(rasm VII.5.).
Dasht deb kserofit xarakterda boʻlgan
oʻtsimon oʻsimliklardan tashkil topgan zich oʻtloqlarga aytiladi. Dasht mintaqasining
qishi sovuq, yozi quruq boʻladi. Iqlim sharoiti turlicha oʻrtacha yillik harorat 3,0 —
7,5°S, Janubiy rayonlarda esa 10°S gacha boradi. Havoning oʻrtacha nisbiy namligi
57-67%ni tashkil etadi. Yogʻinning yillik miqdori 250-500 mm boʻlib, shundan yoz
oylarida 160-180 mm yogʻadi. Dasht mintaqasining tuprogʻi qora tuproq, bu
mintaqada oʻsimlik turlari boshqa tabiiy mintaqalarga nisbatan koʻp uchraydi. Chu-
nonchi, Shimoliy dasht mintaqasining baʼzi joylarida 1 m
2
da 80 ga yaqin oʻsimlik
turlari oʻsadi. Bu mintaqada buta oʻsimliklardan dasht oluvolisi, chala buta
oʻsimliklardan bogorat oʻti, izen, astragalning baʼzi turlari, ikki va koʻp yillik oʻt
oʻsimliklardan beda, kolokolchiklar, nezabudkalar, noʻxat, burchoq, qoqi, zubturum,
mavrak, boʻtakoʻzning baʼzi turlari, qoʻziquloq, kermek, giasent, lola, boychechak,
shafran va shu kabi boshqa xil oʻsimlik turlari oʻsadi.
5. Choʻllar mintaqasi
(rasm VII.6.).
Bu mintaqaning iqlimi keskin kontenental
boʻlib, sutkalik va yillik haroratlar juda oʻzgarib turadi. Yozda harorat +50°S gacha
yetishi mumkin. Qishi esa sovuq boʻlib, janubda -30°S, shimolda esa — 40°S ga
tushadi. Havoning oʻrtacha namligi 52-61% ni tashkil etadi.
Yoz oylarida esa u 15-30% gacha tushishi mumkin. Yillik yogʻinning miqdori 80
— 200 mm dir. Bu mintaqada oʻsimlik turlari kam oʻsadi.
Ye.P.Korovinning hisobi boʻyicha bu mintaqada hammasi boʻlib, 1600 ga yaqin
oʻsimlik turlari oʻsadi.
Gil tuproqli choʻllarda chala buta oʻsimliklaridan shuvoq, partek, efemer va
efemeroidlardan qoʻngʻir bosh, yaltirbosh, zizifora (kiyik oʻti) qashqar yoʻngʻichqa,
lola qizgʻaldoqlar, koʻp yillik monokarplardan kavraklar oʻsadi.
Gipsli (toshli) choʻllar — Ustyurt, Karsakboy, Betpakdala, Mangi qishloq,
Qoraqum, va Qizilqum massivlarida joylashgan boʻlib, bu yerlarda shuvoq, juzgʻun,
qizilcha, rang, ilak, qoʻngʻirbosh va boshqalar oʻsadi.
Shoʻrxok choʻllar — Markaziy Osiyoning anchagina qismini egallagan boʻlib,
ular asosan shoʻr, sizot suvlari yuza joylashgan pastqam yerlarda tarqalgan. Bu
yerlarda galofitlar, jumladan saksovul, yulgʻun (tamariks), erman-shuvoq,
xaridondon, baliq koʻz, seta, danashoʻr kabi shoʻraklar oʻsadi.
Qumli choʻllar — Markaziy Osiyoning Qizilqum va Qoraqum massivlarini,
Surxondaryo viloyatidagi Kattaqumni, Markaziy Fargʻonadagi kichikroqqum choʻl
maydonlarini oʻz ichiga oladi. Bu yerlarda psammofitlar oʻsib, ularga oq va qora
saksovul, quyon suyak, juzgʻun, cherkez, qizilcha, singrenlar, shuvoqlar,
qoʻngʻirboshlar, silenlar, ilaklar kiradi.
6. Chuchuk suv oʻsimliklari. Chuchuk suv havzalari yer yuzining nisbatan kichik
qismini egallasada, lekin ularda oʻsimlik turlari turli-tuman boʻladi. Bu turli tumanlik
suvning oqish tezligiga (daryolarda), mineral moddalarning tarkibiga kislorod
miqdoriga hamda daryolar va koʻllarning katta kichikligiga ham bogʻliqdir.
Chuqur koʻllar, suv tez oquvchi daryolarda koʻpincha fitoplank-tonlar va diatom
suvoʻtlari koʻp boʻlib, ular koʻpincha qirgʻoqlarni yupqa qavat bilan qoplab turadi.
Suv havzalari sayoz va harakatsiz boʻlgan taqdirdagina oʻsimliklar suv yuzasiga
chiqib oʻsishi mumkin. Bunday oʻsimliklar jumlasiga giasentlar, liliyalar kiradi. Ular
oʻzlari uchun kerak boʻlgan oziq moddalarni toʻgʻridan–toʻgʻri suvdan oladilar, ildiz-
lari bilan emas.
7. Artik tundra mintaqasi
.
Bu mintaqaning iqlimi nihoyatda sovuq, qishi uzun,
yozi esa oʻta qisqa boʻladi. Doimo kuchli shamollar esib turganligi uchun oʻrtacha
yillik harorat 0°Sdan past, hatto yoz oylarida issiqlik 15 — 20°S dan oshmaydi.
Yogʻinning oʻrtacha bir yillik miqdori 200 — 300 mm ni tashkil etadi. Biroq quyoshli
kunlarning kam boʻlishi hamda yozning qisqaligi natijasida ortiqcha namlik hosil
boʻladi. Havoning nisbiy namligi 80% orasida. Tundra mintaqasining tuprogʻi doimiy
muzlikni hosil qiladi. Hatto yoz oylarida ham tuproqning 0,25 — 2 m chuqurligigacha
muz eriydi, xolos. Yilning 280 kuni davomida yer qor bilan qoplanishiga qaramay, bu
iqlim mintaqasida 500 ga yaqin yuksak oʻsimlik turlari oʻsadi.
Ularning koʻpchiligi koʻp yillik oʻt, chim hosil qiluvchi hamda katta boshli
oʻsimliklardir. Koʻpincha bu yerlarda mox, lishaynik, pakana va doimiy yashil buta
va chala butalar oʻsadi.
Ular jumlasiga bagulnik, pakana oq qayin (Betula nana), pakana tollar, vodyanka,
brusnika, moroshka, oʻt oʻsimliklardan qiyoqlar, astragallar, qirqboʻgʻim,
qoʻngʻirbosh, belaus, lishayniklardan island lishaynigi, bugʻi lishayniklari koʻp
uchraydi. Tundra mintaqasining janubida Sibr yeli, Osina, oq qayin, olxa va shu kabi
daraxtlar ham oʻsadi.
Ekologik sistemada hamma organizmlar oziqlanishiga va energiya qabul qilishiga
qarab ikki guruhga boʻlinadi: Avtotroflar va geterotroflar. Avtotroflar asosan
oʻsimliklardan tashkil topgan boʻlib, ular fotosintez tufayli quyosh energiyasini
oʻzlashtirib oddiy anorganik birikmalardan murakkab organik birikmalarni
sintezlaydi. Geterotroflarga hayvonlar, odamlar, zamburugʻlar, bakteriyalar kiradi.
|