Oʻzbeкiston respubliкasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi m. M. Kadirov axborot texnologiyalari

Resurslardan ruxsatsiz foydalanish va uning oqibatlari.
Axborot-kommunikatsiya tizimining ixtiyoriy tarkibiy qismlaridan 
biri boʻlgan, hamda axborot tizimi taqdim etadigan imkoniyat 
mavjud boʻlgan resurslardan belgilangan qoidalarga muvofiq 
boʻlmagan holda, foydalanishni cheklash qoidalariga rioya 
qilmasdan foydalanish – bu resurslardan ruxsatsiz foydalanish 
toifasiga kiradi. Bunday foydalanish natijasida quyidagi oqibatlar 
yuzaga kelishi mumkin: 

axborotning oʻgʻirlanishi; 

axborotni oʻzgartirish; 

axborotning yoʻqotilishi; 

yolgʻon axborotni kiritish; 

axborotni qalbakilashtirish va h.k. 
Kompyuter virusi.
Kompyuter virusi – bu oʻz-oʻzidan 
koʻpayuvchi, kompyuter tarmoqlari va axborot tashuvchilari orqali 
erkin tarqaluvchi, hamda kompyuter va unda saqlanayotgan 
axborot va dasturlarga zarar yetkazuvchi dastur kodi yoki 
buyruqlarlar ketma-ketligi hisoblanadi. Kompyuter viruslari 
quyidagi xossalarga ega: oʻzidan nusxa koʻchirish, axborotdan 
ruxsatsiz foydalanishni amalga oshirish. U oʻzining nusxalarini 
274

---

kompyuterlarda yoki kompyuter tarmoqlarida qayta koʻpaytirib va 
tarqatib, hamda qonuniy foydalanuvchilar uchun nomaqbul 
harakatlarni bajaradi. Virus, aksariyat hollarda nosozlik va 
buzilishlarga sabab boʻladi va biror xodisa yuz berishi bilan, 
masalan, aniq kunning kelishi bilan ishga tushirilishi mumkin. 
Viruslarning turlari va vazifalari. 
Viruslarni quyidagi asosiy 
alomatlari boʻyicha turkumlash mumkin: 
‒
yashash makoni; 
‒
operatsion tizim; 
‒
ishlash algoritmi xususiyati; 
‒
bajaridigan ishi. 
Kompyuter viruslarini yashash makoni, boshqacha aytganda 
viruslar kiritiluvchi kompyuter tizimi obyektlarining xili boʻyicha 
turkumlash asosiy va keng tarqalgan turkumlash hisoblanadi. 
Fayl viruslar
turli usullar bilan bajariluvchi fayllarga kiritiladi 
(eng koʻp tarqalgan viruslar xili), yoki fayl yoʻldoshlar yaratadi 
yoki faylli sistemalarni (link-viruslar) tashkil etish xususiyatidan 
foydalanadi. 
Yuklama viruslar
oʻzini diskning yuklama sektoriga (boot – 
sektoriga) yoki vinchesterning tizimli yuklovchisi (Master Boot 
Record) boʻlgan sektorga yozadi. Yuklama viruslar tizim 
yuklanishida boshqarishni oluvchi dastur kodi vazifasini bajaradi. 
Makroviruslar
axborotni ishlovchi zamonaviy tizimlarning 
makrodasturlarini va fayllarini, xususan MicroSoft Word, 
MicroSoft Excel va h. kabi ommaviy muharrirlarning fayl-
hujjatlarini va elektron jadvallarini zaharlaydi. 
Tarmoq viruslari
oʻzini tarqatishda kompyuter tarmoqlari va 
elektron pochta protokollari va buyruqlaridan foydalanadi. Ba’zida 
tarmoq viruslarini "qurt" xilidagi dasturlar deb yuritishadi. Tarmoq 
viruslari Internet-qurtlarga (Internet boʻyicha tarqaladi), IRC-
qurtlarga (chatlar, Internet Relay Chat) boʻlinadi. 
Kompyuter viruslarining vazifalari, odatda, toʻrt bosqichni oʻz 
ichiga oladi: 

virusni xotiraga yuklash; 

qurbonni qidirish; 

topilgan qurbonni zaharlash; 
275

---


destruktiv funksiyalarni bajarish.