MahġRƏ naği qizi çapar kazimli

Mahirə Nağı qızı, Çapar Kazımlı
 ______________________  
 
 
62 
sində qalmır, eyni zamanda həmin poemalardakı romantik me-
todun başlanğıcı olur. 
Kamran  müəllimin  araşdırmalarından  bəlli  olur  ki,  Hü-
seyn  Caviddə  isə  bu  rəsmiyyət  yeni  forma  ilə  əvəz  olunur. 
Mütəfəkkir  sənətkar  hər  hansı  əsərini  minacat,  nət,  mədhiyyə, 
fəxriyyə  ilə  başlamasa  da,  ayrı-ayrı  əsərlərini  Tanrıya,  Pey-
ğəmbərə,  Hökmdara  və  Şairə  həsr  edir.  Beləliklə,  məsafəcə 
uzun  əsrlərin  ayırdığı  bədii  fakt  və  nümunə  bədii  düşüncədə 
birləşir və yaxınlaşır. 
Bir sözlə, tədqiqatçı bu hissədə Hüseyn Cavidin yeni janr, 
yeni  mövzu,  yeni  qəhrəman  və  bütövlükdə  yeni  poetika 
müəllifi  və  XX  əsr  Azərbaycan  romantizminin  tarixi  taleyi 
olduğunu elmi faktlarla əsaslandırır. 
Monoqrafiyanın  “H.Cavidin həyatı və şəxsiyyəti” fəslin-
də  mütəfəkkir  sənətkarın  qısa  tərcümeyi-halı  xronoloji  ardı-
cıllıqla verilir. 
Prof. K. Əliyev bu fəslin “Şəxsiyyət və yaradıcılıq bütöv-
lüyü” hissəsində şair, dramaturq, publisisit, müəllim, ən başlı-
cası ziyalı kimi tanınan H. Cavidin həmişə öz məsləkinə sadiq 
olduğundan,  bədii  əsərləri  ilə  öz  əqidəsinin  daşıyıcısına  çev-
rildiyindən  geniş  bəhs  edir  və  haqlı  olaraq  H.  Cavidin  drama-
turgiya yolunun harаdan başlandığı sualını meydana çıxarır. Bu 
sualı ən incə tərəflərinə qədər cavablandıran müəllif göstərir ki, 
H.  Cavidin  sənətə  və  sənətkar  şəxsiyyətinə  məhəbbəti  “Xəy-
yam”  əsəri  ilə  ən  yüksək  zirvəyə  çatır.  Belə  bir  zirvədə  isə 
Xəyyamı  özü  kimi-necə  varsa,  o  cür  göstərmək,  onun  yara-
dıclığını və şəxsiyyətini vəhdətdə təqdim etmək  nəinki vəzifə, 
eyni zamanda borc idi. 
Ötən əsrin iyirminci və otuzuncu illərində yazdığı əsərlər 
bütövlükdə  H. Cavidi  yenidən “olduqca  böyük bir  sənətkar  və 
söz ustası” kimi  məhşurlaşdırdı. Hətta 1936-cı ildə Moskvada 
Yazıçılar İttifaqının üçüncü plenumunda Əli Nazim H. Cavidi 
görkəmli yazıçılarla bir sırada təqdim etdi və “böyük dramatik 
əsərlər  yaratmış”  sənətkar  kimi  səciyyələndirdi.  Artıq  bütün 

____________________ ƏdəbiyyatĢünaslığa xidmət əzmi ilə 
 
 
63 
bunlar  təsdiq  edirdi  ki,  H.  Cavid  həmişə  vəhdətdə  olan  şəx-
siyyət  və  yaradıcılığı  ilə  dünyanın  böyük  sənətkarlarından biri 
səviyyəsinə ucalmışdır. 
Monoqrafiyanın  “Ölüm  var  ki,  həyat  qədər  dəyərli” 
hissəsində  alim  Hüseyn  Cavidə  edilən  qəsdi  tarixi  sənədlərin 
dili ilə oxuculara çatdırır. 
Alim əsərin “Bədii yaradıcılıqda şəxsiyyət” hissəsində H. 
Cavid düşüncəsinin xəritəsini cızır. Bu xəritədə dahi sənətkarın 
düşüncəsinin  coğrafi  sərhədlərinin  hüdudsuzluğunu  görürük. 
Prof. K. Əliyev bu xəritəni özünün kamil düşüncəsi ilə orijinal 
bir tərzdə təhlil edir: “Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin 1000 ilə 
yaxın  bir  mərhələsində  hakim  olan  şəxsiyyət  ətrafındakı 
hərəkət  ənənəsini  Hüseyn  Cavid  dəyişdirdi  və  yeniləşdirdi, 
şəxsiyyət və şəxsiyyətə olan qlobal marağın yaddaşla bədii əsər 
arasındakı  qabarıq  əlaqəsini  ilk  dəfə  önə-açıq  müstəviyə 
çıxardı. Bu, böyük kəşf idi.” 
Mütəfəkkir  Cavid  yaradıcılığının  şəxsiyyət  planını  daha 
da  dərindən  qabardan  alim  belə  nəticəyə  gəlir  ki,  H.  Cavid 
yaradıcılığının şəxsiyyət planı Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində 
heç kəsi  təkrar etməyən  və  gələcəkdə  də  təkrar olunmayan bir 
plandır.  O,  zamanı  keçmiş  və  gələcəklə  birgə,  məkanı  yer  və 
göylə vəhdətdə, şəxsiyyəti Tanrı və ruhla qovuşuqda götürür və 
bədii  sənəti,  bədii  yaradıcılığı  usə  onlardan  kənarda  təsəvvür 
etmir. 
Prof.  K.  Əliyev  monoqrafiyanın  “H.  Cavidin  ədəbiyyata 
baxışı”  fəslinin  “Ədəbi-nəzəri  mənbələr”  hissəsində  dahı 
mütəfəkkir  H.  Cavidin  ədəbi-bədii  fəaliyyətlərində,  həmçinin 
Türkiyədəki ictimai-siyasi həyat şəraiti, onun irticaçı xarakteri, 
türk  ədəbiyyatının  nailiyyətləri,  onun  yeni  istiqamətləri,  Av-
ropa ədəbiyyatı, Avropa sənətkarlarının, filosoflarının, rus ədə-
biyyatının klassiklərinin əsərlərindən bəhs etdiyini, onları iste-
dadın  yaratdığı  möcüzələrlə  təhlil  etdiyini  gözlərimiz  önündə 
canlandırır.  
Monoqrafiyanın  “Romantizm  uğrunda  mübarizə”  hissə-

Mahirə Nağı qızı, Çapar Kazımlı
 ______________________  
 
 
64 
sində müəllif H. Cavidin mənsub olduğu romantizmin bir ədəbi 
cərəyan  kimi  mürəkkəb  xarakterə  malik  olduğunu  və  bunun 
nəticəsində müxtəlif və mübahisəli fikirlərin meydana çıxdığını 
göstərir,  dahi  Cavidin  romantizm  uğrunda  mübarizəsini  ön 
plana  çəkən  alim  romantizm  estetikasında  mövcud  olan  xeyli 
məsələlərə  aydınlıq  gətirir.  Bu  araşdırma  zamanı  tədqiqatçı 
şairin romantik lirikasına daha çox diqqət yetirir. 
Prof. K. Əliyev “H. Cavidin poeziyası” adlı fəsildə şairin 
“Hübuti-Adəm”, “Bakıda”, Yadi-mazi”, “Otuz yaşımda”, “Ge-
cəydi”,  “Bir  rəsm  qarşısında”,  “Elmi-bəşər  “,  “Qadın”,  “Kiçik 
sərsəri”,  “Öksüz  Ənvər”,  “İlk  bahar”,  “Qız  məktəbində”, 
“Çiçək  sevgisi”,  “Verdim  o  gün  ki,  zülfi-pərişanə  könlümü”, 
“Novruz bayramı” , “Mənim Tanrım”, “Şərq qadını”, “Solğun 
bənövşələr”,  “Qaçqın”,  “Bir  zamanlar”,  “Çəlik  qolları”,  “Türk 
əsirləri”,  “Hərb  və  fəlakət”,  “Dəniz  tamaşası”,  “Şeyx  Sənan”, 
“Rəqs”, “Hər yer səfalı, nəşəli”, “Sevinmə, gül!...”, “Sevinmə, 
gülmə,  quzum!...”,  “Pənbə  çarşaf”,  “Xuraman-xuraman  “, 
“Uyuyur”,  “Görmədim”,  “Mən  istərim  ki...”,  “Vərəmli  qız”, 
“Məzlumlar  üçün”,  “Çoban  türküsü”,  “Dün  və  bu  gün”, 
“Qüruba qarşı”, “Hərb ilahi qarşısında”, “İstə bir divanədən bir 
xatirə”, “Ey ruhi-pürsцkun”, “Kiçik bir lövhə”, “İki həmşireyi-
lətafətü an”, “Bir qızın son fəryadı, yaxud zindan guşəsində bir 
səs”,  “Qonşu  çiçəyi”,  “Nəcmi-geysudar  “,  “İbtilayi-qəram”  , 
“Şeir  məftunu”,  “Dəniz  pərisi”,  “Bilməm  kimə?”,  “Bu  gecə”, 
“Ah... yalnız sən!”, “Qəmər”, “Neçin ? ”, “Get!”, “ Məyus bir 
qəlbin fəryadı”, “Son baharda” şeirlərini eyni zamanda “Azər“ 
poemasının  ideya-məzmun  xüsusiyyətlərindən  bəhs  edir  və 
həmin  şeirlərin  yeri  gəldikcə  yaranma  tarixini,  janrlarını 
müəyyənləşdirir. 
Monoqrafiyanın “H.Cavidin dramaturgiyası” adlı fəslində 
görkəmli  dramaturqun  “Ana”,  “Maral”,  “Şeyx  Sənan”,  “Şey-
da”,  “Uçurum”,  “İblis”,  “Afət”,  “Peyğəmbər”,  “Topal  Tey-
mur”,  “Knyaz”,  “Səyavuş”,  “Xəyyam  “kimi  dramlarının  qısa 
məzmununu verir. 

____________________ ƏdəbiyyatĢünaslığa xidmət əzmi ilə 
 
 
65 
“H.  Cavidin  ideyaları”  fəsli  də  həddən  artıq  faktlarla 
zəngindir.  Bu  fəslin  “H.  Cavid  və  tarix”  hissəsində  Kamran 
müəllim  şair-dramaturqun  “Peyğəmbər”,  “Topal  Teymur”, 
“Xəyyam”  kimi  əsərlərində  tarixi  baxış  və  münasibət  konsep-
siyasını ortaya qoyur. Fikir və mülahizələrini onlarla dəlil üzə-
rində quran müəllif yazır ki, Hüseyn Cavidin tarixə  yanaşması 
bir  çox  sənətkarlarda  olduğu  kimi,  tarixi  hadisədən  və  tarixi 
faktdan istifadə və yararlanmaq vasitəsi deyil. Hüseyn Cavidin 
tarixə  baxışı  fövqəladə  istedada  malik  sənətkar  şəxsiyyətinin 
qeyri-adi  fəhmindən  doğulan  və  istər  Azərbaycan,  istərsə  də 
dünya  ədəbiyyatı  klassiklərindən  heç  kəsi  təkrar  etməyən 
fəlsəfi bir sistemdir. 
H.  Cavid  və  H  Cavid  sənətinin  türk  həqiqəti,  türk  idealı 
və  türk  simvolundan  kənarda  təsəvvürə  gətirmək  qeyri-müm-
kündür.  Çünki  H.  Cavid  mənəviyyatı  türk  sözü,  türk  qüruru, 
türk  keçmişi  və  türk  gələcəyi  ilə  daha  çox  bağlıdır.  Bu  ba-
xımdan da prof. K. Əliyev monoqrafiyanın “H. Cavid və türk-
lük idealı” hissəsində şairin dramaturgiyasında türklüyün bədii 
marşrуtunu  bütün  istiqamətlər  üzrə  dərindən  izləyir,  onun  yö-
nünü  və  istiqamətlərini  düzgün  müəyyənləşdirir:  “H.Cavid 
yaradıcılığı türklüyün mənəviyyat kitabıdır. Bu kitabda hər bir 
türk  öz  keçmişindən  qürur  duymaq  və  gələcəyə  aydın  nəzər-
lərlə baxmaq üçün axtardıqlarını asanca tapa bilər.” 
Monoqrafiyanın  “H.Cavid  yaradıcılığının  poetikası”  fəs-
lində də yeni-yeni alim fikirləri ön plandadır. Tədqiqatçı bura-
da da oxucuları  Cavidşünaslıqda  bu vaxta qədər  məlum olma-
yan  yeniliklərlə  tanış  edir.  Bu  fəslin  “Romantik  qəhrəmanın 
hərəkəti” hissəsində alim H. Cavidin romantik qəhrəmanlarının 
öz  hərəkət  və  davranışlarında  romantizm  poetikasının  əsas 
prinsiplərini  doğrultduğunu  və  bu  mənada  spesifik  əlamətlərlə 
qaynayıb-qarışdıqlarını,  həmin  əlamətlərin  bir  çox  hallarda 
obrazın  özünün  simvolik  örtüyündə  və  məzmununda,  bir  çox 
hallarda isə obrazların rəmzi detallarla əlaqəsində reallaşdığını 
göstərir. Əlbəttə, bu, çox düzgün müşahidədir, heç bir tədqiqat-

Mahirə Nağı qızı, Çapar Kazımlı
 ______________________  
 
 
66 
çının, heç bir alimin müşahidə edə bilmədiyi müşühidədir. 
Əsərin “Zaman və məkan” hissəsində ədəbiyyatşünaslıq-
da  bədii  zaman  və  məkanın  tədqiqini,  öyrənilməsini  prof.  K. 
Əliyev  son  illərin  ən  aktual  hadisələri  kimi  qeyd  edir  və  H. 
Cavid  yaradıcılığında da zaman və məkan probleminin араш-
дырылмасыны təbii və  qanunauyğun hal kimi qiymətləndirir. 
Əlbəttə,  oxucu  üçün  də  H.  Cavidin  yaradıcılığında  zaman  və 
məkanın necə inikas etdirilməsi olduqca maraqlıdır. Araşdırıcı 
H. Cavidin yaradıcılığında məkan adlarından və ünvanlarından, 
zaman  faktlarından  və  vahidlərindən,  sadəcə  olaraq,  danışmır, 
o, başlıca vəzifə olaraq onları dərindən araşdırır, onları Cavidin 
əsərlərində  nə  dərəcədə  əhəmiyyət  kəsb  etməsini,  şair  ideyası 
ilə  bağlılığını  meydana  çıxarır.  Həmçinin  alim  hesab  edir  ki, 
belə  bir  tədqiqat  istiqaməti  Cavid  yaradıcılığının  deyil, 
bütövlükdə  XX  əsr  Azərbaycan  romantizminin  özünəməxsus 
cəhətlərini,  onun  realist  yaradıcılıq  metodundan  fərqlənən 
xüsusiyyətlərini də öyrənməyə əsas verir. 
Monoqrafiyanın  “H.  Cavid  və  folklor”  fəslində  folklor 
nümunələrinin  yaranması  və  yaşaması,  eyni  zamanda  onların 
müəlliflik məsələsi barədə H. Cavidin A. Şaiqlə birgə söylədiyi 
fikirlərin  alim  tərəfindən  təhlil  edilməsinin  nə  qədər  vacib  və 
aktual əhəmiyyət daşıdığının şahidi oluruq. Bu fəslin “Folklora 
elmi  münasibət”  hissəsində  H.  Cavidin  folklor  nümunələrinin 
yaranması  və  formalaşması  məsələləri  ilə  bağlı  mövqeyi 
işıqlandırlır.  “Şeyx  Sənan”  faciəsi  və  “Əsli-Kərəm”  dastanı” 
adlı  hissədə  isə  dahi  şairin  “Şeyx  Sənan”  faciəsi  ilə  “Əsli-
Kərəm“ dastanı müqayisə edilir və onlar arasındakı tam yaxın-
lıq  meydana  çıxarılır.  Alim  bu  iki  nümunənin  bir-birinə  ox-
şarlığınıн ilk növbədə bədii təsvirlərdə özünü göstərdiyini qeyd 
edir. Tədqiqatçı Kərəmlə Şeyx Sənanın - bu iki qeyri-adi aşiqin 
bir-birinə  yaxınlığını  və  doğmalığını  təsdiq  edən  faktları  üzə 
çıxarır. “Şeyx Sənan” faciəsi ilə “Əsli-Kərəm“ dastanı arasında 
müəyyən müqayisələr aparan alim belə qənaətə gəlir ki, bu iki 

____________________ ƏdəbiyyatĢünaslığa xidmət əzmi ilə 
 
 
67 
klassik nümunəni ortaq mövqeyə gətirən ən əlamətdar cəhət elə 
məhz  inikas  etdirilən  məsələlərdən  doğan  ideya  yaxınlığı  və 
ideya qohumluğudur. 
   Məlumdur ki, H. Cavidin şeir və dramlarında çoxəsrlik 
Azərbaycan  ədəbiyyatının  bir  sıra  əlamətdar  cəhətləri  ilə 
yanaşı,  xalq  ədəbiyyatından  qaynaqlanan,  xalq  təfəkkür  tərzi 
ilə  bağlı  olan,  xalq  adət-ənənələri  və  məişəti  ilə  səsləşən 
xüsusiyyətlər  də  özünü  göstərir.  Prof.  K.  Əliyev  bu  fəslin  “H. 
Cavid  və  xalq  dramları”  hissəsində  xalq  dramlarının  yazılı 
ədəbiyyatın, peşəkar teatrın inkişafında böyük əhəmiyyət kəsb 
etdiyini  xüsusilə  vurğulayır  və  dahi  mütəfəkkirin  “Topal  Tey-
mur”  və  “Səyavuş”  pyeslərində  xalq  dramlarından  istifadənin 
klassik nümunələri ilə oxucunu tanış edir. 
Bu  fəslin  digər  hissəsi  “H.  Cavid  və  mifoloji  obrazlar” 
adlanır. Alim burada H. Cavid yaradıcılığının mifoloji başlan-
ğıcının  öz  məkanını  mifik  obrazlardan  -  Mələkdən,  İblisdən, 
Dərvişdən  götürdüyünü  və  atom  zərrəcikləri  kimi  bütün  əsərə 
yayıldığını  göstərir  və  şair-dramaturqun  əsərləri  ilə  ümumtürk 
mifoloji  düşüncəsi  arasında  gözəgörünməz  telləri  öz  dərin 
məntiqi ilə aşkarlayıb meydana çıxarır. 
Belə danılmaz həqiqət mövcuddur ki, həm ideya, həm də 
sənət  baxımından  folklor  qəhrəmanları  ilə  romantizmin  qəhrə-
manaları bir-birinə daha çox oxşayırlar. Prof. K. Əliyev düzgün 
olaraq  aydınlaşdırır  ki,  hətta  Hüseyn  Cavid  dramaturgiyasının 
qəhrəmanalrı  ilə  Azərbaycan  dastan  və  nağıllarının  qəhrə-
manları arasında kifayət qədər yaxınlaşmalar vardır. Alim 7-ci 
fəslin “Romantik qəhrəman və dastan qəhrəmanları” hissəsində 
bu  yaxınlaşmaları  müqayisəli  şəkildə  təhlil  edir,  romantik 
qəhrəman  və  dastan  qəhrəmanları  arasında  paralellər  aparır, 
buradakı  məna  və  mətləb  yaxınlığı,  poetika  baxımından  mey-
dana çıxan oxşarlıqları əyani şəkildə sübut edir. 
Nəticə  olaraq  deyə  bilərik  ki,  prof.  K.  Əliyev  bu  mono-
qrafiyasında Hüseyn Cavidin həyat və yaradıcılığını bütün isti-
qamətlərdə  dərindən  izləmiş,  şair,  dramaturq,  publisist,  müəl-

Mahirə Nağı qızı, Çapar Kazımlı
 ______________________  
 
 
68 
lim Cavidin xidmətlərini layiqincə üzə çıxara bilmişdir.  

____________________ ƏdəbiyyatĢünaslığa xidmət əzmi ilə 
 
 
69 
USTADINA HÖRMƏT VƏ  
MƏHƏBBƏTLƏ 
 
İnsan  dünyaya  gələndən  sonra  vəzifələrini  –  xalq  qarşı-
sında  eləməli  olduqlarını  dərk  etməzdən,  insan  qarşısında  bor-
cunu anlayır. Körpə bilir ki, ona süd verən ana ona əziz adamdır. 
Ona  səmimiyyət  göstərənə  də  biganə  qalmır.  Dili  söz  tutmasa 
da,  məsum  çöhrəsində  təbəs-
süm yaranır. Söhbət sənə edi-
lən  əhəmiyyəti  tərəziyə  qo-
yub,  qiymətini  dəqiq  ödə-
məkdən  getmir,  hər  halda 
borc ödəmək insanın hərəkət-
verici  qüvvəsidir  və  bununla 
o,  yavaş-yavaş  valideynləri, 
ailəsi,  qohum-əqrabası,  dost-
tanışları və xalqı, ümumilikdə 
övladı  olduğu  bəşəri  düşünə-
rək, ona yaranışı, yaşaması və 
olumu 
üçün 
minnətdarlıq 
borclarını  ödəməklə  izhar  et-
məyə çalışır. 
Müdrik  adamlar  öz  us-
tadlarına  ömürləri  boyu  hör-
mət  və  məhəbbətlə  yanaşıblar,  öz  müəllimlərinə  olan  borcla-
rının  mahiyyətini  dərindən  dərk  etməyə  çalışıblar.  Təsadüfi 
deyil  ki,  müdrik  adamlar  ölərkən  etdikləri  vəsiyyətlərdə  də 
ustadlarını,  müəllimlərini  əbədiləşdirmək  istəyiblər:  Teymur-
ləng, Hacı Zeynalabdin ölümlərindən qabaq müəllimlərinin, us-
tadlarının ayaqları səmtində dəfn olunmalarını vəsiyyət ediblər. 
Varlığın  dərk  edilməsində,  bəlkə  də,  bu,  ilahi  bir  tapıntı  –
vergidir.      
Ustad  əqidəsi  filosof  əqidəsindən  də  saf  və  dönməzdir. 

Mahirə Nağı qızı, Çapar Kazımlı
 ______________________  
 
 
70 
Ustad  əxlaqı  təmiz  ana  südü  iqtidarındadır.  Ustad,  müəllim 
sevgisi  ədalət  tərəzisidir.  Bax  müəllimlər  müəllimi,  ustadlar 
ustadı, yüksək mənəvi sifətləri: cəsarəti, əqidə ideallığını, gənc-
liyə  məhəbbəti  və  uzağı  görmək  qabiliyyətini  özündə  ehtiva 
etmiş  Azərbaycan  Respublikası  Elmlər  Akademiyasının  müx-
bir  üzvü,  əməkdar  elm  xadimi,  filologiya  elmləri  doktoru, 
professor  Abbas  Zamanovu  ziyarət  etmək,  ustadına  mənəvi 
borcunu  onun  timsalında  ödəmək  barədə  fikirlərini  Kamran 
Əliyev  “Elm”  nəşriyyatında  2011-ci  ildə  çapdan  çıxan  kita-
bında qismən də olsa cəmləşdirib. Ilk öncə onu qeyd etməliyik 
ki, müəllifin “Abbas Zamanov olmasaydı” adlandırdığı əsəri bu 
nadir  insanın  şəxsiyyəti,  yaradıcılığı,  fenomenliyi  barədə 
oxucuda güclü təsəvvür yaradır. 
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab  İlham  Əli-
yevin Abbas Zamanovun 100 illik yubileyi haqqında 5 oktyabr 
2011-ci  ildə  imzaladığı  sərəncamla  açılan  bu  kitaba  Kamran 
Əliyevin 9 məqaləsi daxil edilmişdir. Müəllifin dahi şəxsiyyət, 
görkəmli  alim  Abbas  Zamanova  həsr  etdiyi  bu  məqalələri 
vaxtilə  müxtəlif  kitab,  qəzet  və  jurnallarda  dərc  olunub.  Alim 
“Sözə  sahiblik  zirvəsi”  məqaləsində  yazır  ki,  hər  bir  xalqın 
tarixi  keçmişi  və  gələcəyi  onun  yaratdığı  söz  xəzinəsinin  zən-
ginliyinə və  gücünə borcludur. Tanıtma və tanınma  yazılan və 
deyilən  sözdən,  ona  yiyəlikdən  və  sahiblikdən  daha  çox  ası-
lıdır.  Bu  söz  yalnız  siyasətçinin,  filosofun  və  yazıçının  deyil, 
tənqidçi  və  ədəbiyyatşünasın  da  sözü  ola  bilər.  Necə  ki, 
professor  Abbas  Zamanov  tənqidçi  və ədəbiyyatşünaslar  içəri-
sində öz sözünə sahiblik edən və bu sözə yiyə duran nəhəng bir 
şəxsiyyət  idi.  Kamran  müəllimin  professor  Abbas  Zamanov 
haqqındakı  məhəbbətdən  yoğrulan  fikirlərini  xırdalasaq,  bəlkə 
də  cild-cild  kitablara  sığışmaz:  “Abbas  Zamanov  bizim  üçün 
bir  VƏTƏN  CƏMİYYƏTİ  idi.  Bu  cəmiyyətin  fəaliyyət  məz-
munu  və  məqsədini  dünya  azərbaycanlılarını  bir  araya  gətir-
mək arzusundan doğan fədakarlıq təşkil edirdi. Sədri də, müa-
vini  də,  əməkdaşı  da,  hətta  poçt  işçisi  də  Abbas  Zamanovun 

____________________ ƏdəbiyyatĢünaslığa xidmət əzmi ilə 
 
 
71 
özü  olan  bu  cəmiyyət  yalnız  çox-çox  sonralar  rəsmi  “Vətən” 
cəmiyyətinə çevrildi”. 
“Professor  Abbas  Zamanovun  uşaqlığı,  gəncliyi  və  bü-
tövlükdə  ömür  yolu  öz  ağrı-acıları,  çətinlikləri,  eyni  zamanda 
nikbinliyi canlı bir məktəb nümunəsidir”. 
“Professor  Abbas  Zamanovun  yaradıcılıq  fəaliyyəti  bö-
yük bir elmi-tədqiqat institutu deməkdir” 
“Professor  Abbas  Zamanovun  yaşadığı  mənzilin  qapısı 
hamının üzünə açıq məbədgah idi”. 
“Müəllimimiz və ustadımız professor Abbas Zamanovun 
ömrü,  şəxsiyyəti,  fəaliyyəti,  mənzili  və  məzarı  indi  hamıya 
yalnız bir ünvan tanıdır: sözə sahiblik zirvəsi!”. 
Kamran  müəllim  “Məfkurəvi  ucalıq”  məqaləsində  öz 
sevimli ustadı haqqındakı duyğularını tam şəkildə ifadə etmək 
məqsədilə iki sadə sual qoyur:  
1. Abbas Zamanovu kimlər tanıyır ? 
2. Abbas Zamanovu kimlər tanımır ?  
O,  bu  suallardan  birincisini  ümumi  şəkildə  belə  cavab-
landırır: “...elm və təhsil işçiləri, digər peşələrin  aparıcı sima-
ları,  vətəndaşlıq  keyfiyyətləri  ilə  seçilən  ziyalılar,  sayı-hesabı 
bilinməyən  tələbələr!  Sadaladığımız  bu  auditoriyanı  konkret-
ləşdirmək  və  statistik  rəqəmlərlə  uyğunlaşdırmaq,  sadəcə  ola-
raq imkan xaricindədir. Çünki onları bir yerə yığıb-yığışdırmaq 
son dərəcə çətin və mürəkkəbdir. Abbas müəllimi onu tanıyan-
ların hər birinə ayrıca bir obraz kimi də təqdim etmək mümkün 
deyil.  Çünki  Abbas  Zamanov  şəxsiyyəti  onu  kənardan  tanı-
yanlar  üçün  qeyri-adi  bir  sima,  yaxından  və  yaxşı  tanıyanlar 
üçün isə ədəbi-tarixi şəxsiyyətdir!” 
İkinci  sualın  cavabında  da  nə  qədər  həqiqətin  olduğunu, 
ustada  sonsuz  məhəbbətin  ifadəsini  görürük:  “Elm  və  təhsil 
prosesində  iştirak  etməyənlər,  vətəndaşlıq  keyfiyyətinin  nə  ol-
duğunu  başa  düşməyənlər,  yaxud  bilə-bilə  anlamaq  istəmə-
yənlər və bir də ədəbiyyatdan, sənətdən peşə baxımından uzaq 
olub ədəbiyyat və sənətlə heç zaman maraqlanmayanlar. Abbas 

Mahirə Nağı qızı, Çapar Kazımlı
 ______________________  
 
 
72 
müəllimi  tanıyanlarla  müqayisədə  onu  tanımayanların  siyahı-
sını adbaad tərtib etmək asandır. Ona görə ki, Abbas Zamano-
vu  tanımayanların,  onun  adını  bir  dəfə  olsun  belə  eşitməyən-
lərin sayı o qədər də çox deyil “. 
Məqalədə  Abbas  Zamanovun  ötən  əsrin  60-cı  illərində 
namizədlik  dissertasiyası  kimi  yazdığı  “M.Ə.Sabir  və  müasir-
ləri”  elmi  işinin  birbaşa  doktorluq  dissertasiyası  səviyyəsində 
qəbul edildiyini, onun elmi yaradıcılıq  yolunun Mirzə Ələkbər 
Sabir  və  Cəlil  Məmmədquluzadədən  ayrı  təsəvvür  etməyin 
mümkünsüzlüyünü  göstərən  alimə  görə,  Mirzə  Cəlil  və  Sabir 
yaradıcılığının bugünkü tədqiqatçıya və oxucuya bu qədər ay-
dın  və  anlaşıqlı  formada  çatması  üçün  müasir  ədəbiyyatşü-
naslıq məhz Abbas Zamanova borcludur. 
Tədqiqatçı alim “əməl dostları” anlayışının Abbas Zama-
nov  qələmindən  çıxandan  sonra  nə  qədər  aktuallaşdığını  və 
vətəndaşlıq  mövqeyi  qazandığını  göstərir  və  Abbas  müəllimin 
özünün əməl dostlarını xatırladır: “ Bakıda Qulam Məmmədli, 
Naxçıvanda Yavuz Axundlu, Moskvada Əziz Şərif , Almaniya-
da Əhməd Şmide, Londonda Əli Səbri Təbrizi, Türkiyədə Ya-
vuz  Akpunar,  İranda  Cavad  Heyət  və  Fərzanə,  İraqda  Əbdül-
lətif  Bəndəroğlu...  Bu  siyahını  genişləndirmədən  də,  demək 
olar  ki,  Abbas  müəllimin  dostlarının  coğrafiyası  böyük  bir 
ərazini əhatə edir və şərqdən qərbə, şimaldan cənuba uzanırdı”. 
Abbas  Zamanov  ömrü  boyu  müxtəlif  vəzifələrdə  çalışıb. 
Istər  Universitetdə  kafedra  müdiri  kimi,  istərsə  də  Azərbaycan 
Dövlət  Filarmoniyasının,  M.F.  Axundov  adına  Opera  və  Balet 
teatrının və Nizami  adına Ədəbiyyat muzeyinin  direktoru vəzi-
fələrində  çalışdığı  illərdə  özünün  rəhbər  fəhmi,  zəkası  ilə  ədə-
biyyatımızın,  mədəniyyətimizin,  incəsənətimizin,  maarifimizin 
inkişafında  misilsiz  xidmətlər  göstərib.  Kamran  müəllimin  bu 
tarixi  şəxsiyyət  haqqındakı  təfərrüatları  oxucuda  belə  bir  fikir 
yaradır ki, Abbas Zamanov ürəyin başında gəzdirilməli adamdır. 
Ustadının  müqəddəs  ruhu  qarşısındakı  mənəvi  borcunun 
müəyyən  hissəsini  (hamısını  yerinə  yetirmək  üçün  insana  üç 

____________________ ƏdəbiyyatĢünaslığa xidmət əzmi ilə 
 
 
73 
ömür  də  bəs  eləmir)  yerinə  yetirmək  üçün  Kamran  müəllim 
sevginin  dili  ilə  danışır,  bu  dil  isə  ustadın  həyat  və  fəaliyyət 
sаlnaməsini hərtərəfli şəkildə oxucuya diqtə edir.  
Kamran  müəllim  “Əvəzsiz  sabirşünas”  məqaləsində  pro-
fessor  Abbas  Zamanovu  görkəmli  sabirşünas  alim  kimi  səciy-
yələndirir, onun 1955-ci  ildən 1983-cü ilə qədər qələmə aldığı 
Sabir  haqqındakı  əsərlərinin  əsas  və  zəruri  cəhətlərini  təhlil 
edir, ustadının bu sahədəki xidmətlərini üzə çıxarır. 
Kamran  müəllim  professor  Abbas  Zamanovu  tanınmış 
sabirşünas olmaqla yanaşı, həm də XX Azərbaycan ədədbiyya-
tının da mötəbər tədqiqatçısı hesab edir. O, “XX əsr Azərbay-
can  ədəbiyyatı  klassikləri”  adlı  məqaləsində  professor  Abbas 
Zamanovun  “Molla  Nəsrəddin”  jurnalının  yaradıcısı  və  Azər-
baycan nəsrinin inkişafında xüsusi xidmətləri olan Cəlil Məm-
mədquluzadəyə,  Azərbaycan  kitab  mədəniyyətinin  inkişafına 
təkrarolunmaz  müsbət  təsir  göstərən  öncüllərdən  biri  olan 
Ömər  Faiq  Nemanzadəyə,  demokratik  ideyalar  carçısı  “Molla 
Nəsrəddin”  jurnalına,  mollanəsrəddinçi  şairlərdən  Əli  Nəzmi-
yə,  Əliqulu  Qəmküsara,  Azərbaycan  mədəniyyəti  tarixində 
müəllim,  yazıçı,  dərslik  və  lüğətlərin  müəllifi  Sultan  Məcid 
Qənizadəyə,  Mirzə  Cəlilin  əməl  dostu  Eynəlibəy  Sultanova, 
XX  əsr  Azərbaycan  romantizminin  görkəmli  nümayəndələri 
olan H.Cavidə, M. Hadiyə, A. Səhhətə və A. Şaiqə həsr etdiyi 
məqalələri  haqqında  sözün  həqiqi  mənasında  yüksək  fikirlər 
söyləyir,  tarixin  bütün  dövrlərində  bu  yazıların  öz  aktuallığını 
qoruyacağını, öz əhəmiyyətini itirməyəcəyini vurğulayır. 
“Abbas  Zamanov  olmasaydı”  kitabına  müəllifin  33  il 
bundan əvvəl “İşıqlı yol” qəzetində dərc etdirdiyi “Mirzə Cəlil 
tək  deyil”  məqaləsi  də  daxil  edilmişdir.  Məqalədə  professor 
Abbas  Zamanovun  “Əməl  dostları”  kitabının elmi  məziyyətlə-
rindən  söhbət  açılır, nüfuzlu  alimin bu  əsəri ədəbiyyatşünaslıq 
elmində hadisə kimi dəyərləndirilir. 
Kamran Əliyev “Sabir gülür” resenziyasını professor Ab-
bas  Zamanovun  eyniadlı  əsərinə  həsr  edib.  “Əsl  ədəbi-elmi