Preprint · January 2019 doi: 10. 13140/RG
Yüklə 1,92 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
YER SOLIG‘I VA NARXI
Tuproqning agrokimyoviy, agrofizikaviy xossalari, tabiiy geografik sharoiti, o‘rnashgan joyi, ekologik holati birgalikda uning narxini belgilashi mumkin. Uning qiymatidan kelib chiqib, unga soliq belgilash ham yo‘lga quyiladi. Tuproqni xossalarini nisbatan osongina yomon tomonga qaratib buzish mumkin, lekin uni tuzatish, yaxshilash esa juda murakkab va mashaqqatli mehnat talab qiladi. Ko‘pchilik hollarda tuproqqa bo‘lgan munosabatimiz yomon, yoxud beparvo, bu esa oxir oqibatda tuzatib bo‘lmas natijalarga olib keladi. Bunday bo‘lishiga sabab tuproqlarimiz, yerlarimiz bepul, qolaversa egasiz. Mamlakat miqyosida oladigan bo‘lsak yiliga unudorlikni yo‘qolgan qismini hisoblasak katta-katta raqamlarni tashkil qildi. Biz bu yo‘qotishni pulga aylantiradigan bo‘lsak, miliardlab so‘mni tashkil qiladi. Lekin bu yo‘qotishlar pul tariqasida hech ham hisoblangani yo‘q. Hatto almashlab ekish maydonida birigada uchun, xo‘jalik uchun ham hisoblanmaydi. Yerdan, tuproqdan yana ham samaraliroq foydalanish uchun yangicha sharoitda, yangicha xo‘jalik yuritishda, tuproqlarni degradatsiyalanishdan himoya qilishda ularga, ya’ni tuproqqa va Yerga narx qo‘yish maqsadga muvofiq. Albatta bizning mamlakatimizda Yer davlat mulki ekanligini ham unutmasligimiz kerak. Yerga va tuproqqa qo‘yilgan narx-navolar bir xilda bo‘lmaydi va bo‘lishi ham mumkin emas. Narx eng avvalo tuproq unumdorligi va yer maydonining texnologik xususiyatlariga bog‘liq holda ishlangan bo‘lishi kerak. No qishloq xo‘jalik maqsadlari uchun ajratiladigan yerlarning narxi maqsadga qarab, joylashgan joyiga bog‘liq ravishda xilma-xil bo‘lishi tabiiy holdir. Shuni alohida aytish mumkinki ishni biroz soddalashtirish uchun, tuproqqa va yerga alohida-alohida asosiy narx belgilanishi kerak. Bu narxga turli koeffitsiyentlarni ko‘paytirish asosida keyingi, ya’ni aniq bir moydon tuprog‘i yoki yeri uchun narx ishlanadi. Bu masalalar murakkab bo‘lib, qator o‘rinlarda o‘z echimini kutmoqda. Ayni bir vaqtda tuproqqa narx belgilash, yerga narx qo‘yish quyidagi asosiy maqsadlarni ko‘zda tutadi. 1. Eng avvalo tuproq unumdorligini saqlash va oshirishga qaratilmog‘i darkor, ya’ni shuni ko‘zda tutadi. 2. Sug‘oriladigan qishloq xo‘jaligi yerlarini boshqa noqishloq xo‘jalik maqsadlari uchun ajratishni kamaytirishga, imkoni bo‘lsa, to‘xtatishga xizmat qilishi kerak. 3. Qishloq xo‘jaligi uchun nobop yerlarni qishloq xo‘jaligi oborotiga kiritish, rekultivatsiya ishlarini kuchaytirishga xizmat qilishi kerak. Yerga, tuproqqa quyiladigan narxni bir xilga keltirish mumkin ham emas, mantikdan ham uzoq. Shu bois yerga, tuproqqa quyiladigan narx mintaqa, viloyat, 74 tuman, xo‘jalik tuproq ayirmasigacha borishi kerak. Demak alohida-alohida ishlanmog‘i darkor. Masalan; bo‘z tuproqlar uchun narx ishlanganda eng avvalo bu tuproqlarni sug‘oriladigan va sug‘orilmaydigan, nam bilan ta’minlangan va ta’minlanmagan hamda tipchalarga bo‘linishi e’tiborga olinadi va asosiy narx ishlanadi. Keyinchalik sho‘rlanganligi, eroziyalanganligi, mexanik tarkibi va boshqalarni e’tiborga oluvchi maxsus pasaytiruvchi koeffitsiyentlar ishlanib asosiy narxga ko‘paytirish asosida oxirgi narx chiqariladi. Buni quyidagicha tasvirlash mumkin, aytaylik eskidan sug‘oriladigan tipik bo‘z tuproqlarning yagona narxi 100 ming so‘m. Bu tuproq kuchsiz sho‘rlangan (pasaytiruvchi koeffitsiyent 0,85), kuchsiz yuvilgan (0,88), o‘rtacha toshli (0,79) bo‘lsa, u holda bu yerimizning narxi (N) N = 100*0,85*0,88*0,79=59 ming 92 so‘mni tashkil qiladi. Bu o‘rinda eng murakkab ish dastlabki stavka narxini belgilash va koeffitsiyentlarni aniqlash hisoblanadi. Bu kabi ishlar respublika tuproqlari uchun ilmiy asoslangan tarzda haligacha ishlanmagan o‘z echimlarini kutmoqda. Mamlakat bozor munosabatlariga o‘ta boshlagach 1990 yilda "Yer to‘g‘risida"gi qonun qabul qilindi, unga asosan yerga egalik qilish va yerdan foydalanishning pulli bo‘lishi belgilandi. 1993 yil 6 mayda O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi tomonidan "Yer solig‘i to‘g‘risida"gi maxsus qonun qabul qilindi, unda soliq solishning ob’ektlari va sub’ektlari, imtiyozlar, soliq to‘lash tartibi va hokazolar batafsil belgilab berildi. Yer solig‘ining joriy etilishi bilan mamlakatda yer munosabatlarini tartibga solishning chinakam iqtisodiy vositalari paydo bo‘ldi. Yerdan samarali foydalanish, sug‘oriladigan yerlarni iqtisodiy usullar yordamida asrash hozirgi davrda yerdan pulli foydalanishni joriy etishning asosiy maqsadi hisoblanadi. Yer solig‘i stavkalari, jahon amaliyotida qabul qilinganidek, yer qiymatidan kelib chiqib belgilanadi. Jahon bo‘yicha yer solig‘i stavkalari o‘rtacha yer qiymatining 5% ni tashkil qiladi. Bizning mamlakatimizda tabiiy geografik, iqtisodiy va boshqa ko‘rsatkichlarni hisobga olib bu raqam 3% deb qabul qilingan. Yer uchun to‘lanadigan soliq miqdori bizning mamlakatimizda yerlarni sifati, tabiiy iqlim mintaqalari bo‘yicha tabaqalashtirish maqsadida sug‘oriladigan yerlar uchun soliq stavkalari ma’muriy tumanlar bo‘yicha, ularning tuproqlarini ball bonitetilariga tayangan holda 10 darajaga bo‘lib belgilangan. Bonitet ballarini aniqlashda yuqorida tanishganimizdek tuproqlarning genetikaviy kelib chiqishi, sug‘orishning davomiyliligi, agroiqlimiy resurslar va boshqa tuproqning qator xossa va xususiyatlari e’tiborga olinadi va 100 balli tizimda aniqlanadi. Sug‘oriladigan yerlarda joylashgan jamoatchilik qishloq xo‘jaligi yerlari uchun to‘lanadigan yer solig‘i stavkalari quyidagicha qabul qilingan. Misol tariqasida Farg‘ona viloyatining ayrim tuman va shaharlari uchun yer solig‘i stavkalari (42) jadvalda ko‘rsatilgan. Bu stavkalarni ishlab chiqish jarayonida tuproqning ball boniteti, kategoriyasi e’tiborga olingan. |