Reja: Organizmni muhit bilan o‘zaro ta’siri. Organizmning hayot shakllari haqida, biogeosenozlar va ularning tuzilmasi

(rasm VII.5.).
Dasht deb kserofit xarakterda boʻlgan 
oʻtsimon oʻsimliklardan tashkil topgan zich oʻtloqlarga aytiladi. Dasht mintaqasining 
qishi sovuq, yozi quruq boʻladi. Iqlim sharoiti turlicha oʻrtacha yillik harorat 3,0 — 
7,5°S, Janubiy rayonlarda esa 10°S gacha boradi. Havoning oʻrtacha nisbiy namligi 
57-67%ni tashkil etadi. Yogʻinning yillik miqdori 250-500 mm boʻlib, shundan yoz 
oylarida 160-180 mm yogʻadi. Dasht mintaqasining tuprogʻi qora tuproq, bu 
mintaqada oʻsimlik turlari boshqa tabiiy mintaqalarga nisbatan koʻp uchraydi. Chu-
nonchi, Shimoliy dasht mintaqasining baʼzi joylarida 1 m
2
da 80 ga yaqin oʻsimlik 
turlari oʻsadi. Bu mintaqada buta oʻsimliklardan dasht oluvolisi, chala buta 
oʻsimliklardan bogorat oʻti, izen, astragalning baʼzi turlari, ikki va koʻp yillik oʻt 
oʻsimliklardan beda, kolokolchiklar, nezabudkalar, noʻxat, burchoq, qoqi, zubturum, 
mavrak, boʻtakoʻzning baʼzi turlari, qoʻziquloq, kermek, giasent, lola, boychechak, 
shafran va shu kabi boshqa xil oʻsimlik turlari oʻsadi. 
5. Choʻllar mintaqasi
(rasm VII.6.).
Bu mintaqaning iqlimi keskin kontenental 
boʻlib, sutkalik va yillik haroratlar juda oʻzgarib turadi. Yozda harorat +50°S gacha 
yetishi mumkin. Qishi esa sovuq boʻlib, janubda -30°S, shimolda esa — 40°S ga 
tushadi. Havoning oʻrtacha namligi 52-61% ni tashkil etadi. 
Yoz oylarida esa u 15-30% gacha tushishi mumkin. Yillik yogʻinning miqdori 80 
— 200 mm dir. Bu mintaqada oʻsimlik turlari kam oʻsadi. 
Ye.P.Korovinning hisobi boʻyicha bu mintaqada hammasi boʻlib, 1600 ga yaqin 
oʻsimlik turlari oʻsadi. 
Gil tuproqli choʻllarda chala buta oʻsimliklaridan shuvoq, partek, efemer va 
efemeroidlardan qoʻngʻir bosh, yaltirbosh, zizifora (kiyik oʻti) qashqar yoʻngʻichqa, 
lola qizgʻaldoqlar, koʻp yillik monokarplardan kavraklar oʻsadi. 
Gipsli (toshli) choʻllar — Ustyurt, Karsakboy, Betpakdala, Mangi qishloq, 
Qoraqum, va Qizilqum massivlarida joylashgan boʻlib, bu yerlarda shuvoq, juzgʻun, 
qizilcha, rang, ilak, qoʻngʻirbosh va boshqalar oʻsadi.
Shoʻrxok choʻllar — Markaziy Osiyoning anchagina qismini egallagan boʻlib, 
ular asosan shoʻr, sizot suvlari yuza joylashgan pastqam yerlarda tarqalgan. Bu 
yerlarda galofitlar, jumladan saksovul, yulgʻun (tamariks), erman-shuvoq, 
xaridondon, baliq koʻz, seta, danashoʻr kabi shoʻraklar oʻsadi. 
Qumli choʻllar — Markaziy Osiyoning Qizilqum va Qoraqum massivlarini, 
Surxondaryo viloyatidagi Kattaqumni, Markaziy Fargʻonadagi kichikroqqum choʻl 
maydonlarini oʻz ichiga oladi. Bu yerlarda psammofitlar oʻsib, ularga oq va qora 
saksovul, quyon suyak, juzgʻun, cherkez, qizilcha, singrenlar, shuvoqlar, 
qoʻngʻirboshlar, silenlar, ilaklar kiradi. 
6. Chuchuk suv oʻsimliklari. Chuchuk suv havzalari yer yuzining nisbatan kichik 
qismini egallasada, lekin ularda oʻsimlik turlari turli-tuman boʻladi. Bu turli tumanlik 
suvning oqish tezligiga (daryolarda), mineral moddalarning tarkibiga kislorod 
miqdoriga hamda daryolar va koʻllarning katta kichikligiga ham bogʻliqdir. 
Chuqur koʻllar, suv tez oquvchi daryolarda koʻpincha fitoplank-tonlar va diatom 
suvoʻtlari koʻp boʻlib, ular koʻpincha qirgʻoqlarni yupqa qavat bilan qoplab turadi. 

---

Suv havzalari sayoz va harakatsiz boʻlgan taqdirdagina oʻsimliklar suv yuzasiga 
chiqib oʻsishi mumkin. Bunday oʻsimliklar jumlasiga giasentlar, liliyalar kiradi. Ular 
oʻzlari uchun kerak boʻlgan oziq moddalarni toʻgʻridan–toʻgʻri suvdan oladilar, ildiz-
lari bilan emas. 
7. Artik tundra mintaqasi
.
Bu mintaqaning iqlimi nihoyatda sovuq, qishi uzun, 
yozi esa oʻta qisqa boʻladi. Doimo kuchli shamollar esib turganligi uchun oʻrtacha 
yillik harorat 0°Sdan past, hatto yoz oylarida issiqlik 15 — 20°S dan oshmaydi. 
Yogʻinning oʻrtacha bir yillik miqdori 200 — 300 mm ni tashkil etadi. Biroq quyoshli 
kunlarning kam boʻlishi hamda yozning qisqaligi natijasida ortiqcha namlik hosil 
boʻladi. Havoning nisbiy namligi 80% orasida. Tundra mintaqasining tuprogʻi doimiy 
muzlikni hosil qiladi. Hatto yoz oylarida ham tuproqning 0,25 — 2 m chuqurligigacha 
muz eriydi, xolos. Yilning 280 kuni davomida yer qor bilan qoplanishiga qaramay, bu 
iqlim mintaqasida 500 ga yaqin yuksak oʻsimlik turlari oʻsadi.
Ularning koʻpchiligi koʻp yillik oʻt, chim hosil qiluvchi hamda katta boshli 
oʻsimliklardir. Koʻpincha bu yerlarda mox, lishaynik, pakana va doimiy yashil buta 
va chala butalar oʻsadi. 
Ular jumlasiga bagulnik, pakana oq qayin (Betula nana), pakana tollar, vodyanka, 
brusnika, moroshka, oʻt oʻsimliklardan qiyoqlar, astragallar, qirqboʻgʻim, 
qoʻngʻirbosh, belaus, lishayniklardan island lishaynigi, bugʻi lishayniklari koʻp 
uchraydi. Tundra mintaqasining janubida Sibr yeli, Osina, oq qayin, olxa va shu kabi 
daraxtlar ham oʻsadi. 
Ekologik sistemada hamma organizmlar oziqlanishiga va energiya qabul qilishiga 
qarab ikki guruhga boʻlinadi: Avtotroflar va geterotroflar. Avtotroflar asosan 
oʻsimliklardan tashkil topgan boʻlib, ular fotosintez tufayli quyosh energiyasini 
oʻzlashtirib oddiy anorganik birikmalardan murakkab organik birikmalarni 
sintezlaydi. Geterotroflarga hayvonlar, odamlar, zamburugʻlar, bakteriyalar kiradi. 

---