmat qiladi. So‘z buyumlarning muhim xossalarini va axborotdan foydalanishning insoniyat amaliyotida yuzaga kelgan usullarini belgilaydi va o‘zida mujassamlashtiradi. Shu- ning uchun ham so‘zlarni to‘g‘ri ishlatishga o‘rganish ayni chog‘da buyumlarning muhim xususiyatlarini va axborotdan foydalanishning usullarini o‘zlashtirishdan iboratdir. Kishi faoliyatining tashqi (jismoniy) va ichki (psixik) jihatlari chambarchas bog‘liqdir. Tashqi jihat – odam tashqi olamga ta’sir ko‘r- 103 satish uchun qiladigan sa’y-harakatlar – motivlashtiruvchi, bilishga undovchi va boshqaruvchi ichki (psixik) faoliyat bilan belgilanadi va yo‘naltiriladi. Ikkinchi tomondan, butun ana shu ichki, psixik faoliyat buyumlar va jarayonlarning xususiyatlarini o‘zida namoyon qiladigan, ularning maqsadga muvofiq tarzda qayta o‘zgartirilishini amalga oshiradigan, psixik andazalarning o‘xshashlik darajasini, shuningdek erishilgan natijalar va harakatlarning kutilganlariga muvofiqligi dara- jasini ko‘rsatadigan tashqi jihat tomonidan yo‘naltirilib va nazorat qilib turiladi. Shunga muvofiq tarzda tashqi, muayyan faoliyatni ham ichki, psixik faoliyatning eksterizatsiyalashuvi (tom ma’noda ichki tarzda aylanishi) deb qarash mumkin. Shunday qilib, faoliyat haqida gapirish mumkin bo‘lishi uchun ki- shi faolligida anglanilgan maqsadning mavjudligini aniqlash lozim. Faoliyatning barcha qolgan jihatlari – uning motivlari, bajarilish usul- lari, tegishli axborotni tanlash va qayta ishlash anglanilgan bo‘lishi ham, anglanilmagan bo‘lishi ham mumkin. Yüklə 325,56 Kb. Dostları ilə paylaş:
|