Ziyoda masharipova

11.A.Karimov. Barkamol avlcxi - 0 ‘zbekiston taraqqiyoti poydevori. -Toshkent: 1997.9-bet.
- Kaykovus. Qobusnoma. - Toshkent: 0 ‘qituvchi, 1986. 45-bet.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

asrlarda adabiy talaffuz normalarini o ‘rgatuvchi “ilmi tajvid” jonli nutq 
asoslarini o ‘rgatuvchi “ilmi kalom”, ilmiy va adabiy bahsni o ‘rgatuvchi 
“ilmi munozara” kabi fanlar o‘qitilgan. Natijada maxsus bilim olgan 
har bir savodli kishi ayni paytda ifodali o ‘qish asoslarini egallagan 
so‘z ustasi ham boMib yetishgan. Shu boisdan ham, o‘tmishda badiiy 
so‘z ijrochiligining dostonxonlik, qissaxonlik, g ‘azalxonlik kabi turlari 
keng tarqalgan. 0 ‘qimishli kishilar tomonidan o ‘tkazilgan she’rxonlik 
anjumanlarida so‘z san’atining yuksak namunalari og‘zaki ijro - ifodali 
o ‘qish vositasida chuqur tahlil qilingan.
Ifodali gapirish yoxud ifodali o ‘qish shunchaki o ‘z-o‘zidan shakllanib 
qoladigan oson jarayon emas. Buning uchun, dastawal, insonning o ‘zida 
tug‘ma iqtidor, qobiliyat boMishi lozim. Afsuski, hamma ham ifodali nutq 
so‘zlash qobiliyatiga ega boMavermaydi. Lekin har bir kishi o‘z nutqi 
ustida muntazam ishlashi, to‘xtovsiz mashqlar qilishi natijasida ifodali 
nutq qobiliyatini shakllantirishi mumkin. Bunga mashhur notiq Demos- 
fenning ibratli hayot yo‘li va faoliyati yorqin misol bo‘la oladi. Hatto 
b a’zi tovushlami to‘g‘ri talaffuz qilishga qiynaladigan, ko‘pchilik oldida 
o ‘zini erkin tuta olmaydigan Demosfen keyinchalik, tinimsiz mehnat va 
mashaqqatlar orqali buyuk notiq bo‘lib yetishgan.
Taniqli tilshunos olim Nizomiddin Mahmudov “0 ‘qituvchi nutqi 
madaniyati” kitobida nutqning ifodaliligi haqida fikr-mulohaza yuritib 
shunday deydi: “Tilda ifodalilikni yuzaga keltirishga xizmat qiladigan 
imkoniyatlar juda ham ko‘p va xilma-xil. Bunday imkoniyat hech bir is- 
tisnosiz tilning barcha sathlarida mavjud. Tilning tovush qurilishi, so ‘z 
xazinasi, morfologik shakllari, sintaktik birliklari, intonatsiya, uslub 
kabilaming har biri nutq ifodaliligining bitmas-tuganmas manbalaridir. 
Nutq tuzuvchi bu manbalaming mohiyati, tabiati va ulami unumli ishga 
solish usullaridan yetarli xabardor b o ‘lsa, nutqning ifodalilik sifatini 
ta’minlashga qiynalmaydi”1. Darhaqiqat, ifodali nutq vositalarini puxta 
o ‘zlashtirish, o ‘zbek tilining o ‘ziga xos xususiyatlarini chuqur o ‘rganish 
orqaligina, ifodali o ‘qishda m a’lum natijalarga erishish mumkin.
X o‘sh, ifodali nutqni o ‘rganish uchun nimalarga e ’tibor berish 
kerak? Ifodali o ‘qish o ‘zi nima? Sodda qilib aytganda, “Ifodali o ‘qish 
adabiy asami tushunarli va ta’sirchan o ‘qish demakdir. Bu o ‘qish