O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti “ ijtimoiy fanlar

5.
 
Fuqarolik jamiyati xaqidagi zamonaviy konsepsiyalar.
XXasr boshlaridan fuqarolik jamiyati sohasida amalga oshirilgan tadqiqotlar “fuqarolik 
jamiyati” kategoriyasini funksional xarakteristikalarini tushunish murakkablashadi. Bu fuqarolik 
jamiyati tushunchasini tadqiq etishda, fuqarolarning ijtimoiy hayotida dolzarb talablarini aks 
12
Каримов И.А. Ўз келажагимизни ўз қулимиз билан қурамиз Т. 7. – Т.: Ўзбекистон, 1999. 156-б. 

---

24 
ettiruvchi, yangi mezonlarning kiritilganligi bilan asoslanadi. SHunday qilib fuqarolik jamiyati 
haqidagi tasavvurlar rivojini tizimlashtirish: birinchidan, ularning ijtimoiy-falsafiy asoslari 
xarakteristikasi bilan, ikkinchidan, mafkuraviy asoslarning xususiyatlariga ko‘ra, uchinchidan, 
fuqarolik jamiyatining sof ilmiy konsepsiyalarini aniqlash bilan belgilanadi. 
Biroq, fuqarolik jamiyati modeli ishlab chiqiluvchi dastlabki, bazaviy ijtimoiy-falsafiy 
nazariyalarda tadqiqotchilar konsepsiyalarini ikki guruhga bo‘ladi: 
- formatsion va sivilizatsion yondashuvlar;
- modernizatsiya va postmodernizm konsepsiyasi. 
Fuqarolik jamiyatining zamonaviy konsepsiyalarining asosiy yondoshuvlari
Formatsion 
yondoshuv 
Sivilizatsion 
yondoshuv 
Modernizatsiya 
yondoshuvi 
Fuqarolik jamiyati 
tushunchasi kapitalistik 
tizimga bog‘lanadi va 
keng (ya’ni jamiyatning 
shakli sifatida) va tor 
(ya’ni 
iqtisodiy 
va 
siyosiy 
munosabatlar 
o‘ratsidagi 
shakllanadigan muayan 
ijtimoiy 
tashkilotlar 
majmuasi 
sifatida) 
ma’nolarda tushuniladi. 
Fuqarolik 
jamiyatini 
sivilizatsiya 
tarraqqiyoti 
kontekstida ko‘rib chiqadi. Uning 
nazariy asoslarini O.SHpengler, 
A.Toynbi 
va 
P.Sorokin 
asrarlarida 
yaratilgan. 
Ularga 
qaraganda, fuqarolik jamiyati 
boshqa 
ijtimoiy 
shakllardan 
avvalo 
yuksak 
sivilizatsiya 
darajasi bilan ajralib turadi. 
Uning asosiy me’zoni sifatida esa 
insogn, 
uning 
erkinligi, 
rivojlanish 
va 
ijodiylik 
imkoniyatlari, 
shuningdek 
boshqa insonlar bilan tinchlik v 
totuvlikda yashash qobiliyatlari 
tan olinadi
Modernizatsiya 
konsepsiyalarida 
(A. 
Turen, YU. Xabermas, 
E. Giddens, Z. Bauman 
va b.) fuqarolik jamiyati 
a’anaviy jamiyat urnini 
egallagan 
yoki 
zamonaviy 
jamiyatga 
xos bo‘lgan belgilarni 
shakllantiradigan 
jamiyati tushuniladi
. 
YUqoridagilarni hisobga olgan holda fuqarolik jamiyatining quyidagi g‘oyaviy-falsafiy 
doktrinalari ko‘rsatiladi:
- «byurokratik davlat sotsializmi doktrinasi»; 
- «avtoritar davlat kapitalizmi doktrinasi»; 
- «demokratik sotsializm doktrinasi»; 
- liberal-demokratik (“bozor demokratiyasi”). 
Byurokratik davlat sotsializmi uchun fuqarolik jamiyati – bu burjua, kapitalistik jamiyat, u 
xususiy mulkka va yollanma mehnatga asoslanadi. Byurokratik-davlat sotsializmi tarafdorlari 
fuqarolik jamiyatini ijtimoiy notenglik va jamiyatda kuchayib borayotgan keskinlik sababi deb 
biladi.
Avtoritar-davlat kapitalizmi fuqarolik jamiyatini xususiy biznes, oilaviy-qarindoshlik va 
boshqa nodavlat munosabatlar sohasi bo‘lib, o‘zida kapitalistik davlatning ijtimoiy-iqtisodiy 
bazasini mujassam qiladi, deb hisoblaydi. 
Demokratik sotsializm konsepsiyasi tarafdorlariga ko‘ra fuqarolik jamiyati - ijtimoiy-
siyosiy tashkilotlar va institutlar majmui, u demokratik davlat bilan birga ijtimoiy (iqtisodiy, 
siyosiy va h.) demokratiya asosini tashkil qiladi. 
“Bozor demokratiyasi” nazariyotchilari fuqarolik jamiyatini bozor demokratiyasi jamiyati 
analogi deb biladi. Ular fikricha, fuqarolik jamiyati iqtisodiy jamiyat bo‘lib, iqtisodiy hayotni 
boshqarish imkoniyatlarida cheklangan va ijtimoiy birlashmalar va harakatlar tomonidan nazorat 
qilinadi. 
SHunday qilib, fuqarolik jamiyati g‘oyasining qayta jonlanishida jamiyatni davlatlashtirishga, 
jamiyat hayotida davlat roli va ta’sirining favqulodda o‘sishiga qarshi harakatni ko‘rish mumkin. 
CH.Teylor, E.Arato, R.Dvorkin va boshqa tadqiqotchilardan iborat bo‘lgan o‘ziga xos normativ diskurs 

---

25 
ham shakllanganligini aytish mumkin
13
. SHuningdek, nodavlat sohaning ijtimoiy-siyosiy faolligi va o‘z-
o‘zini tashkillashtirish ahamiyati yuzasidan, eng muhim quyidagi konsepsiyalar ajratiladi: