Uliwma psixologiya kk

 
 
 
Ta`kirarlaw ushin sorawlar. 
-
Seziw degenimiz ne 
-
Seziwdin` tu`rlerine minezleme berin`. 
-
Qabil etiw ha`m onin` tu`rleri. 
A`debiyatlar. 


«Psixologiya» Tekst lektsii T- 2002, 


Esh psixologiyasi ha`m ped. psixologiya. TDPI. T- 2001 


M.G.Davletshin, S.M.Tuychieva. «Umumiy Psixologiya», T. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

48
Qabil etiw 
 
J o b a s i: 
1.Qabil etiw xakkinda tusinik. 
2.Qabil etiwdin fiziologiyalik tiykarlari xam turleri. 
3.Qabil etiwdin tiykargi ozgeshelikleri xam tanlaushiligi. 
4.Uakit xam xareketti kabil etiw. 
5.Balalarda kabil etiwdi xam baklagishlikti rauajlandiriu. 
 
1.Bizdi korshap turgan dun`yada oz aldina ayirim kasiyetler emes, al zatlar, narse-karalar, 
kubilislar, sesler emes, al seslerdi shigaratugin zatlar menen kubilislar: jakti emes, al jaktilanip 
turatugin zatlar, iyisler emes, al ankip turatugin ob`ektiler bar. Sonliktan seziulerdin tiykarinda zatlardi 
bir putin turinde, olardin kasiyetlerinin jiyindisi menen birge saulelendiriu protsessi retindegi 
anagurlim jokari darejedegi bilip aliu protsessi duziliui tiyis, bolmasa dun`yani bilip aliu mumkin 
bolmay kaladi. 
Daslepki bapta biz seziuler xakkinda, yagniy zatlar xam uakiyalardin ayirim ozgesheliklerin 
payda ettiriu xakkinda gap jurgizdik. Birak aynala-atirap dun`yani biliu protsessinde bizge ozinin 
ayirim ozgesheligi menen, sonda da jeke xalda tasiyir korsetiwshi zatlar xam uakiyalar kemnen-kem 
ushiraydi. Adette bizge zatlar xam uakiyalar ozlerinin barlik ozgeshelikleri: reni, iyisi, dauisi, dami 
xam tagi baskalari menen tasiyir etip turadi. Misali jas balaga birinshi birinshi martebe alma berilgen 
payitta, onin seziu organina bir uakittin ozinde anik ren de, jagimli iyiste, mazali damde tasiyir 
korsetedi. Bir soz benen aytkanda alma xar kiyli ozgeshelikleri menen tasiyir etedi. Bunda bala tek 
ayirim ozgesheliklerin emes, mumkin zatti (biz keltirgen misalda almani) toligi menen (xar tarepleme) 
biledi. 
Adamnin analizatorlarina tasiyir jasaytugin zatlardin xam kubilislardin miy kabiginda 
(sanamizda) sauleleniuin kabil etiw dep ataydi. Seziu protsessinen ayirmashilik adam kabil etken uakit-
ta zatlardin xam kubilislardin ayirim kasiyetlerin emes, al dogerek-atiraptagi dun`yanin zatlarin xam 
kubilislarin bir putin xalinda bilip alatugininda boladi. 
Qabillau protsessinde zattin tolik obrazinin payda etiliuine sebep adamda omiri dauaminda 
kuramali bir putin kozdiriushilar tasiyri sebepli juda kop bekkem, kuuatli baylanislar juzege kelgen 
boladi. Bir putin kozdiriushilar tasiyrinde juzege kelgen refleksler ushin sol narse xarakterli, bir putin 
narsenin ayirim bolekleri de payda ete aladi. Bugan bir putin narsenin xar bir bolegi baska bolekleri 
menen oz-ara baylaniskan boliui sebep boladi. Eger siz bir adam menen jakinnan dos bolsaniz, siz oni 
xatte kaysi bir ozgesheliginen maselen, dauisinan da taniy alasiz. Bir putin narse (sol adamnin barlik 
ozgeshelikleri) kanday reaktsiya korsetken bolsa, bir putin narsenin ayirim bolegi (dauis)de sonday 
reaktsiya payda etedi. 
Kozdiriushilar kompleksi barkulla tendey tasiyir korsete bermeydi, izbe-iz tasiyir etiwide 
mumkin. Adam kabil etiwde onin kasiyetlerinin kompleksi ten tasiyir etse, dauisi adam sozi izbe-iz 
tasiyir korsetiwshi kozdiriushilar kompleksine misal bola aladi. Kompleks kozdiriushilar ten tasiyir 
etkende kanday reaktsiya juzege kelse, komplekstin bolekleri izbe-iz tasiyir etken uakitta da tap sol 
reaktsiyanin ozi (refleks) payda bola beredi. Bul tajiriybede aniklangan. Maselen adamda belgili gapke 
shartli refleks payda etilgen gap aytiliui menen bir uakitta otkir nurli lampochka da jagilgan, otkir 
jaktilik nuri koriu analizatorinin sezgirligin tomenletken. Natiyje sonday bolip shikkan: putkil gap 
kanday reaktsiyani juzege keltirgen bolsa, gaptin xar bir bolegi de sonday reaktsiyani payda etken, 
bunda gaptin bas boleklerine kobirek reaktsiya etilgen, sebebi tiykargi magana gaptin usi boleklerinde 
jamlesken boladi. Qabil etiwdin bul ozgesheligi turmista mudami kozge taslanip turadi. Sonin ushin 
kandayda bir namani onin boleginen de bilip alamiz, anik bir sozdi onin bas betinen bilip alamiz, 
tekstegi sozdin kate jazilganin, xariplerdi tusirip kaldirganin kormey kalamiz, sebebi putkil bir sozdi 
onin bolekleri kozge taslaniui menen ak kabil etemiz. 
Qabil etiwdin seziu protsessinen ayirmashiligi adam kabil etken uakitta zatlardin xam 
kubilislardin ayirim kasiyetlerin emes, al dogerek atiraptagi dun`yanin zatlarin xam kubilislarin bir pu-
tin xalinda bilip alatugininda boladi. 

---

49
Qabil etiwdin tiykarin seziuler kuraydi, birak kabil etiw seziuler jiyindisinan ibarat bolmaydi. 
Maselen biz kara rennin, kattiliktin xam tuuri muyeshliktin jiyindisin emes, al klass taxtasin kabil 
etemiz. Biz kabil ete otirip, sezimler toparin ayirip ishgarip xam olardi bir putin obrazga biriktirip gana 
koymastan, al usi obrazin tusinip alamiz, oni tusinemiz, bunin ushin ozimizdin otkendegi 
tajiriybemizdi kollanamiz. Baskasha etip aytkanda, adamnin kabil etiwi yadtin xam oylaudin xizmetisiz 
mumkin bolmay kaladi. 
Qabil etiw uyan saulelendiriu emes, al kuramali xizmet boladi, onin protsessinde adam dogerek-
atiraptagi dun`yanin teren bilip aladi, kabil etilip atirgan ob`ektlerdi izertleydi. Qabil etiw xizmetinin 
axmiyetli kurilis bolegi-xareketler: zatti karmalap yamasa onin menen baska bir kiyin xareketti islep 
atirgan koldin xareketleri x.t.b. boladi. Maselen kozdin xareketlerisiz koriu kabil etiwi bolmaydi. 
Egerde arnauli aspabtin jardemi menen kozdin tolik kilt etpey turiuina erisilse, ol ob`ektti kormey kala-
di. Qabil etiw protsessinde soyleu, atau yagniy zatti soz benen bildiriu ulken axmiyetke iye boladi. 
Zattin sirtki korinisi sonshelli emeski yamasa ozgerip ketetugin, bul narse oni darxal bilip aliuga 
mumkinshilik bermeytugin jagdaylar boladi. Bunday jagdaylarga zatti oz ati menen atau, sozge 
baylanisli obrazlardi payda etedi xam olarga zatti tez tanip aliuga mumkinshilik beredi. 
2.Qabil etiwdin fiziologiyalik tiykari zatlar xam uakiyalar kasiyetlerinin barligi xam bir bolegi 
sipatinda tasiyir korsetiwshi kozdiriushilar kompleksinde payda boliushi shartli reflekslerden ibarat. 
Miyde burin juzege kelgen nerv baylanislari adamnin otmish tajiriybesin jamlestiredi. Adam 
otmish tajiriybege ieyligi sebepli de ozine tasiyir korsetip turgan kozdiriushilardi atiraptagi belgili 
zatlar xam uakiyalar sipatinda kabil etedi. Otmish tajiriybe menen xesh bir baylanisli bolmagan narseni 
adam anik bir malim narsedey kabil ete almaydi. Otmish tajiriybege iye bolmaganda adam zatlardi xar 
sapari janasha kabil etedi, bul bolsa adamnin dogerek atiraptagi dun`ya menen munasibetin 
kiyinlastirgan bolar edi. 
Qabil etiwdin tiykari kompleks kozdiriushilar, kozdiriushilardin oz-ara baylanisi xam munasibeti 
tasiyrinde juzege keliushi reflekslerden ibarat bolgani ushin da, kabil etiw onin kuramina kiriushi 
bolek-bolek seziulerdin barliginan sapa ayirmashiligina iye. Qabil etiw saulelendiriudin ozine tan 
jokarirak baskishi. Almani kabil etiw kizil yamasa kogis-sari ren, jagimli iyis xamde mazali dam 
xakkindagi seziulerdin apiuayi jiyindisinan ibarat emes. Qabil etiw ozinin barlik ozgeshelikleri menen 
baska narselerden ajiralip turiushi belgili zattin sauleleniui. Qabil etiw tiykarinda refleksler 
(kozdiriushilardin oz-ara baylanisi xam munasibetine karap payda boliushi refleksler) jatiui adamnin 
soz yamasa melodiyalardi, bul srz kim tarepinen aytiliuinan, melodiya bolsa kanday aspabta 
shertiliuinen, yagniy ayirim kozdiriushilar tasiyrinin ozgeriuinen (juuan yamasa jinishke tonda), 
atkariliuinan katti nazer, belgili manisi, mazmuni menen kabil etiwge mumkinshilik beredi. 
Qabil etiwdin arnauli organlari jok. kabil etiw ushin materiallardi analizatorlar beredi. Qabil 
etiwdin tiykarin nervlik baylanislardin kuramali sistemasi kuraydi. Dogerek atiraptagi dun`yanin zatlari 
menen kubilislari bir katar kasiyetlerge iye boladi xam usi kasiyetler arkali xar kiyli analizatorlarga 
tasiyir jasaydi. Daslep biytanis zatti kabil ete otirip (maselen, limondi) bala onin dongelek formasin 
xam sari renin (koriu analizatori arkali) onin ozine tan xosh iyisti seziu analizatori arkali, jumsak, 
gedir-budir ustingi betin (teri xam xareket etiwshi analizatorlar arkali) onin turshek damin (dam seziu 
analizatori arkali) sezedi. Solay etip, zat usi jagdayda limon, kuramali kompleks turdegi kozdiriushi 
boladi. Degen menen kabil etiw sintetikalik xizmettin natiyjesi, xarkiyli seziulerdin baylanisi boladi. 
Baskasha etip aytkanda, kabil etiwdin tiykarin analizatorlar arkali baylanislar dep atalatugin baylanislar 
xar kiyli analizatorlar arasindagi baylanislar kuraydi. 
Usinday baylanislardin boliui zatlardi tek bir gana bir analizatordin korsetpeleri tiykarinda duris 
kabil etiwge mumkinshilik beredi. Maselen, men granit pltiani koremen xam oni katti jane suuik zat 
dep kabil etemen. Birak denenin kattiligin xam suuikligin koriuge bolmaydi, al bul seziulerdi baska 
analizatorlar beredi. Bul jagdayda koriu analizatorinin koziui analizatorlar arkali baylanislardin tiyisli 
sistemasin kozdirip jiberiuge alip keledi. Sokir bolip tuuilgan,birak operatsyaidan son kozi ashilgan 
adamlardin kabil etiwin baklay otirip6 usinday baylanislardin aniklaniuin attan-anik baykauga 
boladi.Daslepki uakitta olar korgen narsesin zatlardi karmalap koriudin jardemi menen koriu organinin 
korsetpelerin angariuga uyrenbegenshe tusinip ala almaydi. 
Bunday adamlar daslepki uakitlarda kozdin jardemi menen tanis zatlardi angarmaydi. Kozi 
ashilgan adamga shiysheni korsetken xam oinn ne ekenin aniklaudi otinish etken uakitta, ol 
«bilmeymen, bul zat boliui tolik itimal» dep juuap bergen jagday malim. Baska bir adam geometriyalik 

---

50
denelerdi (kubti, shardi, piramidani) korip, olardi karmalap koriu arkali aniklamagansha bul ne ekenin 
xesh kanday tusine almadi. Koriu xam tiyip seziulerdin arasinda baylanis payda bolgannan son zatti 
korip taniu mumkin boladi. 
Egerde kabil etilip atirgan kubilis ozinin tabiyati jaginan tek bir analizatordi tasir jasasa (maselen 
namani kabil etkende yamasa soyleudi kabil etkende) onda kabil etiwdin tiykarin analizatorlar aralik 
baylanislar sistemalari kuraydi. Bul elementlerge katnasina, oz-ara baylanisina tiyisli baylanis boladi. 
Bunday baylanislardin esitiu analizatorinda payda boliui nama ga dauista ga xar kiyli aspablarda 
orinlangan uakitta esitilse de namani ogan jatatugin seslerdin bir-birine bolgan katnasina karay bilip 
aliuga mumkinshilik beredi. Bunday baylanislardin esitiu analizatorinda payda boliui zatlardin kolemi 
xam reni kanday boliuina karamastan zatlardin sulderin ayirip taniudi tamiyinleydi. 
Qabil etiwdin manililigi analizatorlardin ekinshi sapargi kabik maydanlari dep atalatugin narsenin 
jumisi menen baylanisli boladi. Analizatorlardin kabik tarauinda kozip ketken uakitta seziudi 
tamiyinleytugin birinshi sapargi maydanlardi xam jumisi seziulerdi bir putin obrazga biriktiriuden jane 
oni tusinip aliudan ibarat bolgan ekinshi sapargi maydanlardi ayirip shigaradi. Birinshi sapargi koriu 
maydanlari kushsiz elektr togi menen kizdirilgan uakitta adam ren daklarin, sauleni tutangan otti, 
ekinshi saparga koriu maydanlari kozdirilgan uakitta tanis juzlerdi, zatlardi, xayuanatlardi koretugin 
bolgan. Usigan usas kuilis birinshi xam ekinshi sapargi esitiu nuktalari kozdirilgan uakitta da baklanadi 
(shaukimlar esitiliui xam kushliligi xar kiyli bolgan emeski, sesler yamasa dauislar, sozler muzikalik 
aspablardin sesleri). 
Qabil etiw protsessinde barlik analizatorlar birgelikli rol` atkara bermeydi. Analizatorlardin biri 
adette jetekshi boladi. Qabil etiwde kaysi analizator tiykargi rol` atkaratuginina karay kabil etiwdin xar 
kiyli turlerin ayirip shigaradi. Koriu, esitiu, tiyip seziu kabil etiwi siyakli turleri en kop taralgan boladi. 
Qabil etiwdin kuramali turleri kabil etiwdin xarkiyli turlerinin jiyindisinan, birigiuinen ibarat boladi. 
Qabil etiw eriksiz xam erikli degen turlerge bolinedi. Eriksiz kabil etiwde zatlar adamnin 
sanasinda burinnan mak- 
set koyilmagan xalda payda boladi. Adette zatlar xam uakiyalardin sirtki ozgeshelikleri, adamnin 
sezimlerine tasiyir etiwi eriksiz kabil etiwdi juzege keltiredi. 
Erikli kabil etiwde adam oz aldina belgili makset, uaziypa koygan boladi. Erikli kabil etiwde 
adam tek gana esitpeydi, mumkintinlaydi, kozden keshirip gana koymaydi, mumkin xar tarepleme 
uyrenedi. Erikli kabil etiw kop jagdaylarda kaysi bir xizmettin kuramina kirgen boladi. Maselen 
kanday da bir narseni isleu xam muzika shertiu maksetinde okiushilar sizilma yamasa notani kabil 
etedi. Bir kansha jagdaylarda erikli kabil etiw oz xalindagi xizmet sipatinda juz beredi. 
3.Qabil etiw adamnin otmishtegi tajiriybege xam buringi epbil etiwleri menen tigiz baylanisli 
boladi. Qabil etiw protsessinde taniu ogada axmiyetli boladi, onisiz xakiykatinda kabil etiw bolmaydi. 
Taniu protsessinde adam xazirgi uakitta korip turgan narsesinin obrazin ozinin yadinda saklanip kalgan 
buringi kabil etiwlerdin obrazina jalgastiradi, egerde usi obrazlar saykes kelse, adam aldinda turgan 
zatti taniydi. Men usi zatka karayman xam oni kalem retinde kabil etemen, birak men oni ozimde 
buringi tajiriybe tiykarinda kalemler tuurali tusinik juzege keliui, natiyjesinde kalem retinde kabil 
etemen. 
Adam usi zat jatatugin zatlardin tek toparin aniklagan uakitta taniu spetsifikalik emes xam adam 
anik zatti tanigan uakitta spetsifikalik boladi. 
Qabil etiw kabil etip atirgan shaxstin psixikalik ozgesheliklerinen, yagniy onin 
bagdarlaniushiliginan, koz-karasinan, isenimlerinen, intasinan, kizigiushiliklarinan, ol basinan keshirip 
atirgan sezimlerden garezli boladi. Koz kulak, kol emes, al adam jeke kabil etedi. Kiyin, kuuanishli, 
koterinki adam xam kapa, uskini kuyilgan adam dogerek atiraptagi narselerdi putkilley xarkiyli kabil 
etetuginin kim bilmeydi. 
Qabil etiwdin tanlaushiligi. Adamnin onin jeke kelbetinin ozgesheliklerinen garezli bolatugin 
kabil etilip atirgan narsege belgili bir katnasi kabil etiwdin tanlaushiliginda korinedi. Qabil etiwdin 
tanlaushiligi-bul baska ob`ektlerge karaganda tek bir ob`ektlerdin basim kopshiligin ayirip shigariu 
boladi. Xar bir kaniyge zatlardagi xam kubilislardan tiykarinan alganda ozin kiziktiratugin, ozi 
uyrenetugin narseni kabil etiwge umtiladi, ol ozi kizikkan zatlardagi xam kubilislardagi mayda 
shuydelerdi angarmaydi. Sonliktan xar kiyli kaniygeliklerge iye bolgan adamlarda kasiplip kabil etiw 
tuurali aytadi. Kandayda bir kuramali mexanizmdi injener-konstruktor, texnikaga kizikkan okiushi xam 

---

51
ayteuir 
bir 
narsege 
kizigiushi 
adam 
xarkiyli 
kabil 
etedi. 
Atizdi 
suuretshi, botanik, 
geolog,agronom,anshi xar kiyli kabil etedi. 
Qabil etken uakitta adamnin dikkat orayinda turgan narseni kabil etiw ob`ekti, al kalgan barlik 
narseni fon dep ataydi. Baskasha etip aytkanda usi payitta kanday da bir narse adamnin kabil etiwinde 
tiykargi, al kandayda bir narse ekinshi darejeli boladi. Adamlar kop koshede oz dostiniz benen soylesip 
turip, siz kopshilik arasinda oz dostinizdi attan anik koresiz, al barlik adamlar topari siz ushin tek fon 
bolip kaladi. Egerde adamlardin arasinda kandayda bir ayiriksha uakiya juz berse, sizin dikkatiniz 
sogan auisip ketedi xam siz endi soylesip turgan adaminizdi azirak, al dogerek atiraptagilardi kobirek 
kabil etesiz. 
Qabil etiw ob`ektin ayirip shigariu xam fonnin boliui kabil etiwdin tanlaushiliginin ozine tan 
korinisi boladi. Siz suurette kempirdi koresizbe yamasa kelinshekti koresizbe-bul narse kabil etiwdin 
ob`ekti anagurlim aykin xam anik etip fonnan ayirip shigariuga jardem beriu arnauli uaziypa bolip 
kaladi. Siz jolda isleushi adamlar kizgilt-sari jaketlerdi kiyip jumis islep atirganina dikkat audargan 
shigarsiz, balkim kizgilt sari ren sur joldin yamasa jasil osimliklerdin foninda kozge attan anik 
badirayip korinip turadi. Geyde uaziypa kerisinshe-ob`ektti ayirip shigariudi kiyinlastiriudan, oni fonga 
sinirip jiberiuden ibarat boladi. Bul usi iste ogada zarurli burkeu boladi. 
Kishi jastagi mektep okiushilari kilt etpey turgan zatlardin foninda kozdin jauin alatugin etip 
boyalgan zatlardi, jiljimali zatlardi juda anik koredi. Kishi jastagi mektep okiushilari mugallimnin 
doskaga salip atirgan suuretin tap usinday tayar xalinda korsetilip atirgan suuretke karaganda toligirak 
xam anigirak kabil etedi. Okiushinin miynet, okiu, oyin xizmetine kirgizilgen xam sonliktan onin 
jedelligin xam ulken kizigiushiligin payda etetugin barlik narse anagurlim tolik kabil etiledi. Miynet 
sabaklarinda jurgiziletugin xar kiyli ameliy sabaklar zatlardi xam sabaklardi anagurlim teren turde 
kabil etiwge, demk bilip aliuga alip keledi. 
Demek kabil etiw ushin ob`ekttin fonnan ajiraliui yagniy bir narsege karatilganligi xarakterli. 
Soni da aytiu kerek kabil etiw protsessinde tiykargi ob`ekt penen fon ayirim uakitlari orin almasitirip 
turiui da mumkin. Maselen dostiniz benen soylesip turganinizda kandayda bir uakiya juz berip 
dikkatininzdi tartadi xam bul uakiya fonnan ajiralip shigadi da kabil etiw karatilgan tiykargi ob`ekt 
bolip kaladi, dostinizdin sozi bolsa ane sol tiykargi ob`ektti kabil etiwinizge fon bolip xizmet etedi. 
Askeriy xizmette kabil etiwdin bul ozgesheliginen nikaplau maksetlerinde paydalaniladi 
(axmiyetli ob`ektler kozge anik tusip turmaui ushin, olar dogerek atiraptagi baska narseler(fon) tusine 
kirgiziledi, yagniy nikaplanadi). Pedagogikalik jumista, sabakta bolsa kerisinshe, tiykargi ob`ektti 
okiushilardin toligirak xam anik kabil etiwleriushin oni fonnan mumkin bolganinsha ajiratip 
korsetiwge xareket etiledi. 
Qabil etiwdin ayirim narselerge karatiliui ob`ektiv xam sub`ektiv sebeplerge baylanisli boliui 
mumkin. Ob`ektiv sebepler ob`ektilerdin ozinin sirtki ozgeshelikleri, olardin anikligi, tazaligi, 
xareketshenligi, uakti-uakti ozgeriui xam sol siyaklilar menen baylanisli. Qabil etiwdin ayirim 
narselerge sol uakitlari karatiliui eriksiz dikkattin fiziologik tiykarin orientirovka refleksi jamlestiredi. 
Qabil etiwdin tap ane usi ozgesheligi gana adamnin atiraptagi dun`yanin ayirim tareplerin burinnan oz 
aldina makset koymagan xalda, artiksha kush jumsamastan biliuge mumkinshilik beredi. 
Birak ayirim sub`ektiv sebepler-adamnin shaxsiy tajiriybesi, onin zarurlikleri, kizigiulari xam 
kabil etiwdin ayirim narselerge karatiliuin belgileydi. Adam kabil etiwine onin intasi, dun`ya karasi, 
sezimleri ulken tasir korsetedi. 
Qabil etiwdin ayirim narselerge karatiliui xar kiyli sebeplerge baylanisli turakli xam turaksiz 
boliui mumkin. Eger kabil etiwdin ayirim narselerge bagdarlaniui tiykarinda adamnin turakli shaxsiy 
ozgeshelikleri jatsa ol turakli boladi, kerisinshe adamnin keypiyati, sol uakitlari kozlegen maksetleri 
xam baska sebepler menen belgili ob`ektlerge karatilsa, ol turaksiz boladi. 
Bas miy kabiginda en kushli, dominant kozdiriu bolimlerinin juzege keliui shaxstin 
ozgeshelikleri yamasa jagdayi menen baylanisli bolgan kabil etiw bagdarlaniuinin fiziologik tiykarlari 
esaplanadi. Karini juda ash bolgan adamdi oylap korin. Bunday adam koshede baratirip aukatlarga 
karay beredi, baska uakitlarda bunday narselerge ol itibar berilgen bolar edi. Usi uakitlarda bul adam 
aukatlaniu zarurligi sebepli dominant kozdiriu orayi juzege kelgen. 
Qabil etiw ob`ekti xam fon belgili bir sebeplerge baylanisli oz-ara orin almastirgan jagdaylarda 
subdominantaga aylanip kaladi. 

---

52
Okiushilarda bilimlerdi ozlestiriu menen baylanisli bolgan turakli dominantlardi juzege keltiriu 
talim-tarbiya jumisinin ayiriksha axmiyetli mashkalasi. Mugallim, zarurlikler, kerekli kizigiular 
tarbiyalauda okiushilar aldina anik makset koya biliu, tekserilip atirgan ob`ekttin axmiyetin isenimli 
etip aship beriui, yagniy tiyisli dominantti juzege keltiriushi shart-sharayatlardi jarata biliui kerek. 
Qabil etiwdin konstantligi narseni kabil etiw jagdaylari ozgerip turiuina karamay, narsege tan 
bolgan ulkenlik tur, ren xam baska ozgesheliklerdin kabil etiwimizde bir kiyli payda etiw. Maselen 
jaktilik darejesi ozgeriuine karamay biz kardi ak, komirdi bolsa kara narse sipatinda kabil ete beremiz, 
kun jakti uaktinda komir juzinen kaytarilgan nurlardin kushi, karangi uakittagi kar juzinen kaytarilgan 
nurlardin kushine karaganda kobirek xar kiyli jagdayda kitapka karagan uaktimizda kitap tusinigi 
kozdin tor perdesinde tuuiri tort muyeshlik turinde payda bolmasada, mudami biz oni tuuri 
tortmuyeshli turinde kabil ete beremiz. Bul xallardin sebebi, kabil etiw adamnin otmish tajiriybesine 
tiykarlangan boladi, kabil etiw protsessinde zattin ozi gana payda bolip kalmay mumkin kabil etiw 
protsessinde ushirasip atirgan jagdaylarda payda boladi. 
Illyuziya. Qabil etiw protsessinde boleginin putin menen oz-ara baylanisi ulken axmiyetke iye. 
Adette putinnin bolegi kanday korshauda beriliuine, yagniy putinge baylanisli turde kabil etiledi. Oz 
gezeginde putin de ozi jamlesken boleklerdin oz-ara tasiyrine baylanisli turde kabil etiledi. Maselen, 
eki kabatli uy bir kabatli uyler ishinde barkulla biyik, bes kabatli uyler arasinda mudami pas bolip 
korinedi. 
Analizatorlardin saykes emesligi xam baska sebeplerge baylanisli, kabil etiwde zatlar xam 
uakiyalardin turakli turde kate (natuuri) sauleleniui illyuziyalar dep aytiladi. Illyuziyalardi gal-
lyutsinatsiyalardan ajirata biliu kerek. Miydin jumisi isten shikkanda, kobinese adam xar kiyli 
keselliklerge shalinganinda, onda gallyutsinatsiyalar payda boladi. Gallyutsinatsiya uakiyasi payda 
bolganda adamlar sol uakitlari ozlerine tasir etpey turgan xar kiyli narselerdi koredi, xar kiyli dauislardi 
esitedi. 
Sharapant`e illyuziyasi xakkinda birkansha toligirak toktap otiuge tuuri keledi. Bul illyuziyanin 
axmiyeti sonnan ibarat, eger adam korinisi xam auirligi bir kiyli, birak kolemi (ulkenligi) xar kiyli 
bolgan zatlardi kolga alip shamalaganda, usi zatlardan kishkenesi ulkenshe karaganda auirlau kabil 
etiledi. Bul illyuziya adamnin turmis tajiriybesinde nerv baylanislarinin puxta bekkemleniui sebepli juz 
beredi. Bir kiyli materialdan islengan zatlardin kolemi olar kansha ulken bolsa, sonsha auirlau boladi 
dep esaplauga adetlenip kelgenbiz. Sogan baylanisli kolemi kishi xam ulken zatlardi kolga algan 
uaktimizda, olardin xar kaysisina ilayik kush jumsaymiz. Biz keltirgen misalda eki zattin auirligi da 
tendey. Birak ulkenirek zatti uslaganimizda kobirek kush salamiz, kishileu zatti kolga alganimizda 
onsha kush salmaymiz, sol sebepten kishileu zat kiyalimizda auirlauday bolip korinip ketedi. Bul 
misalda bolek (auirlik)tin kabil etiliui putinnin kabil etiliuine (zattin ulkenligi xam turine) baylanisli. 
Qabil etiwdi seziu turlerinen bireuinin onda ustemligine karap, koriu, esitiu, maza xam baska 
turlerge boliuge uyrengenbiz. Birak kabil etiw mudami xarkiyli seziuler xam seziu organlarinin oz-ara 
baylanisi xamde oz-ara tasiyir korsetiwi tiykarinda juzege keledi. Sharpant`e illyuziyasi bugan anik 
misal bola aladi. 
Baklau xam baklagishlik. Maksetli, jobali turde kabil etiwdi baklau dep ataydi. Shaxstin kasiyeti 
retindegi baklagishlik zatlardin xam kubilislardin ozgesheliklerin, sonin ishinde sirttan onshama korine 
bermeytugin xam sirttan karaganda onshama axmiyetli emestey bolip korinetugin mayda-shuydelerdi 
de barinsha tolik angariuga umtiliu jane angara biliu, zatlardagi xam kubilislardagi en mayda 
pariklardi,ozgerislerdi angara biliu boladi. Baklau-bul ayteuir karau emes, al puxta karap shigiu, 
ayteuir tinlau emes, al berilip tinlau boladi. Baklau dogerek-atiraptagi narselerdi terenirek tusiniuge, 
duris juumaklar jasauga mumkinshilik beredi. 
Baklau-bul oylaudin xizmeti-salistiriu, ayirip taniu, tallau jasau menen tigiz baylaniskan kabil 
etiw boladi. Geyde baklaudi oylaushi kabil etiw dep ataytugini tosinnan bolgan narse emes. 
Baklaudi barkulla baklaudin uaziypalarin aykin koz aldina keltiriu xam onin jobasin aldin ala 
islep shigiu menen baylanisli anau yamasa minau maksette amelge asiradi. Anik neni xam kanday 
maksette baklau lazim ekenin bilmesen baklau kiyin boladi. Baklaudin tabisli shigiui adamnin tiyisli 
taraudagi bilimlerinen xam tajiriybesinen garezli boladi. Kanshama kop bilsen zatlarda xam 
kubilislarda sonshama kop narseni koresen. Baklaudin natiyjelerinin tolik boliui xam olardi bir 
sistemaga saliu ushin baklaudin juumaklarin soz benen bildiriu (egerde jazba turde bolmasa, en 
bolmaganda ishinen, oydan), baklaudin natiyjelerinin kanday ekenin tusinip aliu axmiyetli boladi. 

---

53
4.Aynala dun`yadagi narselerdi kabil etiw menen birge biz olardin fazalik ozgesheliklerin-turi, 
ulken-kishiligi, oz-ara bir-birinen xam bizden kanshelli uzak-jakinligin da kabil etemiz. Uakiyalardi 
kabil eter ekenbiz, biz olardin uakit xarakteristikalarin izbe-izligin, kansha dauam etkenligin de albette 
payda ettiremiz. 
Adam tek zatlar xam uakiyalardin gana fazalik xamde uakit jaginan ozgesheliklerin payda etip 
kalmay mumkin usi ozgesheliklerdin ozinde ob`ektiv ortalik sipatinda payda ete aladi. 
Fazani kabil etiw adamnin tuuma ozgesheligi esaplanbaydi. Eger jas narestenin, sonday-ak 
anadan sokir bolip tuuilip keyin ala operatsiya etiw arkali kozi ashilgan adamlardin is-xareketin 
baklasak bugan isenimge erisiu kiyin emes. Jas nareste tobege ildirip koyilgan oyinshikka karay kol 
soziu xam oni uslaudi kop martebe shinigiu isleu natiyjesinde uyrenip aladi. Daslebinde oyinshik 
ozinin renliligi menen balanin itibarin karatip balada kaysi bir orientirovka reaktsiyasin juzege 
keltirsede bala xatte oyinshikka kobirek karap tura almaydi. Operatsiyadan keyin kozi ashilgan adamlar 
daslepki uakitta shardi kobinese duutar sipatinda kabil etedi, jakin araliktagi mayda narseler olardin 
kozine ulken bolip, alisirak araliktagi narseler bolsa kishkentay bolip koringen. 
Kolemli turin kabil etiwde binokulyar koriu iske tusedi, eki koz benen koriledi. Eki koz bir-
birinen belgili aralikta bolgani ushin zattin ogan karagan tarepin kobirek koredi. Eki kozden xar biri 
arkali alingan xam bir-birinen birkansha ajiraliushi belgiler birge kosiliui natiyjesinde jalgiz, birak 
barlik obraz juzege keledi. 
Kolemdi kabil etiwde jakti xam sayanin jaylasiuin esapka aliu ulken axmiyetke iye. Jaktilik xam 
kolenkeden payda bolgan koriu seziuleri koz xareketleri menen kosilip kolem xam rel`ef tusinigin 
juzege keltiredi. Zatlardin kolemin kabil etiwde xareketlerdin roli ulken. Kop jagdaylarda ulken jastagi 
adamlar, asirese balalar zatlardi koz jardeminde kabil etip gana koymay, mumkin olardi kolda uslapta 
koredi. Bunda xareket xam tiyiu analizatorlarinin jumisi koriu analizatorlarinin jumisi menen birge 
kosiladi, bul ses analizatorlardin jumisi ortasinda shartli refleks baylanislarinin juzege keliuine 
mumkinshilik tuudiradi. 
Uakitti kabil etiw degende uakiyalar izbe-izligi xam dauamliliginin miyde payda boliui tusiniledi. 
Uakiyalardin uakit jaginan jakin tasiyir korsetiwleri sebepli shartli releks baylanislarinin juzege 
keliui natiyjesinde uakiyalar miyde izbe-iz payda boladi. Shakmak shagiui menen guldirmama xam 
bult penen jauin oz-ara sebep natiyje baylanislarina bola, sonin menen birge oz-ara belgili tartipte xam 
tek uakit jaginan baylanisina bola da payda boliui mumkin. 
Nerv kletkalarina xar sapari kozdiriushi tasiyir korsetken uakitta, olarda belgili kushtegi koziu 
juzege keledi. Eger kozdiriushi nerv kletkalarina uzak uakit dauaminda tasiyir korsetip tursa, bul 
tasiyirlerdin jamlesiui esabina nerv kletkasindagi koziu kusheyip baradi, kozdiriushinin tasiyir 
korsetiwi toktaui menen nerv kletkasindagi koziu toktaydi. Nerv kletkalarinin belgili jagdaylari da 
uakittin xabarshisina (olsheuine) aylanip kaladi. Tap mine usi en daslep uakitka degen shartli 
reflekslerdi juzege keltiriuge mumkinshilik beredi. Birak uakittin tek juda kiska, yagniy sekundlar 
menen olsheniushi bolegin gana tikkeley kabil etse boladi. Uzakka soziliushi uakit boleklerin kabil 
etiw putkil organizmde juz beriushi protsessler xam jagday menen maselen sharshau xamde dem aliu, 
ashlik sezimnin payda boliui xam sol siyaklilar menen sonday-ak tabiyat zanina karay juzege keliushi 
uakiyalar (kundiz benen keshtin almasip turiui, jil mausimlerinin ozgeriui xam baskalar) menen 
baylanisli. 
Adamga uakittin tez xam asten otip atirganday seziliui kop jagdaylarda adamnin xizmetine xam 
asirese kanday kanday xizmet penen shugillaniuina baylanisli. Kizikli is adamnin xatte uakittin iez otip 
ketkenligin de sezbey kaliuga mumkinshiliu jaratadi. Egerde adam xesh kanday is islemeuge majbur 
bolsa, kandayda bir narseni kutip kalsa, onin oyinda uakit juda asten otip atirganday, sozilip ketkendey 
seziledi, yagniy adam uakit otiuin sub`ektiv turde asirip baxalaydi. 
Jamiyetlik turmis protsessinde adamzat uakit olsheuleri sistemasin-sekund, minut, saat, kun, 
xapte, ay, jil, asir xam baskalardi islep shikkan bolip, bulardi biliuge uyretiw adamlardin sauabin 
asiriuda ayiriksha axmiyetli uaziypa. 
Zatlar fazada oz ornin almastirip turadi. Bul jagdaydin miyimizde payda boliui psixologiyada 
xareketti kabil etiw dep ataladi. Eger zat fazad xarekette bolsa, biz onin xareketin kabil etemiz, 
xarekettegi zat jaksirak koriu (esitiu) shenberinen shetke shiga beriui sebepli de biz onin itibardan 
kashirmau ushin, ol tarepke karaymiz xamde basimizdi buramiz. Baskasha etip aytkanda zattin 
fazadagi xareketi bizdi koz akkomodatsiyasi xam konvergentsiyasin ozgertiuimizge majbur etedi. 

---

54
Demek xarekettegi ob`ektti kabil etiwde koz xam denedegi baska agzalardin xareketi belgili rol` 
oynaydi. 
Xareketti kabil etiwde xareket tusiniklerin juzege keltiriushi jardemshi belgiler maselen dene 
agzalarinin tiyisli jagdaylari-ayak koteriliui, kol jayiliui, deneni kaysi bir tarepke birkansha iyilgen 
xalatta boliui xam tagi baskalar ulken rol` oynaydi. Ane usi belgilerge tiykarlanip jagdaydi anlau da 
xareketlerdi kabil etiwde ulken rol` tutadi. 
5.Qabil etiw seziulerdin osiui tiykarinda rauajlanadi. Birak kabil etiw ayirim seziulerdin ayteuir 
jiyindisi bolmaganinday ak, kabil etiwdin rauajlaniui da ayirim seziulerdin osiuinen ibarat dep 
bolmaydi. Qabil etiwdin rauajlaniui birkansha kuramali protsess. Mektepke shekemgi tarbiya xam kishi 
mektep jasindagi balalardin kabil etiwi olardagi sezim xamde is-xareketler menen (uziliksiz) tikkeley 
baylanisli. Bul jastagi balalar ozlerinin anikligi, ajayipligig menen xayran kaldiriushi, oylandiriushi, 
kuuandiriushi, ayirim jagdaylarda bolsa korkinishli narselerdi kabil etedi. Kishi jastagi mektep 
okiushisina gargani (koldan islengen) korsetip keyin oni jasirsa, okiushiga sol korgen narsesinin 
suuretin sizip beriu usinis etilse, okiushinin xazir gana koriu arkali algan tusinikleri ogada jarli boladi 
eken. Bala kopshilik jagdaylarda gargani suuretleu ol jakta tursin, mumkin onin reni kandayligin, 
garganin basi, tumsigi kalay turatuginin xam kanday turde ekenligin ayirim uakitlari bolsa onin 
xattekineshe ayagi bar ekenliginde aytip bere almaydi. 
Suuretti korsetip onin mazmunin soyletiw bala kabil etiwinin ozgesheliklerin korsetiwshi aykin 
misal bola aladi. Mektepke shekemgi tarbiya yamasa kishi mektep jasindagi bala suurette korsetilgen 
barlik narselerdiazba-koppe sapali darejede sanap shiksa da suuretten kozlengen uliuma maksetti, 
suurettin tiykargi pikirin ele aship bere almaydi (tiykarinda bunin ushin jeterli darejede bilimge iye 
emes). 
3 jastan 7 jaska shekemgi balalar kabil etip turgan narselerdi sanap shiga aladi bolgani, 7 jastan 
12 jaska shekemgi bolgan dauirde suuretlep beredi xam tek 12 jastan keyin gana bala interpretatsiya 
ukibina iye boladi, yagniy ozi kabil etip turgan narseni tusindirip bere aladi. 
Belgili psixologlar tarepinen otkerilgen tajiriybeler kabil etiwdin ozgeshelikleri tek jas 
dauirlerinin natiyjesi gana bolip kalmay, mumkin balanin turmis tajiriybesi, balaga berilgen talim-
tarbiya darejesi, balanin jamiyetlik tajiririybeni kay darejede ozlestirilgenligi natiyjesi ekenligin juda 
isenerli daliller menen korsetip beredi. Biz jokarida garganin suuretin siziu xakkinda berilgen tapsirma 
balalardan bir katar detallardi biliu zarurligin talap etken, balalar bul detallardi gargani birinshi martebe 
kabil etkenimizde baykamagan . Tiykarinan jol-jonekey tusindirip beriu menen kayta-kayta kabil 
ettiriu, kabil etiwdin maksetke kobirek karatiliui jokari darejede natiyjeli bolip baradiU` balalar 
naturani birkansha tolik xam manisine kobirek tusinip kabil etedi. 
Talim protsessinde okiushilar kabil etiw texnikasin iyeleydiU` zatti xar tarepleme kozden 
keshiriuge, tinlauga, zattin tiykargi xam axmiyetli ozgesheligin ajirata aliuga uyrenedi, kabil etiw 
maksetke bagdarlangan, baskariliushi, sanali protsesske aylanip baradi. Qabil etiwde juz beriushi 
ozgerisler jane sonda korinedi,daslepki uakitlarda balalarga soz arkali tusindirilgen materialdi, 
mugallimnin auiz-eki korsetpelerin kabil ettiriude korsetpe kurallardi katnastiriu kaysi bir ameldi 
orinlap korsetiw talap etiledi.Keyin bolsa bunday talap kem-kem azayip bara beriledi. 
Okiushinin jaksi ulkeygen sayin onin kabil etiwi janede mazmunli bolip baradi. Okiushi kabil 
etiwinin kolemi keneyedi, okiushi zatlardi jobali, izbe-iz, erikli turde xam xar tarepleme kabil 
etiwge uyrenip baradi. Ospirimlik dauirinde-ak bala belgili maksetti gozlegen xalda kabil etiwdin 
diydinen shiga biledi-zatlar xam uakiyalardin belgili bilimler aliu ushin zarur bolgan tareplerin kabil 
etedi. 
Ospirimlik dauirde balanin ozi kabil etip atirgan narselerge munasibeti onin kabil etiwine juda 
ulken tasiyir korsetedi. Sol munasibet penen ayirim jagdaylarda kabil etiw ozinin nazikligi xam 
terenligi menen ajiralip tursa, baska jagdaylarda juzekiligi xamde tosinarligi menen ayrilip turiui 
mumkin. Bul jaginan karaganda okiushinin kizigiushiligi birinshi darejeli axmiyetke iye. Ospirimler 
ozlerine jagatugin narselerdi kunt xam sabirlilik penen kabil etedi. Ospirimler bir narseni kop martebe 
kabil etiwdi onsha unatpaydi-bul jagdayda ospirimler kabil etiwine tan bolgan ozgesheliklerden. 
Ospirimlerdin zatlar xam uakiyalardin biytanis tareplerin biliuge umitiliulari jas narestelerge karaganda 
kushlirek boladi. Jas nareste bolsa ozine burinnan tanis bolgan narseni kabil etiwden de kanaatlana 
beredi. Ospirimge zatlar xam uakiyalardintaza tareplerin oz betinshe ashiu juda unaydi. Ospirimler 

---

55
mudami zatlar xam uakiyalardin akil xam kiyaldi biylep aliushi kandayda jana, ajayip tamanlarin 
izleydi. Bul jastagi balalardin kaxarmanlar martligi, ulli uakiyalar, ulken oylap tabiular xakkindagi xam 
sol siyakli gurrinlerdi zor dikkat penen tinlaularina, kaxarmanlik isler, bastan keshiriuler xakkindagi 
xamde ilimiy-fantastik adebiyatlardi suyip okiularina sebep de sonnan. Bul turdegi adebiyatlardi 
okigan uakitta ospirimler kabil etiwinde kozge tusetugin ozgesheligi sonnan ibarat, olar tiykarinan 
uakiyanin rauajlaniui, bas kaxarmanlardin is xareketlerin baklap baradi, sol sebepli de baska kop 
narselerdi kabil ete almaydi. 
Ospirimler amelde isletip koriu mumkin bolgan narselerdi zor kizigiushilik penen kabil etedi. Sol 
sebepli olar tajiriybelerdi korsetiwde mugallimge shinkeuilden jardemlesedi, ozleri mudami kandayda 
bir narseni sogadi xam tajiriybe kiladi. 
Jokari klass okiushilarinin kabil etiwi maksetke kobirek bagdarlangan boladi xam olar kabil 
etiwlerdi ozleri kabil ete biledi, bul jagday jokari klass okiushilari kabil etiwinin en xarakterli 
ozgesheligi. Eger okiushilar kabil etiwin ozinin sirtki ozgesheligi menen ajiratiushi narseler kobirek 
karatsa, jokari klass okiushilari kabil etiwinin ob`ektleri adamnin bilimlerin asiriu jaginan axmiyetli, 
kimbatli narseler xamde olardin bolekleri boladi. Jokari klass okiushilarinin kabil etiwi zatlardin tek 
gana sirtki tarepine emes (bul axmiyetli boladi), mumkin zatlardin mazmunina kobirek karatiladi. 
Ulken mektep jasinda okiushilar kabil etiwdin ayirim narselerge karatiliui anik kozge taslanadi, bul 
jagday bolsa adamnin bilimleri, kizigiushiliklari, koz-karaslari xam isenimleri siyakli sub`ektiv daliller 
menen belgilenedi. Shaxstin kabil etiwge tasiyir korsetiwi mine usi jastagi dauirde asirese anik 
korinedi. Maselen ozinin bolajak kaniygeligin tanlap algan okiushilar usi tarauga baylanisli zatlardi 
toligirak, terenirek xam xar tarepleme kabil etedi. 
Mugallim tarepinen okiushilar xizmetine makset kozlegen xalda basshilik etiw protsessinde 
okiushilardin kabil etiwi natiyjeli turde rauajlanadi. Sabak, ekskursiya, xam sol siyaklilarda kabil etiw 
xamde baklaudin duris sholkemlesitiriliui ulken axmiyetke iye. Bunin ushin daslep okiushilarga anik 
makset xamde baklaudin puxta oylap korilgen metodlarin (neni, ne maksette xam kanday baklau ke-
rekligin) korsetip beriu zarur. Bul jagday okiushilar miyinde bekkem, xukimdar koziu oshagin, 
dominantani juzege keltiredi, bunday koziu oshaginin juzege keliui kabil etiw xam baklaudin bir 
kansha jedellesiuin (toplaniuin) tamiyin etedi. Maselen eger mugallim okiushilar aldina tek gana 
uliuma uaziypa koyip kalmay (baska okiushinin bergen juuabin baklap barin demesten), mumkin anik 
uaziypa koysa, okiushilardin oz joldaslari tamaninan berilip atirgan juuaplardi kabil etiwleri kobirek 
natiyjeli boladi. 
Okiushilar ozleri uyrenip atirgan masele boyinsha daslep bilimler alip, keyin sol tiykarda baklau 
otkerse, olardin baklaudin natiyjeli bolatuginligin tajiriybe korsetip otir. 
Okiushilardin kabil etiwi xam baklauin sholkemlestiriude olardin pikiri xam ameliy jedelliligi 
ayiriksha axmiyetli rol` oynaydi. Eger kabil etiw xam baklau uaktinda okiushilar aldina tallau, sintez 
etiw xam salistiriudi, yagniy pikir jedelliligin talap etiwshi soraular koyilsa, baklaudin natiyjeliligi 
artadi. Eger akil menen birge muskullarda iske tusseU` okiushilar ozleri suyret salsa, sizip alsa xam 
tajiriybeler otkerse janede jaksirak boladi. Jalgiz koriu kabil etiwinde itibardan shette kaliui mumkin 
bolgan detallarga adam ameliy jedellilik sebepli dikkatin kobirek karata aladi. Qabil etiw protsessinde 
kol katnasar eken, kozdi sol tarepke karauga, dikkat itibardi sol tarepke bagdarlauga, sonday-ak zattin 
ozgesheliklerin jaksirak kozden keshiriuge majbur etedi. 
Sogan baylanisli kabil etiw xam baklauda kobirek seziu agzalari katnasiuinin axmiyetliligin aytip 
otiu kerek. Mugallim kabil etiw xam baklau protsessinde balanin kozi, kulagi, soyleu agzasi, muskul-
xareket seziuleri xam xatteki mumkinshiligi bolsa iyis xam dam seziulerin de katnastiriu ilajin koriu 
lazim. 
Talim protsessinde baklaulardi jedellestiriu ushin okiushinin baklagan xam kabil etken narselerin 
keyin soylep beriui lazim ekenligi xakkinda xabarlandirip koyiudin axmiyeti ulli. 
Eger okiushi neni baklaganligi xam kabil etkenligi xakkinda keyinirek esap beriui lazimekenligin 
aldinnan bilse, ol baklau xam kabil etiw protsessinde birkansha jedellilik korsetedi. Mine sol talapti 
esapka alip sabakta tajiriybeler otkeriuden aldin, ekskursiyalar sholkemlestiriu xam sol siyaklilardi 
okiushilarga baklaulari xakkinda soninan soylep beretuginlari xakkinda jol-jorik korsetiw zarur. 
Sabakta okiushilar bilimlerin daslep mugallimnin auiz-eki tusindiriulerin kabil etiwleri 
natiyjesinde ozlestiredi. Sozler jardeminde tusindirilgen materialdin kabil etiliui kopshilik tarepinen 
mugallim sozinin ozgesheliklerine baylanisli. Okiushilarda tormozlaniu jagdayin juzege keltirmeu 

---

56
ushin mugallim shennen tiskari kushli dauis penen de, bir kiyli tomen dauis penen de soylemeui kerek. 
Okiu materialinin kerekli, axmiyetli orinlarin mugallim oz sozinde ajiratip korsetiwi,koterinki dauis 
penen bildiriui lazim. 
Sabaklikti xam kitapti okigan uakitta okiushilar materialdi koriu kabil etiwine suyengen xalda 
ozlestiredi. Bul kitap tekstlerinin tiyisli xalda boliuin talap etedi. Kitap xaripleri jetkilikli darejede iri 
boliui, teksttin axmiyetli orinlari baskasha xaripler menen ajiratilgan yamasa xariplerdin arasi ashik 
jazilgan boliui kerek. 
Birak tek gana sozler arkali tusindirilgen materialdi kabil etiw uakiya yamasa zatlardin axmiyetin 
tusinip aliuga barlik uakitta da mumkinshilik bere bermeydi. Materialdi natiyjeli turde kabil etiwdin 
ayiriksha sharti korgizbeli kurallardan paydalaniu. Material sozler jardeminde kanshelli jaksi tusindirip 
berilgeni menen ol baklaudin orinin basa almaydi. Maselen, fizika, ximiya zanlarinin axmiyetin 
okiushilar tiyisli tajiriybeler otkerilmegen jagdayda jaksi tusine almaydi. 
Korgizbe kural zat turinde boliui mumkin, bunda anik osimlikler, xayuanlar, mashinalar, 
tajiriybeler xam sol siyaklilar korsetiledi. Kopshilik uakitta mugallim suyretli korgizbe kurallardanU` 
sxemalar, suuretler, sizilmalardan paydalanadi. Qabil etiwdin ayirim narselerge bagdarlaniuin esapka 
alip sxemalar, tablitsalar tayarlauda olardin en axmiyetli tareplerin xaripler,renler jardeminde ulkenirek 
etip ajiratip korsetiw kerek. Korsetpe kurallardan duris paydalaniu, olardi uaktinda korsetiw, korsetpe 
kuraldin axmiyetli tarepine oz-ara baylanisliligina itibar beriu ayiriksha axmiyetke iye. Taza korsetpe 
kurallardi okiushilar aldinnan korip alsa, bul jagday olardin dikkatin mugallimnin sozinen shetke 
tartadi, sabakta zarur uakitlari bul kural korsetilgende ogan degen okiushilardin kizigiushiligi bolmay 
kaladi. Okiushilardin korsetpe kuraldi kanday kashikliktan kiretuginligin esapka alip,olardinkanday 
ulkenlikte boliui kerekligin aldinnan esapka aliu kerek. 
Qabil etiw xam baklau protsessinde okiushilardin baklagishlik ukibi osip baradi. Baklagishlik 
uakiyalar xam zatlardagi biliner-bilinbes kozge anik korinbeytugin, birak axmiyetli ozgesheliklerin 
abaylap aliu ukipliligi. 
Xakiykiy baklaushilik okiushinin ilim tiykarlarin xar tarepleme, teren xam puxta ozlestiriuine 
mumkinshilik beredi, okiushida izleniushilik, ziyreklik, otkir zeyinlik siyakli kasiyetlerdi osiredi. 
Solay etip baklagishlikti osiriu mugallim, tarbiyashi aldinda turgan ayiriksha axmiyetli uaziypa. 
Balalardi zatlar xam uakiyalardi dikkat penen baklauga, salistiriu xam tenlestiriuge, zatlar xam 
uakiyalar ortasindagi oz-ara baylanislardi bilip aliuga, biliner-bilinbes ozgerislerdi kore aliuga, zatlar 
xam uakiyalardin axmiyetli tareplerin ajirata biliuge uyretiw kerek. Bugan sabakta xam sabaktan 
tiskarida okiushilardin kabil etiwi xamde baklaularin tek gana tuuri izge sala biliu sebepli, okiushilar 
aldina tabiyattin turli uakiyalarin, xayuanat xam osimlikler turmisin, sport oyinlarin, kaladagi, 
mamlekettegi xamde putkil dun`yadagi uakiyalardi baklau boyinsha xar kiyli uaziypalar koyiu joli 
menen gana erisiledi. 

---

57